Dodatkowe metody diagnostyczne osobowości zaburzonej

Diagnoza zaburzeń osobowości wraz z postępem techniki i nauki coraz częściej wykorzystuje badania neuroobrazowe oraz neurofizjologiczne, które dostarczają badaczom informacji o funkcjonowaniu układu nerwowego człowieka oraz o źródłach pochodzenia zaburzeń. Badania neuroobrazujące służą ocenie zmian zachodzących w morfologii tkanki mózgowej – w wielu bowiem zaburzeniach obserwuje się zmiany w budowie mózgu, w szczególności w zaburzeniach na tle organicznym, gdzie uszkodzona lub nieprawidłowa jest struktura mózgu. Badaniem służącym uwidocznieniu uszkodzeń struktury kostnej jest rentgenowskie zdjęcie przeglądowe. Ta wykorzystywana i użyteczna w psychopatologii metoda pozwala na stwierdzenie pęknięć czaszki, które prowadząc do urazu mogą być nierzadko źródłem powstania zaburzeń psychicznych. Patologiczne zmiany w postaci odkształconego siodła tureckiego, rozroście przysadki czy podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego są także wykrywalne za pomocą tego rodzaju badania429

.

Promienie rentgenowskie wykorzystywane są także w inny sposób, tj. na przykład w arteriografii (która pomaga w uwidocznieniu naczyń krwionośnych w mózgu i w drodze do niego przy zastosowaniu odpowiednich barwników) lub w osiowej tomografii komputerowej. Osiowa tomografia komputerowa ma bardzo szerokie zastosowanie, w szczególności przez wzgląd na fakt, iż wskutek przeprowadzonego badania uzyskuje się przekrojowe zdjęcia warstw mózgu430. To badanie neuroobrazujące cieszy się największą popularnością wśród diagnostów, gdyż otrzymywane warstwowe zdjęcia mózgu (przekroje wykonywane są w zadanej grubości) umożliwiają dostrzeżenie patologicznych mas w mózgu, zaników korowych czy też pozwalają na stwierdzenie objętości poszczególnych struktur. Poprzez zmienną pochłanialność promieniowania przez obszary o różnej gęstości (w przypadku występującej patologii danego obszaru mózgu, jego struktura różnić się będzie od obszaru

427 A. Daniszewska, N. Waszkiewicz, Poczytalność w zaburzeniach osobowości…, s. 274. 428

K. Pospiszyl, Psychopatia…, s. 173

429 J. Heitzman, M. Furgał, M. Pilecki, Etiologia, patogeneza i epidemiologia zaburzeń psychicznych [w:] J. Heitzman [red.], Psychiatria. Podręcznik dla studiów medycznych, Wydawnictwo Lekarstwie PZWL, Warszawa 2007, s. 30-31.

150

niepatologicznego), otrzymywany obraz zawiera w sobie różne stopnie zaczernienia, co wprost sygnalizuje diagnostom, czy w strukturze mózgowej zachodzą nieprawidłowości⁴³¹.

Tomografia pojedynczego fotonu (tzw. SPECT – ang. single photon emission tomography) polega na zastosowaniu radioizotopów, które emitują promienie gamma, a przez to pomaga stwierdzić prawidłowość przepływu krwi i rozmieszczenia receptorów mózgowych. Metoda SPECT dobrze sprawdza się w diagnozowaniu choroby niedokrwiennej mózgu, chorób układowych tkanki łącznej, czy też po urazach, zatruciach, zaburzeniach otępiennych, czy wreszcie w zaburzeniach lękowych, depresyjnych i obsesyjno-kompulsywnych (zaburzenia odżywiania charakteryzuje zmniejszony przepływ mózgowy w okolicy skroniowej, ciemieniowej i potylicznej, w depresji – okolicy czołowej i przedczołowej, a w zaburzeniach lękowych zmniejszony przepływ zachodzi w obszarze układu limbicznego).

Tomografia typu PET-CT (positron emission tomography - pozytronowa tomografia emisyjna) skupia się na emisji promieniowania gamma. Jest to metoda najbardziej precyzyjna, pozwalająca na wykrycie nieprawidłowości w znacznie szerszym wymiarze, aniżeli badanie SPECT⁴³². PET-CT ujawnia metaboliczne zmiany w mózgu i pozwala na uzyskanie statycznego jego obrazu. Objawy, przy których wystąpieniu wskazane jest wykonanie tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego. to istotne nieprawidłowości w zapisie EEG, nagła zmiana osobowości, zaburzenia po urazach głowy, nagłe pogorszenie funkcji poznawczych lub otępienia o niejasnej etiologii i nietypowym przebiegu klinicznym.

Wspomniane badanie rezonansem magnetycznym (MR, MRI, NMR – nuclear magnetic resonance, magnetic resonance imaging) polega na umieszczeniu badanego w aparaturze wytwarzającej silne pole magnetyczne, co skutkuje możliwością zaobserwowania ruchów wzbudzonych protonów wodoru oraz oddawania przez nie energii, rejestrowanej przez detektory MR. W psychiatrii metoda ta znajduje szerokie zastosowanie z uwagi na możliwość wykrycia dzięki niej zmian w pniu mózgu, móżdżku czy istocie białej. Pozwala ona ponadto na ocenę anatomii struktur podkorowych oraz hipokampu (płata skroniowego)⁴³³. MRI jest badaniem uszczegóławiającym w stosunku do tomografii komputerowej lub

431

J. Heitzman, M. Furgał, M. Pilecki, Etiologia, patogeneza i epidemiologia zaburzeń..., op. cit., s. 31.

432 A. Banaś, P. Lass, B. Brockhuis, Ocena mózgowego przepływu krwi u pacjentów z zaburzeniami odżywiania, nerwicowymi i depresyjnymi, Psychiatria Polska 2009, tom XLIII, nr 3, s. 329-340.

