Warunki przeprowadzania oraz przebieg badań psychologicznych i psychiatrycznych

§2. Udział biegłych w procesie karnym

1. Warunki przeprowadzania oraz przebieg badań psychologicznych i psychiatrycznych

W przypadku stwierdzenia, iż w sprawie występują okoliczności istotne dla sprawy, a ich zbadanie wymaga wiedzy specjalistycznej, którą posiadają biegli, sąd lub prokurator prowadzący postępowanie wydają postanowienie o poddaniu oskarżonego badaniu psychicznemu. Wiąże się to z koniecznością oceny stanu psychicznego sprawcy, a w konsekwencji – z koniecznością dokonania analizy, czy dana osoba w chwili popełnienia czynu działała w stanie wyłączonej lub znacznie ograniczonej poczytalności. Ponadto określenie stanu psychicznego sprawcy przez biegłego psychiatrę przyczynia się do

334 J. K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu..., op. cit., s. 204. 335

M. J. Ackerman, Zagadnienia dotyczące psychologicznego orzecznictwa sądowego [w:] Podstawy psychologii sądowej, red. M. J. Ackerman, wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2005, s. 14-15.

123

stwierdzenia, czy w stosunku do osoby badanej zachodzi konieczność zastosowania leczniczych środków zabezpieczających lub też czy nie zachodzą przesłanki wyłączające zdolność takiej osoby do brania udziału w postępowaniu czy odbywania kary pozbawienia wolności. W przypadku stwierdzenia przez organ prowadzący postępowanie, iż zachodzi konieczność przeprowadzenia badania psychiatrycznego i/lub psychologicznego, oskarżony zgodnie z art. 74 § 2 k.p.k. ma obowiązek poddać się takim badaniom336

.

W pierwszej kolejności podkreślić należy, iż z kodeksu postępowania karnego bezsprzecznie wynika fakt, iż biegłemu, przed sporządzeniem przez niego opinii, powinno się udostępnić akta sprawy w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do wydania ekspertyzy³³⁷. Nie ulega wątpliwości, że sporządzenie opinii psychiatrycznej wymaga zapoznania się przez biegłego z dokumentami, które zawierają informację o zarzucanych oskarżonemu czynach, a także przedstawiają złożone przez niego wyjaśnienia w sprawie. W przypadku istnienia w aktach dokumentacji medycznej oskarżonego, również z całą pewnością powinna ona być przekazana biegłem do wglądu, gdyż stanowi zasadnicze źródło wiedzy na temat stanu zdrowia osoby badanej (w tym o przebytym leczeniu, stwierdzonych dotychczas chorobach)³³⁸.

Aby opinia wydana w sprawie była rzetelna i oparta na prawdziwych okolicznościach istotnym elementem jest przygotowanie badania i jego staranne zaplanowanie – uwzględnia to zapoznanie się z aktami sprawy oraz problemem, który ma być zbadany zgodnie z decyzją organu procesowego³³⁹. Jak zostało już zaznaczone powyżej, dobór technik i metod badawczych jest immanentnie związany z gwarancją prawidłowości sporządzonej opinii, dlatego też w procesie przygotowania do przeprowadzenia badania biegły winien szczegółowo przeanalizować, jaki sposób uzyskania wyników badań będzie najbardziej efektywny oraz miarodajny.

Nierzadko fundamentalne znaczenie dla prawidłowości przebiegu badania ma miejsce oraz czas jego wykonania. Co odnosi się do określenia miejsca badania, wielokrotnie wskazuje się, iż powinno być ono schludne i jasne, ale także nie może być ubogo wyposażone, gdyż wówczas utrudnione jest stworzenie ciepłej atmosfery badania. Jednak w miejscu przeprowadzenia badania nie mogą znajdować się przedmioty, które ułatwią badanemu zbytnią dekoncentrację, ponieważ wówczas kontakt i więź z badającym ulegnie osłabieniu. Niemniej jednak najważniejszą kwestią jest zachowanie ciszy w miejscu badania

336 Z brzmienia tego przepisu wynika jednak brak takiego obowiązku z stosunku do podejrzanego. 337 por. art. 19 § 1 k.p.k.

