Poniżej zostaną zaprezentowane fragmenty opinii psychologicznej wydanej na rzecz orzecznictwa sądowego w sprawie o przemoc domo-wą. Cel diagnostyczny sprecyzowany w postanowieniu sądu to psycho-logiczna charakterystyka wiarygodności zeznań opiniowanej Aleksandry K., ze szczególnym uwzględnieniem historii jej zeznań. Autorka artykułu dwukrotnie uczestniczyła w postępowaniu sądowym dotyczącym przemo-cy w rodzinie Aleksandry K. Pierwszy raz 21 marca 2012 r., w chwili, gdy przed sądem zeznawała opiniowana. Drugi raz, po pół roku od wydania opinii, w trakcie konfrontacji biegłych. W rezultacie konfrontacji sąd naka-zał biegłej wykonać dodatkową analizę zeznań świadka, z uwzględnieniem ich historii rozgrywającej się na przestrzeni 3 lat. W tym celu biegła zapo-znała się, po raz kolejny, z aktami sprawy. Należy także dodać, że po ze-znaniach, złożonych 21 marca 2012 r., biegła przeprowadziła badanie psychologiczne Aleksandry K. z wykorzystaniem: testu przymiotnikowego
116 Omówienia Nr 2(118) ACL-37, kwestionariusza nadziei podstawowej BHI-12 oraz inwentarza
stanu i cech lęku ISCL.
Wyniki badań psychologicznych świadka Aleksandry K.
Badania psychologiczne opiniowanej Aleksandry K. wykonano po pięciu dniach od chwili przesłuchania prowadzonego 21 marca 2012 r.
Opiniowana Aleksandra K. lat 18, chętnie, z dobrą motywacją zadanio-wą, wykonywała testy psychologiczne. Utrzymywała dobry kontakt diag-nostyczny. Współpraca i zachowanie w trakcie badania były adekwatne do sytuacji zadaniowych. Wysiłek włożony w wykonanie testów znaczny.
Analiza cech osobowych na podstawie wyników testu przymiotnikowe-go ACL-37 (H.G. Harrisona G. Gougha i Alferda B. Heilbruna) wskazu-je, że osobowościowo Aleksandra K. funkcjonuje prawidłowo. Wszystkie czynniki wchodzące w skład obrazu siebie, potrzeb psychicznych, wymia-rów inteligencji mieszczą się granicach wyników przeciętnych i wysokich.
Diagnoza cech osobowości dokonana na podstawie test przymiotników (ACL-37) pozwala określić opiniowaną jako osobę o przeciętnej zdolności do ujawniania infromacji na własny temat, samowystarczalną, zadowolo-ną z siebie. Poczucie samorealizacji, zaufanie do siebie i przystosowanie osobiste są adekwatne do wieku i poziomu możliwości intelektualnych.
W profi lu osobowości wysokie nasilenie ujawniają potrzeby: autonomii, osiagnięć, dominacji, porządku i wytrwałości. W wyniku takiej konstelacji potrzeb psychicznych opiniowaną charakteryzuje przedsiębiorczość, za-radność, samodzielność. Jest pewna swego i potrafi z uporem zmierzać do celu.
Wynik w kwestionariuszu nadziei podstawowej BHI-12 (Jerzy Trzebiń-ski, Mariusz Zięba) jest przeciętny i wynosi 27 punktów (średnia dla kobiet:
29,56; SD: 0,36). Aleksandrę K. cechuje przeciętny poziom nadziei pod-stawowej. Wobec świata wyraża przekonanie, iż jest on uporządkowany, ale raczej zły, obfi tujący w przypadkowe zdarzenia. Jednocześnie badana twierdzi, że w trudnych chwilach zawsze znajdą się jacyś ludzie, którzy pomogą, a świat jest sensowy, nawet jeśli czujemy się w nim zagubieni.
