Diagnoza procesów motywacyjnych sprawcy czynu zabronionego

Metody badające poziom intelektualny muszą zawsze uwzględniać dwa czynniki, które mogą wpływać znacząco na postawę osoby badanej, tj. możliwość symulacji oraz tło sytuacyjne. W przypadku osób badanych w toku postępowania karnego, świadomość zagrożenia surową karą i stres z tym związany mogą w negatywny sposób oddziaływać na zdolność intelektualną375

.

3. Diagnoza procesów motywacyjnych sprawcy czynu zabronionego

Procesy motywacyjne sprawców czynów zabronionych stanowią istotny element poznania nie tylko dla organów procesowych prowadzących postępowanie, ale również psychologów. Od wyjaśnienia sfery motywacyjnej podejrzanych i oskarżonych zależy rozstrzygnięcie konkretnego procesu i przypisanie winy sprawcy, a ponadto podejmowanie określonych działań profilaktycznych przez organy państwowe na przyszłość, które przyczynią się do redukcji przestępczości. Główną rolą psychologii motywacji jest więc zbadanie przyczyn konkretnego ludzkiego zachowania³⁷⁶.

W etiologii motywację poczytuje się za zdolność i gotowość do wykonywania trwałego wzorca zachowania. Koncepcje etiologiczne przywoływały pojęcie instynktu (bądź popędu) jako wrodzonego mechanizmu, który wyzwala zachowanie istot żywych377

. W polskim ustawodawstwie termin „motywacja” jako określenie użyte w kodeksie karnym pojawił się dopiero w 1997 r. Zarówno kodeks karny z 1932 r., jak i kodeks karny z 1969 r. posługiwały się terminami „pobudka” w miejsce „motywacji”. Z obecnie utrwalonej linii orzeczniczej sądów powszechnych w Polsce wynika, iż motywacja sprawcy uwzględniania przez sądy jest w przypadku określania stopnia społecznej szkodliwości czynu i stopnia winy, a co za tym idzie – pośrednio wpływa na wymiar kary sprawcy czynu zabronionego³⁷⁸.

Motywacja często traktowana jest jako dążenie człowieka do osiągnięcia określonych celów lub unikanie negatywnych dla siebie skutków. Pojawiały się w przeszłości teorie (np. teoria badacza Josepha LeDoux zawarta w The emotional brain), iż zarówno ludzie, jak i zwierzęta cechują się tego rodzaju ostrożnością, która nakazuje im przyjąć, iż korzystniejsze jest założenie, że coś jest niebezpieczne (i przeżyć), aniżeli pochopnie uznać, iż

374 E. Pragłowska, Metody psychologiczne w diagnostyce psychiatrycznej … op. cit., s. 481. 375

J. Przybysz, op. cit., s. 28.

376 J. K. Gierowski, Kompetencyjne i diagnostyczne problemy opiniowania …, op. cit., s. 26. 377 J.M. Stanik, Psychologia sądowa, wyd. PWN, Warszawa 2013, s. 112.

378

T. Przesławski, Psychika Czyn Wina. Wpływ czynnika psychologicznego na zachowanie człowieka i jego winę jako podstawę odpowiedzialności karnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 160.

133

niebezpieczeństwo nie występuje i w następstwie tegoż uznania zginąć379

. Podstawowym i pierwotnym celem każdego zachowania ludzkiego jest przystosowanie się do środowiska. Niemniej jednak, odnosząc teorię motywacji do aktualnego ujęcia zachowań ludzkich, wskazać należy, iż zachowanie człowieka rozróżnia dwa typy odpowiedzi na otaczającą go rzeczywistość: reaktywną (dość elementarna) oraz zorientowaną na cel (bardziej złożona). Odpowiedź człowieka zorientowana na cel ujawnia się w świecie zewnętrznym przy pomocy procesów motywacyjnych. Motywacja, ogólnie rzecz biorąc, nadaje kierunek działalności ludzkiej i steruje tą działalnością tak, by osiągnąć ów zamierzony kierunek (cel)380

.

Proces motywacyjny zdefiniować winno się jako pewnego rodzaju regulację kierującą działaniami człowieka, która prowadzi do określonego skutku (zmiana położenia społecznego, zmiana w danym stanie rzeczy). Czynności wynikające z umotywowania jednostki do ich dokonania należy odróżnić od czynności wykonywanych nawykowo i bezwiednie. Elementem koniecznym jest w nich bowiem intencja (chęć) osiągnięcia określonego rezultatu, którego projekcja ujawnia się uprzednio w umyśle osoby, która czynu dokonuje³⁸¹.