338

K. Eichstaedt, P. Gałecki, A. Depko, Metodyka pracy biegłego psychiatry…, op. cit., s. 121-122. 339 J. K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu..., op. cit., s. 206.

124

oraz brak jakichkolwiek osób przebywających w pomieszczeniu, w którym przeprowadza się badanie³⁴⁰.

Od powyższej zasady istnieje wyjątek przewidziany przez ustawodawcę, określony w art. 19 §2 k.p.k., przewidujący możliwość zastrzeżenia przez organ procesowy swej obecności w badaniu, „o ile nie wpłynie to negatywnie na wynik badania”. Sytuacje takie wymagają jednak, by obecność organu procesowego podyktowana była dobrem śledztwa. Ponadto, potrzeba udziału organu w badaniu winna być zastrzeżona w sentencji wydanego postanowienia, dotyczącego dopuszczenia dowodu z opinii biegłego lub biegłych. Zgodnie z art. 315 k.p.k. podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa. Stronie, która złożyła taki wniosek, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają (w przypadku przeprowadzanego badania psychiatrycznego, udział obrońcy byłby niewskazany, gdyby miał oddziaływać krępująco na oskarżonego). Zgodnie z art. 317 k.p.k. strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa. Niemniej jednak, lekarz dokonujący badania niejednokrotnie może być postrzegany jako osoba wzbudzająca zaufanie badanego, a informacje, które przekazywane będą w toku czynności (z uwagi na ich charakter), stanowią tajemnicę lekarską, której pogwałcenie mogłaby powodować obecność organu procesowego³⁴¹.

Mając na uwadze kwestię tajemnicy zawodowej lub lekarskiej, na pierwszy plan wysuwa się problematyka tajemnicy, do której zachowania obowiązany jest biegły sądowy. Oczywiście wprzód sięgnąć należałoby do zagadnienia tajemnicy lekarskiej, która wiąże biegłego psychologa, psychiatrę i seksuologa z uwagi na wykonywany przez nich zawód. Zgodnie z brzmieniem art. 40 § 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarz ma obowiązek zachować z tajemnicy informacje związane z pacjentem, które uzyskał w związku z wykonywaniem zawodu342

. Fakt przeprowadzonego badania psychiatrycznego na potrzeby toczącego się postępowania jest jednak sytuacją odmienną, a odmienność ta zawarta została w ust. 2 przywołanego przepisu – dotyczy ona bowiem faktu, iż tajemnica lekarska nie korzysta z ochrony jako tajemnica bezwzględna i doznaje przełamania w sytuacjach przewidzianych przepisami prawa. Gdyby zatem lekarz

340 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza sądowa…, op. cit., s. 384. 341 J. Przybysz, op. cit., s. 13.

342

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. 1997 Nr 2 poz. 152 z późń. zm.).

125

odmówił sporządzenia opinii w takim zakresie, w jakim obowiązuje go tajemnica zawodowa, podmiot uprawniony może go zwolnić z obowiązku jej zachowania343

.

W przeciwieństwie do względności tajemnicy lekarskiej opisanej powyżej, bezwzględnym zakazem dowodowym objęte są wszelkie oświadczenia, które podejrzany lub oskarżony składa biegłemu lub lekarzowi udzielającemu mu pomocy medycznej, a dotyczą one zarzucanego mu czynu³⁴⁴. Z zachowania tajemnicy lekarskiej w tym zakresie nie można więc zwolnić lekarza w sytuacjach, o których mowa w art. 199 k.p.k. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego w przepisie art. 52 również jednoznacznie wskazuje, iż „nie wolno przesłuchiwać osób obowiązanych do zachowania tajemnicy, stosownie do przepisów niniejszego rozdziału, jako świadków na okoliczność wypowiedzi osoby, wobec której podjęto czynności wynikające z niniejszej ustawy, co do popełnienia przez nią czynu zabronionego pod groźbą kary”345

.