Także diagnoza nasilenia lęku rozumianego jako aktualny stan psy-chiczny i cecha osobowa wskazuje, że opiniowana nie ujawnia, w tych wymiarach, problemów psychicznych. Zarówno w zakresie lęku sytuacyj-nego, jak i stałej cechy osobowej (lęk osobowościowy) uzyskała w inwen-tarzu stanu i cechy lęku wyniki przeciętne (5 sten w obu wymiarach), wskazujące że aktualnie jest osobą zrównoważoną emocjonalnie, zdolną do kontroli własnych emocji, bez cech neurotycznych czy tendencji do re-agowania zbyt silnym lękiem w konkretnych sytuacjach życiowych.
Badanie sfery emocjonalnej wskazuje, iż Aleksandra K. ma przeciętną, w stosunku do próbki normalizacyjnej, gotowość do podejmowania no-wych działań, do zmian i realizacji celów. Jest raczej pozytywnie nastawio-na do przyszłości, systematycznie się uczy i ma nastawio-nadzieję, że dostanie się na wymarzony kierunek studiów. Jest osobą zrównoważoną emocjonalnie, bez tendencji neurotycznych. Ma duże zdolności adaptacyjne.
Nr 2(118) Omówienia 117
Analiza zeznań wykonana na podstawie akt sądowych
Aleksandra K. wychowuje się w rodzinie, w której dochodzi do awantur, przemocy psychicznej i fi zycznej. Opiniowana trzykrotnie składa zeznania jako świadek, w sprawie, w której jej matka opiniowanej oskarża swojego męża, ojca Aleksandry K. o przemoc.
Historia zeznań może rozgrywać się w stosunkowo długim okresie cza-su, np. w jak w przypadku zeznań Aleksandry K. na przestrzeni trzech lat, ale bywa odnoszona także do pojedynczych zeznań z reguły złożonych z dwóch faz: fazy swobodnej narracji zdarzenia oraz następującej po niej fazie dopytania.
Dokonując analizy psychologicznych kryteriów wiarygodności zeznań w świetle indywidualnych psychologicznych cech świadka Aleksandry K., w tym przede wszystkim w odniesieniu do historii składania przez nią zeznań, uwzględniono treść trzech zeznań złożonych przez Aleksandrę K. w toku postępowania sądowego oraz dane pochodzące z akt sprawy, w tym z opinii innego biegłego oraz opinii z RODK.
Aleksandra K. trzykrotnie składała zeznania:
—Pierwszy raz w marcu 2009 r. w Centrum Interwencji Kryzysowej w Lub-linie. Te zeznania będą w dalszej analizie traktowane jako pierwsze.
—Drugi raz w kwietniu 2010 r. w sądzie w obecności biegłego Jana Z. Te zeznania będą w dalszej analizie określane jako drugie.
—Trzeci raz w marcu 2012 r. w sądzie w obecności autorki artykułu.
Te zeznania będą w dalszej analizie opisywane jako trzecie.
Dwa z trzech analizowanych zeznań opiniowana składała przed tym sa-mym składem sędziowskim, w tej samej sali rozpraw, zmieniali się jedynie biegli psychologowie.
Czas między poszczególnymi zeznaniami wynosi trzy lata, w trakcie któ-rych opiniowana mieszkała z ojcem i babcią, sporadycznie utrzymując kontakty z matką. Wspominano o tych zdarzeniach z życia opiniowanej, ponieważ kryterium historia zeznań nie można rozpatrywać oddzielnie, bez uwzględnienia innych czynników wpływających na treść i formę zeznań, w tym np. motywację świadka do składania zeznań, stopień powiązania świadka z innymi osobami uczestniczącymi w postępowaniu, strukturę jego osobowości, stan rozwoju psychicznego itp.
W pierwszych zeznaniach Aleksandra K. opisała awantury między mat-ką i ojcem, stwierdziła, że matka jest na skraju załamania psychicznego, miała próbę samobójczą. Podała, że zazwyczaj, kiedy w domu są awantu-ry nie chce tego słuchać, zakłada słuchawki na uszy. Przyznała, że mama popchnęła ją na drzwi, że dochodzi do szarpaniny między matką a siostrą opiniowanej Katarzyną oraz między matką a babcią. Potwierdziła fakt inter-wencji policji i założenia niebieskiej karty, jak stwierdziła na mamę i tatę.
Przyznała, że w ostatnim czasie (chodzi prawdopodobnie o 2009 r.) widziała, jak między rodzicami dochodziło do rękoczynów, wyzwisk, przepychanek.