433

J. Jaracz, Badania neuroobrazowe w psychiatrii [w:] J. Rybakowski, S. Pużyński, J. Wciórka (red.) Psychiatria. Podstawy psychiatrii Tom 1, wyd. Edra Urban&Partner, Wrocław 2010, s. 509.

151

stosowanym w przypadku, gdy mimo braku zmian ujawnionych w toku badania TK wciąż istnieją podstawy do stwierdzenia zmian organicznych w mózgu434

.

Rezonans funkcjonalny (fMRI – functional magnetic resonance imaging) – w swej istocie zbliżony do podstawowego badania rezonansowego – pozwala na lokalizację obszaru mózgu, który aktywuje się w czasie wykonywania określonych czynności. Zależnie od metody technika ta umożliwia wskazanie ośrodków, które odpowiedzialne są za czucie, ruch, mowę i wyższe funkcje poznawcze. Obserwowane zjawisko wzrostu lokalnego przepływu krwi przez aktywowany obszar (blood oxygen level dependent) wiąże się ze wzrostem poziomu oksyhemoglobiny. Badanie fMRI przeprowadza się w ten sposób, iż badany wielokrotnie poddawany jest skanowaniu w warunkach statycznych (kontrolnych), a następnie badany jest w czasie wykonywania poszczególnych czynności. Różnice w aktywności danych obszarów mózgu dają podstawę do wielu wniosków o stanie zdrowia badanego⁴³⁵.

Diagnostyka psychiatryczna czerpie korzyści również z możliwości przeprowadzania badań neurofizjologicznych, które skupiają się na czynności bioelektrycznej mózgu oraz zmianach tejże aktywności elektrycznej. Badaniem tego rodzaju jest badanie elektroencefalograficzne (EEG – electroencephalography), rejestrujące biopotencjały na powierzchni głowy badanego. Elektrody umieszczane na skórze głowy dokonują zapisu sygnału, który pozwala na wykrycie nagłych wyładowań w grupach komórek mózgowych. Na podstawie wyników uzyskanych z badania elektroencefalogramem stwierdzić można ogniska zapalne znajdujące się w mózgu i encefalopatię436. Za pomocą elektroencefalogramu jak dotąd wykazano pewne anomalie w zakresie wolnych fal i przewodnictwa skórnego u osób prezentujących osobowość psychopatyczną (wykazywali oni zwiększoną ilość wolnych fal). Metoda QEEG, tj. ilościowy elektroencefalogram, dygitalizuje elektryczne sygnały mózgowe, a następnie dokonuje ich oceny i analizy za pomocą obliczeń. Tak przeprowadzone badania 31 więźniów o osobowości psychopatycznej (w zestawieniu z 27 więźniami o osobowości prawidłowej) wykazały, że psychopaci oddalają się od średniego poziomu aktywności, jak u osób o osobowości prawidłowej, w lewym obszarze ciemieniowo-skroniowym. Nadmiar powolnych fal jest związany z niedojrzałością mózgu, co może tłumaczyć stałą potrzebę stymulacji psychopatów, aby poprawić aktywację mózgu437. Ogólnie rzecz biorąc, aktywność

434

J. Heitzman, M. Furgał, M. Pilecki, Etiologia, patogeneza i epidemiologia zaburzeń..., s. 32.

435 G. Witkowski, Neuroobrazowanie w psychiatrii, Psychiatria Po Dyplomie 2012, tom 9, nr 5, s. 51-57. 436 J. Heitzman, M. Furgał, M. Pilecki, Etiologia, patogeneza i epidemiologia zaburzeń..., op. cit., s. 32. 437

O. Ortega-Noriega, M.L. Perez-Lopez, F. Ostrosky-Shejet, Quantitative Electroencephalogram and psychopathy. A case study report, Revista Medica del Hospital General de Mexico 2015, 78 (1), s. 43-46.

152

fal Alfa ma odzwierciedlać stan relaksu i odpoczynku, a z uwagi na powiązanie płatów skroniowych z procesami emocjonalnymi, badanie EEG lub QEEG przydatne jest w badaniach zaburzeń osobowości438

.

Warto w tym miejscu również wspomnieć o badaniach skoncentrowanych na aktywności elektrodermalnej (electrodermal activity – EDA) – skupiona jest ona na czynnościach gruczołów potowych. Aktywność elektrodermalna może być więc doskonałym wskaźnikiem stresu. W celu oceny częstotliwości pracy serca i przewodnictwa skórnego w populacjach psychopatycznych naukowcy zwykle stosowali bodźce związane ze strachem. Ogólnie rzecz biorąc ujawniły one, że zwiększone poszukiwanie stymulacji, nieustraszoność, odhamowanie i związane z nimi zachowania aspołeczne i przestępcze konsekwentnie wydają się być oparte na niskim pobudzeniu autonomicznym439

.

438 A. Daniszewska, N. Waszkiewicz, Poczytalność w zaburzeniach osobowości…, s. 274. 439

E. Macdougall, Psychopathy, heart rate, and skin conductance in adolescent offenders, Department of Psychology in the Graduate School of The University of Alabama, 2016, s. 3.

153

Rozdział V

Klasyfikacja wybranych zaburzeń osobowości