W relacji do zasad przeprowadzania badania istotnym jest, by metody i techniki, których doboru dokonał biegły, spełniały tzw. podstawowe kryteria użyteczności, do których zalicza się obiektywizm, rzetelność, normalizację i standaryzację. Dwa pierwsze pojęcia zostały przeanalizowane powyżej, jednak warto zwrócić uwagę na wątek normalizacji i standaryzacji. Mianem normalizacji określa się pewnego rodzaju wymierność w porównywaniu wyników, standaryzacją zaś jednolite postępowanie badawcze w określonych sytuacjach przy przeprowadzaniu konkretnego rodzaju badania. Pojęcie trafności określa stopień, w jakim teoria oraz zebrane dane empiryczne uzasadniają interpretację danego testu³⁴⁶. Wśród biegłych psychologów i psychiatrów wskazuje się, iż zalecane jest korzystanie z metod opracowanych i zweryfikowanych przez Pracownię Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Gdyby biegły dokonał wyboru innej metody, z całą pewnością powinien on posiadać kompetencje do przeprowadzania takich badań, potwierdzone stosowną dokumentacją347

.

343 K. Eichstaedt, P. Gałecki, A. Depko, Metodyka pracy biegłego psychiatry…, op. cit., s. 126-127.

344 „Zakaz dowodowy uregulowany w art. 199 k.p.k. obejmuje wszelkie oświadczenia oskarżonego dotyczące zarzucanego mu czynu, składane wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej, i to niezależnie od ich treści. Chodzi jednak o przypadki udzielania tej pomocy samemu oskarżonemu, a nie innym osobom, np. pokrzywdzonemu. Oświadczenia sprawcy czynu zabronionego chroni zakaz dowodowy bez względu na to, czy przedstawiono mu zarzut jego popełnienia, czy też nie. Reguła określona w art. 199 k.p.k. nie stoi na przeszkodzie przesłuchaniu w charakterze świadka lekarza, który na miejscu zdarzenia udzielał pomocy medycznej pokrzywdzonemu lub innym osobom” – tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 2 czerwca 2012 r. w sprawie o sygn. akt. III KK 366/11, OSNKW 2012/10/110.

345 Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. 1994 nr 111 poz. 535 z późn. zm.) 346 J. M. Brzeziński, Kiedy odwołując się do testów psychologicznych postępujemy nieetycznie? Analiza kontekstu psychometrycznego, Czasopismo Psychologiczne, Tom 15, Nr 2, 2009, s. 321-332.

126

Coraz częściej w toku procesu karnego korzysta się z pomocy nie tylko psychiatrów, którzy za zadanie mają zbadać stan poczytalności oskarżonego w czasie popełnienia przez niego czynu zabronionego, ale również z opinii psychologów. Na wyraźny wniosek psychiatrów bowiem do wydania opinii można powołać także biegłego innej specjalności. Szczególnie doniosła rola opinii wydawanej przez psychiatrę i psychologa jest uwidoczniona w procedurze weryfikacji istnienia przesłanek do zastosowania środków zabezpieczających – wówczas psychiatra formułuje diagnozę oraz prognozę lekarską, a psycholog ocenia prognozę psychologiczno-kryminologiczną³⁴⁸. Wielokrotnie Sąd Najwyższy podkreślał jednak, iż opracowanie kompleksowej ekspertyzy przez zespół biegłych różnych specjalności i dziedzin wiedzy nie wyłącza samodzielności i odpowiedzialności każdego biegłego za prawidłowość opinii w zakresie objętym jego specjalnością (tak wyrok SN z dnia 3 października 1979 r. VI KRN 225/79 lub z dnia 17 października 1979r. I KR 140/79)349

. W przypadku wydawania wspólnej opinii przez dwóch biegłych lekarzy, preferowanym jest, by oboje brali oni udział we wspólnym badaniu ambulatoryjnym oskarżonego lub podejrzanego350

. Niejednokrotnie w doktrynie wskazuje się ponadto, iż literalna wykładnia przepisu art. 202 § 2 k.p.k. przewiduje uczestnictwo wszystkich biegłych sądowych, którzy wyznaczeni zostali do wydania wspólnej, kompleksowej opinii³⁵¹.