Otwarcie przyznała, że ma uraz wobec matki i raczej z nią nie rozmawia.
Podobnie otwarcie stwierdziła, że po rozwodzie chciałaby zostać z ojcem, ponieważ ma z nim lepszy kontakt, ojciec martwi się o mnie i dba o mnie.
118 Omówienia Nr 2(118) Powyższe zeznania można ocenić jako logiczne, kontekstualne, bez
nadmiaru detali, zawierające nie tylko informacje o faktach, ale także o emocjach, jakich świadek doznaje w związku ze zdarzeniami, w któ-rych uczestniczy. Zeznania zawierają opis stanów emocjonalnych innych uczestników zdarzeń dotyczących przemocy domowej. Brak istotnych de-tali jest charakterystyczny dla zeznań osób, które wielokrotnie przeżywają podobne sytuacje, np. związane z awanturami domowymi.
Aleksandra K., w trakcie tych zeznań, prezentuje jednoznaczną postawę wobec rodzinnych konfl iktów, wobec matki i ojca. Jest świadoma motywa-cji, dla której składa zeznania („ja chciałabym, aby ta sytuacja się skoń-czyła i aby nie było już u nas awantur”). Wyraźnie podkreśla, że po rozwo-dzie chce zostać z ojcem. W chwili składania pierwszych zeznań opiniowa-na ma 16 lat, jest uczennicą trzeciej klasy gimopiniowa-nazjum.
Drugie zeznania składa opiniowana w kwietniu 2010 r., w rok po pierw-szych i w chwili, gdy ma prawie 17 lat. Swoje zeznania rozpoczyna od sta-nowczej obrony ojca, opisując sytuację, w której matka, po sprowokowa-niu kłótni, usiłowała pobić ojca.
Aleksandra K., potwierdza zeznania złożone w 2009 r., ale nadal broni ojca, zaprzeczając, jakoby oboje rodzice się szarpali. Stanowczo twierdzi, że „tylko mama szarpała tatę”. Potwierdza, problemy emocjonalne matki oraz fakt awantur między matką i siostrą. Stwierdziła, że nie słyszała, by tata wyzywał mamę wulgarnymi słowami. Odmiennie niż w pierwszym zeznaniu podała, że wie o co chodziło w trakcie awantur, ponieważ słuchała. W pierw-szym zeznaniu stwierdziła, że nie słuchała awantur, zakładała słuchawki.
W trakcie drugiego przesłuchania, w fazie dopytania podała wiele detali dotyczących zachowania rodziców. Z treści wypowiedzi wynika, że czyniła to spontanicznie, z silnym ładunkiem emocjonalnym, np. „[…] była taka sytuacja, że miałam operację na wyrostek, nie przyszła do mnie do szpi-tala, tylko raz przyszła. Wiem, że była wtedy chora. Obchodziło mnie to, że była chora. Miałam dietę po operacji i było jej ciężko zrobić dietetyczny obiad i była awantura”.
W tym miejscu warto podkreślić, że w przypadku uzupełniania zeznań istotne jest takie ich rozszerzenie, które następuje spontanicznie, szyb-ko, zawiera treściowe i formalne osobliwości w precyzowanych danych, w tym elementy dramatyczne (np. „mama piła alkohol, mama w łazience odkręcała nożem skrzynkę, żeby odkręcić centralne”) ale powiązane z oko-licznościami zewnętrznymi i mające własną strukturę przebiegu. I takie są drugie zeznania opiniowanej. Podobną strukturę mają trzecie zeznania, które Aleksandra K. składa dwa lata później w marcu 2012 r. I tym razem opiniowana opisuje sytuacje domowe obciążające matkę. Wiele faktów po-daje spontanicznie i emocjonalnie. Po słowach; „mamy nie da się kochać”
— płacze. Takie cechy zeznań wykluczają wyuczenie.
