Istota i przedmiot opinii biegłych – uwagi wprowadzające

Podstawowym celem postępowania karnego w polskim porządku prawnym jest takie ukształtowanie postępowania, aby sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności. Ponadto podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne288

. Wśród naczelnych zasad dotyczących postępowania dowodowego wyróżnia się między innymi zasadę prawdy, zwaną częściej zasadą prawdy materialnej lub obiektywnej. Jest ona adresowana do sądu, a nakazuje organowi procesowemu wydawanie wszelkich decyzji wyłącznie na podstawie ustaleń faktycznych, które zgodne są z rzeczywistym stanem rzeczy. Dzięki prawidłowej realizacji tej dyrektywy możliwym jest poznanie faktów i związków, które między nimi zachodzą289

.

„Zgodnie z treścią przepisu art. 193 § 1 k.p.k., jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia, wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych. Interpretacja tego przepisu, tak w judykaturze, jak i doktrynie, nie pozostawia żadnych wątpliwości, co do tego, że powołanie biegłego w sytuacji, o jakiej mowa w § 1 omawianego przepisu nie jest prawem, a obowiązkiem sądu. Jeśli więc w sprawie konieczne było zasięgnięcie opinii biegłego, dowodu z biegłego nie można zastąpić innym dowodem” - tak orzekł Sąd Najwyższy w swym postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r. wydanego w sprawie o sygn. Akt II KK 331/06²⁹⁰.

Istotą wiadomości specjalnych jest fakt niedostępności tychże informacji dla dorosłego człowieka o odpowiednim zasobie wiedzy ogólnej, doświadczeniu życiowym i wykształceniu291. Jeżeli zatem warunkiem rozstrzygnięcia sprawy, która wymaga wiadomości specjalnych, jest powołanie biegłego z zakresu odpowiedniej dziedziny nauki, implikuje to wskazanie, iż osoba taka powinna wyróżniać się specjalistycznym wykształceniem, które

288

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1997 Nr 9 poz. 555 z późn. zm. 289 K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, wyd. VOLUMEN, Katowice 2013, s. 90.

290 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r. II KK 331/06, OSNwSK 2007/1/1070. 291

Por. wyrok SN z 15 kwietnia 1976 r., II KR 48,76, OSNKW 1976, nr 10-11, poz. 133; wyrok SN z 23 listopada 1982 r., II KR 186/82, OSNPG1983, nr 5, poz. 59.

110

wiąże się ze specyficznymi umiejętnościami i fachową wiedzą292. Jednak nawet gdyby sąd posiadał w danej sprawie wiadomości specjalne, które zmierzałyby do ustalenia określonych faktów, to i tak jest zobowiązany skorzystać z dowodu w postaci opinii biegłego, a więc nie może zrezygnować z opinii biegłego, jeżeli ustalenie faktu wymaga wiedzy specjalnej293

. Opinia biegłego, niezależnie od dziedziny nauki, w której się on specjalizuje, stwarza możliwość pełnego zapoznania się z zebranym materiałem dowodowym oraz wyciągnięcia z tegoż materiału dowodowego wniosków, które, bez pełnego wykorzystania właściwości informacyjnych np. śladów kryminalistycznych, byłoby bez udziału eksperta niemożliwe. Opinia stanowi więc dowód „wtórny”, który na podstawie analizy źródeł dowodowych pierwotnych pozwala organowi procesowemu na bezpośrednie dotarcie do informacji, które z tychże źródeł płyną294

.

Ze względu na powyższe kryterium doboru specjalisty, którego udział w postępowaniu (zarówno sądowym, ale i przygotowawczym) jest bezwzględnie wymagany, istnieją określone warunki powołania osób, których opinia stanowić będzie w sprawie źródło dowodowe. Zgodnie z dyspozycją art. 157 §1 Ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych, prezes sądu okręgowego prowadzi listę biegłych sądowych i to właśnie prezes sądu ich ustanawia²⁹⁵. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości w sprawie biegłych sądowych, biegłych powołuje się na czas określony296. Biegłego ustanawia się dla odpowiedniej (ze względu na zakres jego wiedzy) specjalności, jednakże od biegłych sądowych rozróżnić należy biegłych ad hoc – tj. osoby, co do których wiadomo, iż w danej dziedzinie dysponują odpowiednią wiedzą. Kodeks postępowania karnego w art. 195 przewiduje możliwość powołania powyższych osób do wydania opinii w sprawie²⁹⁷. Z chwilą wydania przez organ procesowy postanowienia o powołaniu osoby dysponującej wiadomościami specjalnymi, staje się ona biegłym w danym postępowaniu298

.

Każda osoba, która powołana zostaje w postępowaniu w charakterze biegłego, jest obowiązana złożyć opinię zgodnie ze swą specjalistyczną wiedzą. Zależnie od etapu

292 A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 194. 293 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2017 r. w sprawie o sygn. akt II KK 35 /16, Lex nr 22597 5. 294

D. Kaczmarska, Sądowa ocena opinii biegłego w procesie karnym, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, vol. LVI/LVII 2009/2010, s. 49-62.