Motywacja jest przyczyną wewnętrzną, siłą psychologiczną stymulującą sprawcę do wdrażania zachowań przestępczych. Aspekt behawioralny motywacji kryminalnej jest ściśle związany z fizjologicznym, poznawczym i emocjonalnym elementem, które łącznie stanowią całą strukturę motywacji kryminalnej. Mechanizm wzmocnienia i karania w znaczeniu osiągania motywacji kryminalnych wchodzi w interakcję z mechanizmem poznawczym (selekcja poznawcza, tożsamość ról), a także ma głęboki związek z niektórymi mechanizmami biologicznymi (mechanizm nerwowy i endokrynny) i emocjonalnymi (stres sytuacyjny, przenikanie emocjonalne)³⁸².

Z punktu widzenia psychologii posługiwaniu się pojęciem „motywacji” przypisać można pięć głównych celów, którymi są odpowiednio: wyjaśnienie zmienności zachowania jednostek, stwierdzenie związku pomiędzy biologią a zachowaniem, wnioskowanie o stanie emocjonalnym i psychicznym danej osoby z jej działań publicznych, ustalenie odpowiedzialności osobistej za własne działania (kontrola i wewnętrzna motywacja) oraz

379

R.E. Franken, Psychologia motywacji, wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 1 . 380 J. Reykowski, Eksperymentalna psychologia emocji, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1974, s. 63. 381 B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna, wyd. LexisNexis, Warszawa 2009, s. 196.

382

L. Jainqing, An interpretation of behavioral traits of criminal motivation, Canadian Social Science Vol. 11, No. 1, 2015, s. 52-56.

134

wyjaśnienie, w jaki sposób mimo przeciwności ludzie zachowują wytrwałość w dążeniu do celu³⁸³.

Aby motywacja została wzbudzona, zaistnieć powinny trzy czynniki, tj.: 1. powstanie niezaspokojonej potrzeby lub zadania, które nie zostało wykonane 2. jednoczesne dostrzeżenie czynnika, który potrzebę zaspokoi (lub pogłębi)

3. przeświadczenie człowieka, że jest on w stanie zaspokoić potrzebę lub wykonać zadanie (bądź też odpowiednio – usunąć okoliczność stanowiącą przeszkodę w realizacji jego celów)

Owa przywołana powyżej potrzeba rodzi napięcie motywacyjne, które jest punktem wyjścia do działania człowieka384

.

Siłą dążenia jest umiejętność wyłączania dążeń konkurencyjnych. Jest to więc stopień, w jakim dążenie człowieka dokonuje kontroli zachowania. Im większa jest siła dążenia do osiągnięcia określonego celu, tym trudniej jest odwieść daną jednostkę od działań ukierunkowanych na odniesienie konkretnego skutku. Powstanie owych dążeń (siły dążenia) jest skutkiem działania procesów motywacyjnych. Im bardziej atrakcyjny jest cel lub im większe przeszkody jednostka napotyka na drodze do jego osiągnięcia, tym wyższy jest poziom jej mobilizacji. Jeżeli jednak przeszkody byłyby zbyt wysokie, poziom mobilizacji odpowiednio spadnie z uwagi na wewnętrzne przekonanie człowieka o jego nieosiągalności. Badacze teorii motywacji wywiedli więc następujący wniosek – natężenie motywacji zmienia się wraz z odpowiednią zmianą atrakcyjności lub osiągalności celu, stąd - jeżeli przekonanie o osiągnięciu danego rezultatu oraz jego atrakcyjność są bliskie zeru, motywacja również bliska będzie poziomowi zero385

.

Tradycyjna psychologia dokonała kategoryzacji motywacji na trzy grupy: przeżyć intelektualnych, wolicjonalnych oraz emocjonalnych. Wśród zwolenników pierwszej kategorii panował pogląd, iż motywem jest myśl oraz wyobrażenie sobie skutku, jaki nastąpić ma po określonym zachowaniu. Motyw jako przeżycie emocjonalne utożsamiany był z określonym pojedynczym uczuciem, wolicjonalna koncepcja ujmowania motywacji skoncentrowana była na przeżyciu (motywie), które immanentnie związane jest z siłą dążenia człowieka do osiągnięcia danego celu386

.

Przenosząc powyższe konstatacje na grunt próby zdefiniowania tła motywacyjnego sprawcy czynu zabronionego, unaocznić należy fakt, iż owe tło tworzą czynniki

383 P.G. Zimbardo, op. cit., s. 438.

384 J. K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu..., op. cit., s. 348. 385

B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna…, op. cit., s. 197.