Po ponownym zapoznaniu się z zeznaniami z marca 2012 r., biegła opiniująca kryterium historia zeznań, w pełni podtrzymuje swoją dotych-czasową opinię i ocenia, że złożone przez świadka zeznania są logiczne, a w opisie kilku zdarzeń — ustrukturowane, np. gdy mama podchodzi do ojca z nożem czy opis próby samobójczej matki. Zawierają istotne
Nr 2(118) Omówienia 119 detale, są kontekstualne, opiniowana potrafi opisać miejsce i ków zdarzenia, potrafi opisać interakcje matka — ojciec, a inni uczestni-cy zdarzeń. Potrafi odtworzyć własne stany psychiczne i emocje innych uczestników zdarzeń domowych. Nie zasłania się niepamięcią. Dokonuje spontanicznych korekt. Zeznaniom towarzyszyły silne reakcje emocjonal-ne, adekwatne do wypowiadanych treści. Aleksandra K. jest świadoma motywacji, dla której składa zeznania, stąd przesadna obrona ojca.
W zakresie treści i siły procesów emocjonalno-wolicjonalnych jest to ta sama motywacja, jaka opiniowanej towarzyszyła już w trakcie skła-dania zeznań w 2009 r. I tu warto odnieść się do problemu przygotowa-niu do roli świadka. Rzeczywiście silna, negatywna postawa wobec matki i pozytywna wobec ojca, prezentacja zdarzeń domowych w czarno-białej kolorystyce, z podziałem na zła matka i dobry ojciec — może być inter-pretowana jako przygotowanie do roli świadka. Ale może też wskazywać na zdecydowanie jednoznaczną postawę opiniowanej wobec wydarzeń z życia rodzinnego. Postawę, którą zaprezentowała już w pierwszych ze-znaniach w 2009 r., a która pod wpływem kolejnych faktów (np. wyjazd matki za granicę) mogła się jedynie nasilić. W procesie przygotowania się do roli świadka i w ocenie tego procesu zwraca się uwagę przede wszyst-kim na kryteria treściowe. Na przykład w omawianym przypadku analizuje się treść zeznań matki i córki i wskazuje, że są skrajnie odmienne.
W ocenie zeznań, oprócz kryteriów treściowych, szczególna role od-grywają kryteria motywacyjne i emocjonalne, jakimi kieruje się świadek i jakie w znacznym stopniu modyfi kują percepcję określonych sytuacji rodzinnych, w tym percepcję osoby i zachowania matki. W analizie ze-znań świadka należy zwrócić uwagę, że Aleksandra K. ani razu w swo-ich zeznaniach nie powiedziała, że matka była ofi arą przemocy ze strony ojca. Jeżeli już to, jak w pierwszych zeznaniach, podawała „oni się kłócili, oni się awanturowali”. Świadek ma prawo do własnych emocji, do swojej subiektywnej percepcji zachowania rodziców i należy tą cechę świadka uwzględnić w ocenie jego zeznań. Tym bardziej, że opiniowana jest w okre-sie dorastania, który charakteryzuje się krytyczną postawą wobec rodzi-ców, nasileniem analitycznego oceniania ich postaw, zachowań czy oso-bowości, potrzebą indywidualności i niezależności. Takie cechy rozwojowe mogą powodować wrażenie, że świadek jest przygotowany do swojej roli, że tendencyjnie ocenia dorosłych.
Biegli w swojej opinii wskazują na takie zachowania Aleksandry K., jak: globalne deprecjonowanie matki, wysoka dyspozycja do irytacji, utra-ta kontroli nad emocjami, tendencja do polemizowania z autorami pyutra-tań, tendencja do oceniania i interpretacji zdarzeń i sytuacji. Wszystkie wymie-nione cechy zachowania można wyjaśnić w świetle mechanizmów i cech rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego w okresie dorasta-nia, w fazie pełnej adolescencji tj. w wieku 16–18 lat. Jednak traktowanie tych zachowań jedynie jako cech treści zeznań, jest z psychologicznego punktu widzenia, zbyt wąskie i nieuzasadnione.