295 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. Nr 9 , poz. 1070 z późn. zm. 296 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych (Dz.U. Nr 15, poz. 133).

297

Wskazać w tym miejscu należy, że w świetle treści przepisu art. 195 k.p.k. nie ma żadnej różnicy w traktowaniu i ocenie opinii biegłego złożonej przez biegłego sądowego lub przez innego biegłego powołanego w określonej sprawie przez organ procesowy (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 kwietnia 2006 r. wydanym w sprawie WA 15/06, OSNwSK 2006/1/910).

111

postępowania, w którym zaistnieje potrzeba zasięgnięcia opinii biegłego, odpowiednie postanowienie w tym zakresie wydaje organ prowadzący postępowanie. Wskazać należy, że dowód taki może być przeprowadzony zarówno w postępowaniu przygotowawczym, postępowaniu sądowym (w tym także postępowaniu apelacyjnym) oraz przy wznowieniu postępowania299. Biegły (określany niekiedy jako „pomocnik sądu”), a także opinia sporządzana przez niego na potrzeby procesowe, stanowią odrębne źródło dowodowe obok dowodów z dokumentów, dowodów osobowych, tj. dowodów ze świadków czy też innych dowodów rzeczowych. Biegły jest osobowym źródłem dowodowym, jednak opinia, którą dostarcza organowi procesowemu, stanowi środek dowodowy. Dowodem z opinii biegłego jest przesłuchanie go lub – jako najczęściej występujący środek dowodowy – odczytanie jego pisemnej opinii. Badanie, jakie przeprowadza biegły na potrzeby wyjaśnienia danej kwestii, która stanowi istotną okoliczność w procesie, jest nazywane ekspertyzą sensu stricto, zaś całokształt jego działalności w sprawie – ekspertyzą sensu largo300

.

Wartą podkreślenia kwestią jest także fakt, iż biegły sądowy podlega wyłączeniu na mocy kodeksu postępowania karnego odpowiednio tak jak sędzia – zarówno z mocy prawa jak i na wniosek (a zatem na podstawie art. 40 i 41 k.p.k.). Nie ma bowiem przesady w twierdzeniu, iż biegły również jest podmiotem zaufania publicznego. Od wniosków zawartych w jego opinii, a zatem od stanu jego wiedzy i poprawności sporządzonej opinii, zależy nierzadko rozstrzygnięcie w wielu sprawach301

.

Zgodnie z dyspozycją art. 40 k.p.k., który ma odpowiednie zastosowanie także do biegłych, biegły podlega wyłączeniu z mocy prawa w przypadku gdy sprawa dotyczy go bezpośrednio; jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób; jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych powyżej albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli. Ponadto, biegły podlega wyłączeniu, gdy brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze302. Zasadny jest także zakaz udziału biegłego w postępowaniu w charakterze eksperta, gdy został on już w sprawie powołany w charakterze świadka lub był świadkiem czynu, ale także, gdy jest on oskarżonym w innej

299

K. Marszał, Proces karny…, op. cit., s. 347.

300 M. Cieślak, K. Spett, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym…, op. cit., s. 401. 301 A. Gaberle, Dowody w sądowym …, op. cit., s. 204.

302

por. art. 40 k.p.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1997 Nr 9 poz. 555 z późn. zm.

112

toczącej się sprawie o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Biegłym sądowym nie może być osoba, która działała jako adwokat lub radca prawny – co do faktów, o których dowiedziała się prowadząc sprawę lub udzielając porady prawnej, a także duchowny, w odniesieniu do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.

Dodatkowe wyłączenie, a dotyczące już precyzyjnie udziału biegłego w postępowaniu, stanowi zasada określona w art. 202 § 3 k.p.k., traktująca o obowiązkowym wyłączeniu biegłego, który współdziała w wydaniu opinii wraz z innym biegłym, który jest jego małżonkiem lub pozostają oni w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności. Zaistnienie takiej okoliczności powoduje utratę znaczenia opinii w sensie dowodowym³⁰³. Nie zostaje ona co prawda usunięta z akt sprawy, jednak nie może stanowić dowodu304

.

Odnosząc się do samego postanowienia dowodowego, na mocy którego biegły wstępuje do postępowania celem wydania opinii, wskazać należy na jego elementy konieczne, bez których powołanie biegłego nie będzie w żadnej sytuacji skuteczne. Na zasadzie art. 94 § 1 k.p.k. każde postanowienie winno zawierać oznaczenie organu oraz osoby lub osób, wydających postanowienie, datę wydania postanowienia, wskazanie sprawy oraz kwestii, której postanowienie dotyczy, rozstrzygnięcie z podaniem podstawy prawnej, a także uzasadnienie, chyba że ustawa zwalnia od tego wymagania. Ponadto jednak, postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego powinno zawierać imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych (względnie – instytucji), przedmiot i zakres opinii ze szczegółowym wskazaniem, w miarę potrzeby, pytań do biegłego oraz termin, w którym opinia ma zostać dostarczona do sądu305

.