135

osobowościowo-biologiczne oraz sytuacyjne, których to wypadkową i efektem wzajemnego oddziaływania na siebie wzajemnie jest zachowanie sprawcy. Z faktem dokonania czynu zabronionego nieodzownie związane jest ustalenie poziomu regulacji popędowo-emocjonalnej oraz poziomu struktur poznawczych. Szeroko uznaje się, iż prawidłowo funkcjonujący mechanizm samokontroli stanowi stan równowagi pomiędzy intelektem a emocjami. W przypadku zaburzenia tego stanu dochodzi do popełnienia przestępstwa. Samokontrola jest bowiem zdolnością do racjonalizacji swoich działań, opanowywania szkodliwych emocji oraz podporządkowywania sprzecznych impulsów na podstawie doświadczenia życiowego387

.

Dotychczasowe teorie dotyczące procesów motywacyjnych wpływających na okoliczności kryminogenne skupiały się na teorii prowokacji, konfliktu i zagrożenia. Trudne sytuacje, których doświadczają ludzie (tj. trwała konieczność znoszenia bólu zarówno fizycznego, jak i moralnego; nieznane i zaskakujące sytuacje; konflikty motywacyjne; sytuacje zagrożenia; frustracje, czyli brak odpowiednich środków lub zdolności do wykonywania pewnych czynności) mogą prowadzić do próby rozwiązania problemów w sposób nie zawsze korzystny dla otoczenia i jednostki samej w sobie. Psychologia sądowa ma na celu wyjaśnienie czy wyjście z danej sytuacji byłoby możliwe za pomocą innych środków niezwiązanych z zachowaniem zabronionym przez prawo388

. Opinia sporządzana przez biegłego sądowego na potrzeby rozstrzygnięcia o odpowiedzialności oskarżonego (podejrzanego) winna ujmować swym zakresem także wypowiedź o ewentualnym silnym wzburzeniu osoby opiniowanej, a więc jej przedmiotem powinny być pewne cechy procesu motywacyjnego, takie jak jego natężenie, kierunek oraz stopień samokontroli jednostki opiniowanej. Afekt, a więc stan silnego wzburzenia, nie pozwala na intelektualną kontrolę ludzkiego zachowania, dlatego wszelkie czynniki, które się złożyły na dany obraz emocjonalnego nastawienia sprawcy do czynu, powinny być poddane dokładnej analizie389

. Pojmowanie motywacji (czy też używanego potocznie „motywu”) bardzo wąsko – tj. w odniesieniu do jednego tylko przeżycia lub okoliczności wywierającej wpływ na działania jednostki jest istotnym ograniczeniem pojęcia procesu motywacyjnego, na który składa się

387 J.K. Gierowski, Diagnoza procesów motywacyjnych – nowe wyzwania i niewykorzystane możliwości psychologii sądowej, Chowanna 2, 2011, s. 131-158.

388 J. K. Gierowski, Kompetencyjne i diagnostyczne problemy opiniowania…, op. cit., s. 30.

389 J.K. Gierowski, Afekt fizjologiczny jako przedmiot sądowej ekspertyzy psychologicznej [w:] J.K. Gierowski, A. Szymusik (red.), Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonch psychicznie. Wybrane zagadnienia z psychiatrii, psychologii i seksuologii sądowej, wyd. Collegium Medicum UJ, Kraków 1996, s. 161.

136

wiele czynności psychicznych, które w efekcie kształtują zamiar sprawcy czynu zabronionego³⁹⁰.

Należy przyznać, iż z fizjologicznego punktu widzenia istnieje wiele ścisłych zależności pomiędzy procesami emocjonalnymi, zachodzącymi w centralnym systemie nerwowym, a procesami regulacji istot żywych. Emocjonalne zachowanie się danej jednostki regulowane jest przez poszczególne (różne dla konkretnego rodzaju przeżywanych emocji) części mózgu. W drodze przykładu, usunięcie lub podrażnienie jądra migdałowatego (amygdala) inicjuje zachowania agresywne i gwałtowne. Ten sam ośrodek mózgowy odpowiedzialny może być także za popędy i reakcje seksualne lub odczuwanie strachu (lub jego braku). Czynności emocjonalno-popędowe, do których również zaliczymy zachowania agresywne, strach oraz czynności pokarmowe, kontrolowane są także przez podwzgórze. Kora mózgowa również pełni istotną rolę w procesach kontrolnych i regulujących zachowania człowieka –wiele konstatacji badaczy zatem skupiało się na zbadaniu okoliczności, dlaczego czynności regulacyjne u niektórych jednostek zostają zakłócone. Przyczyn oczywiście może być wiele, jednak za najważniejsze z nich uznaje się działanie bodźców w nowych i nieznanych dotąd konfiguracjach lub niezgodności zachodzące między układem bodźców zewnętrznych a pobudzeniem wewnętrznym391

.