W świetle powyższego nie można się zgodzić z twierdzeniem, zgod-nie z którym zeznania świadka pozbawione są cech autonomii. Wprost
120 Omówienia Nr 2(118) przeciwnie zeznania Aleksandry K. są spontaniczne, wyrażają jej własne
poglądy, są adekwatne do jej poziomu rozwoju intelektualnego (nasilony krytycyzm wobec dorosłych, w tym np. globalne deprecjonowanie matki, tendencja do polemizowania z autorami pytań) i emocjonalnego (silne po-czucie odrzucenia emocjonalnego przez matkę i kompensacja tego uczucia w postaci idealizowania ojca, wysoka dyspozycja do irytacji, utrata kon-troli nad emocjami) oraz potrzeby indywidualności i niezależności. Dlatego też nie można odmówić im zgodności z psychologicznymi kryteriami wia-rygodności rozpatrywanej z punktu widzenia cech świadka, a nie jedynie z punktu widzenia porównania z treścią zeznań pokrzywdzonej czy z in-nymi zeznaniami.
W ocenie zeznań Aleksandry K. warto pamiętać o zasadzie równorzęd-ności wszystkich dowodów, w tym wypadku chodzi o zeznania matki i ze-znania córki. Każda ze stron konfl iktu ma prawo do odmiennej percepcji danej sytuacji, do odmiennych emocji i interpretacji zdarzeń, w których uczestniczyła. Nie można z góry zakładać, że to jedynie matka ma rację, a córka, jeżeli opowiada o czymś, co działo się w rodzinie, to czyni to, w sposób tendencyjny, z perspektywy koalicji z ojcem i babką wymierzonej przeciwko matce. Innym problemem w analizie historii zeznań, na któ-ry należy zwrócić uwagę, jest tendencja do aprioktó-rycznej oceny postawy świadka i na tej podstawie dokonywanie oceny treści zeznań, np. opinio-wana ma zaburzone relacje z matką, zależnościowe relacje z ojcem, iden-tyfi kuje się z jego poglądami. Wobec matki kieruje negatywne emocje, dys-kredytuje ją, nie była w stanie podać żadnego pozytywnego doświadczenia związanego z matką. Zeznania opiniowanej mają charakter selektywny, jednostronny, poddane są silnej kontroli intelektualnej i są efektem koali-cji z ojcem i babką przeciwko matce.
W ocenie postawy świadka najważniejsze jest określenie jej na tle zmiennych rozwojowych, fazy życia i poziomu rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego osoby składającej zeznania. W omawianym przypadku należy uwzględnić cechy nastolatków, którzy z reguły mają ten-dencje do jednoznacznych, selektywnych i poddanych obróbce intelektu-alnej sądów. W ocenie treści zeznań należy unikać zbyt ogólnych i niczym nieuzasadnionych wniosków, np. takich jak: treść zeznań opiniowanej jest efektem koalicji z ojcem i babką przeciwko matce, ponieważ trudno jest zmierzyć, jaki wpływ na negatywną postawę Aleksandry K. wobec matki miały zewnętrzne okoliczności, między innymi bycie świadkiem awantur czy relacje emocjonalne z ojcem i babką.
Bardzo istotne w analizie historii zeznań, jest to, czy zeznania były swo-bodne, czy zostały świadkowi odczytane i/lub polegały na dopytywaniu.
Kolejnym ważnym aspektem jest tło emocjonalne składania zeznań.
Zeznania opiniowanej Aleksandry K. mają cechy zeznań emocjonalnych, że brakuje w nich niezbędnych detali, szczegółów, osadzenia konteks-tualnego, że świadek ma tendencje do oceniania i interpretacji. Warto zwrócić uwagę, że są to cechy zeznań osób, które doświadczają przemocy.
Taką osobą, z pewnością, jest świadek Aleksandra K. W treści wywiadu
Nr 2(118) Omówienia 121 środowiskowego znajdujemy potwierdzenie tych przesłanek: „Pani K. mówi córce, że chce dla niej dobrze, ale w odczuciu Oli przeczy temu zachowa-nie kobiety. W odczuciu dziewczyny większość kłótni prowokuje powódka.
Matka małoletniej popada w skraje nastroje, łatwo się unosi, jest chwiejna emocjonalnie, jest mniej troskliwa, zamyka się w sobie”.