Choć to organ prowadzący postępowanie wydaje postanowienie o powołaniu dowodu z opinii biegłego, stosując się do wymogów proceduralnych opisanych powyżej, postanowienie takie nie może wkraczać w sferę autonomii biegłego, tj. nie może w drodze przykładu określać metod badawczych, jakimi ma posłużyć się biegły w wydawaniu opinii306

.

303 A. Gaberle, Dowody w sądowym …, op. cit., s. 207. 304

K. Eichstaedt, P. Gałecki, A. Depko, Metodyka pracy biegłego psychiatry…, op. cit., s. 114. 305 por. art. 194 k.p.k.

306 „Przepisy procedury karnej nie określają i nie mogą określać zakresu i metod badań specjalistycznych przeprowadzonych przez biegłych, w tej bowiem materii zasadnicze znaczenie mają specjalistyczne kwalifikacje biegłych. W orzecznictwie i piśmiennictwie procesowym ugruntowane jest stanowisko, że o zastosowaniu zakresu i metod badawczych decydują autonomicznie biegli. Organ procesowy może wprawdzie sugerować przeprowadzenie określonych badań uzupełniających (dodatkowych), czynić to może tylko wtedy, gdy w świetle okoliczności sprawy nasuwają się rozsądne wątpliwości, co do tego czy rezygnacja z przeprowadzenia określonych badań nie wpłynęła negatywnie na oceny i wnioski przedstawione przez biegłych. Jeżeli natomiast in concreto biegli rzeczowo oraz przekonywująco uzasadniają zbędność określonych badań specjalistycznych, to

113

Kodeks postępowania karnego przewiduje także możliwość (niekiedy obowiązek) dopuszczenia dowodu z opinii kilku biegłych współdziałających w wydaniu ekspertyzy. Stanowi o tym art. 193 § 3 k.p.k. w swej treści: „w wypadku powołania biegłych z zakresu różnych specjalności, o tym, czy mają oni przeprowadzić badania wspólnie i wydać jedną wspólną opinię, czy opinie odrębne, rozstrzyga organ procesowy powołujący biegłych”. Obowiązek organu procesowego co do powołania biegłych różnych specjalności, którzy winni wydać opinię łączną, wybrzmiewa z art. 202 k.p.k., na mocy którego wymagane jest, by opinia o stanie psychicznym sprawcy czynu zabronionego została wydana przez dwóch biegłych lekarzy psychiatrów307, a do udziału w wydaniu opinii w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych powołuje się nadto biegłego lekarza seksuologa.

Biegły jako uczestnik procesu ma również obowiązki procesowe, których powinien przestrzegać. Są nimi obowiązek przyjęcia funkcji biegłego w danej sprawie, wykonanie opinii zgodnie ze stanem aktualnej wiedzy specjalistycznej oraz złożenie tej opinii do organu, który powołał biegłego, w odpowiednim terminie; obowiązkiem biegłego jest także współdziałanie z organem prowadzącym postępowanie oraz stawiennictwo na każde jego wezwanie. Pozostawanie biegłego w dyspozycji organu procesowego wiąże się także z obowiązkiem udzielenia odpowiedzi na zarzuty do opinii przez niego złożonej oraz ustnej odpowiedzi na pytania, w przypadku, gdyby zachodziła potrzeba przesłuchania go w toku postępowania308

.

Niewątpliwie udział biegłych w postępowaniu sądowym jest konieczny i immanentnie związany z dalszymi decyzjami procesowymi organu, który postępowanie prowadzi. Dlatego opinia, która jest sporządzana przez biegłego na potrzeby rozstrzygnięcia danej sprawy, a także sposoby jej sporządzenia, obwarowane są wieloma wymaganiami, których niedopełnienie spowoduje konieczność zasięgnięcia innej opinii biegłego lub wielokrotnego jej uzupełniania.

nie ma żadnych sensownych powodów, by narzucać biegłym przeprowadzenie takich badań” - tak SN w wyroku z dnia 5 sierpnia 2008 r. w sprawie o sygn. akt III K 228/07.

307 „Wprawdzie biegli psychiatrzy powołani są do badania patologicznych zjawisk psychiatrycznych, a nie innych zjawisk psychicznych, takich jak np. afekt fizjologiczny (silne wzruszenie), co jest domeną psychologa, to jednak ze względu na to, że są to pokrewne specjalności, wypowiedź psychiatrów w tej kwestii, oparta na badaniach, własnych obserwacjach, wywiadach i dokładnej znajomości sprawy, stanowi ważny dowód, którego nie można pominąć. Biegli psychiatrzy, powołani według art. 117 d.k.p.k. do zbadania stanu psychicznego oskarżonego, a według art. 1 3 k.p.k. do wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, mają obowiązek wypowiedzenia się, czy u oskarżonego istniały zakłócenia czynności psychicznych, a w razie ich stwierdzenia mają obowiazek wskazania, czy miały one charakter chorobowy, czy też nie. Przy badaniach bowiem stanu psychicznego nic, co dotyczy tego stanu, nie może ujść z pola widzenia biegłych” – tak Sąd Najwyższy w wyroku wydanym przez 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r. w sprawie o sygn. akt V KRN 109/70 OSNKW 1970/9/101

114