Teorie motywacji odnoszące się wprost do uwarunkowań biologicznych człowieka często ukierunkowane są na wyjaśnienie, w jaki sposób powstaje działanie (podejmowanie określonych czynności za pośrednictwem uczenia się, procesów biologicznych i poznawczych). Niemniej jednak psychologowie oraz biolodzy wielokrotnie zgodni byli co do tego, iż zachowanie człowieka, w znacznym uproszczeniu, wiąże się z działaniem systemu przyjemności i pobudzenia. To właśnie dzięki tym systemom człowiek uczy się zachowań pod wpływem nabywanych doświadczeń, które nie znajdują źródła wprost w jego porządku genetycznym³⁹².

Z uwagi na cechę złożoności, jaką charakteryzują procesy motywacyjne zachodzące w każdym człowieku, badanie psychologiczne ukierunkowanie na zbadanie tego zjawiska jest niezwykle trudne. Sytuacji badającego nie poprawia fakt, iż badanie przeprowadzane jest często na długo po popełnieniu czynu zabronionego przez sprawcę. Z tego względu wybór metod, które mogłyby w sposób niebudzący zastrzeżeń pomóc w stwierdzeniu, co skłoniło sprawcę do określonego zachowania, jest zmniejszony. Badaniu podlegają bowiem potrzeby,

390 T. Przesławski, op. cit., s. 166. 391

J. Reykowski, op. cit., s. 63 392 R.E. Franken, op. cit., s. 18

137

aspiracje i cele jednostki badanej – jest to możliwe jedynie na podstawie zebranego wywiadu o osobie sprawcy oraz weryfikacji poprawności funkcjonowania jego osobowości sprzed popełnienia przestępstwa. Biegły badający oskarżonego lub podejrzanego winien ustalić w pierwszej kolejności, jakie zachodzą biologiczne lub środowiskowe uwarunkowania danych mechanizmów osobowościowych u sprawcy, gdyż stwierdzenie zaburzenia jest punktem wyjścia dla sprecyzowania procesów motywacyjnych393

.

Metodą badawczą stwarzającą najmniej problemów w jej przeprowadzeniu oraz dającą mierzalne wyniki jest metoda samoopisowa lub test projekcyjny. Kwestionariusze używane przez psychologów w celu poznania motywacji sprawcy dokonują (pośrednio) oceny potrzeb badanego, jego pragnień i lęków, które następnie stanowią wskaźniki motywacji. Metody projekcyjne pozwalają poznać ukryte potrzeby osoby badanej, która bezwiednie kojarzy obrazy z własnymi dążeniami (lub obawami)394

.

Z punktu widzenia badania stanu poczytalności sprawcy czynu zabronionego istotną kwestią są mechanizmy patologiczne zachodzące w sferze psychicznej badanego, bowiem są one wynikową istniejących lub współwystępujących zaburzeń. Samokontrola, która jest ściśle sprzężona z motywacją (ale także i regulacja emocjonalno-popędowa) może być upośledzona, a wówczas działanie człowieka nie znajduje racjonalnego uzasadnienia. Wówczas konieczne jest stwierdzenie, który mechanizm kontrolny został zakłócony i jakie jest źródło tegoż zakłócenia. W drodze przykładu w organicznych zaburzeniach osobowości, a więc związanych z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, mogą występować halucynacje, wizje lub głosy, niekoniecznie wynikające wprost z choroby psychicznej, jaką jest m.in. schizofrenia. Przy innego rodzaju zaburzeniach osobowości samokontrola może być zachowana, a jedynie w sytuacji mocno stresującej lub frustrującej ulega ona zniekształceniu395

.

W świetle powyższych konstatacji uznać należy, iż metodami odpowiednimi ze względu na charakter badanych właściwości (w danym omówieniu – procesów motywacyjnych) będą tradycyjne metody pomiaru samoopisowego lub projekcyjnego, a także wielowymiarowe kwestionariusze testujące osobowość. Ponadto punktem wyjścia dla wspomnianych metod będzie kompletny wywiad o osobie badanej oraz rozmowa psychologiczna, które pomogą wyłonić główne pobudki prowadzące do podjęcia określonych zachowań kryminalnych.

393 J. K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu..., op. cit., s. 353-369. 394

P.G. Zimbardo, op. cit., s. 439.

138

4. Obserwacja sądowo-psychiatryczna oraz prawnokarne przesłanki stosowania