Podsumowując, w 3-letnim odstępie czasowym, stałość zeznań opinio-wanej dotyczy zachowania matki i ojca oraz innych uczestników zdarzeń, kontekstu społecznego i fi zycznego, stosunku emocjonalnego świadka wo-bec zachowania matki i ojca, cech opisu zdarzeń charakterystycznych dla przemocy domowej, np. awantur, szarpania, zastraszania, popychania, ograniczania dostępu do różnych dóbr i przywilejów. Stała jest także mo-tywacja świadka do składania zeznań.
Konkluzja: historia zeznań złożonych przez świadka Aleksandrę K., a także inne psychologiczne kryteria oceny zeznań wskazują na to, że zło-żone przez opiniowaną zeznania spełniają psychologiczne kryteria wiary-godności.
W opracowaniu starano się scharakteryzować kryterium odnoszące się do sekwencji zeznań rozłożonych w czasie i wykazać, że oprócz wskaźni-ków treściowych, emocjonalno-motywacyjnych, obserwacyjnych stanowi ono istotny predykator oceny, w jakim stopniu złożone zeznania spełniają psychologiczne kryteria wiarygodności. Tym samym dowiedziono, że w po-szukiwaniu wskaźników wartościowych poznawczo dowodów, które są wa-runkiem trafności rozstrzygnięcia, historia zeznań ma istotne znaczenie w oszacowaniu prawdziwości lub fałszywości dowodów z wysłuchania świadków.
Aby kryterium to miało wysoką wartość diagnostyczną, należy uwzględ-nić następujące zmienne: czas dzielący kolejne zeznania, zmiany i różnice w treści zeznań, zachowanie świadka podczas składania kolejnych zeznań, stosunek emocjonalny do wypowiadanych treści. Oczywiście znaczenie tego kryterium należy rozpatrywać w szerokim kontekście cech indywidu-alnych świadka, rodzaju zdarzenia które relacjonuje, zmian społecznych i życiowych związanych ze zdarzeniem i toczącym się postępowaniem są-dowym.
Słowa kluczowe: zeznania świadków, wiarygodność zeznań, psychologiczne kryteria wiarygodności zeznań, historia zeznań
Streszczenie: Opracowanie dotyczy psychologicznych kryteriów oceny wia-rygodności zeznań świadków.
Wśród licznych klasyfikacji zawie-rających kryteria oceny zeznań, coraz częściej wskazuje się na sekwencję ze-znań w czasie określaną jako historia
Keywords: witness statements, credibility of statements, psychological criteria of statement credibility, history of statements
Summary: This paper refers to the psychological criteria for assessing the credibility of witness statements.
Increasingly, numerous classifi ca-tions of statement assessment indicate the sequence of statements across time, referred to as the history of statements,
122 Omówienia Nr 2(118) składania zeznań zarówno w fazie
przy-gotowawczej, jak i sądowniczej.
W procesie analizy historii zeznań uwzględnia się czas dzielący kolejne ze-znania, zmiany i różnice w ich treści, zachowanie świadka podczas składania kolejnych zeznań, stosunek emocjonal-ny do wypowiadaemocjonal-nych treści.
Z historią zeznań wiążą się takie zjawiska psychologiczne, jak remini-scencja, homogeniczność w relacjono-waniu faktów, motywacja do składania zeznań, zdolność do zapamiętywania, odporność na dystraktory (czynniki za-kłócające spostrzeganie).
Opisu kryterium „historia zeznań” do-konano przede wszystkim, opierając się na klasyfi kacji Arnztena i Undeutsch’a oraz ukazano na przykładzie analizy wie-lokrotnych zeznań świadka przemocy do-mowej.
both at the preparatory and judicial phases.
The process of analysing the history of statements considers the time which passes between subsequent statements, alterations and discrepancies in their content, the behaviour of the witness during subsequent statements, and emo-tional attitude to the accounts provided.
The history of statements is associ-ated with such psychological phenomena as reminiscence, homogeneity in the ac-count of facts, motivation to testify, the ability to remember, and resistance to distractors (factors distorting perception).
The paper discusses the criterion of the history of statements predomi-nantly on the basis of the classifi cation created by Arnzten and Undeutsch, and exemplifi es it with an analysis of mul-tiple statements given by a witness of domestic abuse.
Nr 2(118) Omówienia 123