Teoria anomii i zróżnicowanych powiązań

§3. Teorie socjologiczne

1. Teoria anomii i zróżnicowanych powiązań

Po raz pierwszy termin „anomii” został użyty przez Platona, a oznaczał on w dosłownym tłumaczeniu „bezprawie”256. Wprowadzenia pojęcia anomii do nauki socjologii

253

E.M. Coles, Clinical psychopatology…, op. cit., s. 281.

254Test Zbioru Konstruktów Ról (ang. Role Construct Repertory Test), popularnie zwany Rep Testem (RT) jest metodą zorganizowanej techniki wywiadu, służącą wywoływaniu i analizowaniu modeli myślowych.

255

99

dokonał Emile Durkheim, który odnosił ją do stanu względnego zaniku norm w społeczeństwie bądź grupie ludzi. Durkheim podkreślał, że zjawisko anomii dotyczy zarówno właściwości jak i struktury społecznej i kulturowej, a nie cech pojedynczych jednostek257

. Zdaniem Durkheima zanik norm jest względny, ponieważ jest to stan „poczucia niezwiązania istniejącymi normami”, stan „dezorientacji normatywnej”.

Emile Durkheim uznawany jest za ojca trzech podstawowych orientacji – strukturalnej (wprowadzającej do socjologii pojęcie anomii), kontroli społecznej (osłabienie integracji społecznej jako czynnika prowadzącego do dewiacji) oraz reakcji społecznej (ze względu na rolę przestępczości w utrwalaniu zbiorowej świadomości). Model człowieka według Durkheima rysował się bardzo negatywnie, ponieważ zakładał skrajnie egoistyczną jego naturę oraz kierowanie się popędami, które w istocie są antyspołeczne. Aspiracje rozbudzane ponad miarę powodują, że człowiek przestaje osiągać satysfakcję z własnego rozwoju i osiąganych sukcesów258

.

Podstawową tezą Durkheima było to, że dezorganizacja społeczna prowadzi do osobistej dezorganizacji - uważał anomię za stan zakłóceń społecznych, w których ludzie, którzy wcześniej nie byli w stanie się przystosować, doświadczają społecznych trudności. W późniejszej literaturze anomia odnosiła się również do stanu umysłu ludzi poddanych dezorganizacji społecznej i charakteryzowała się uczuciem rozpaczy i wyobcowania259

. Emile Durkheim stworzył przejrzystą orientację teoretyczną, która opierała się na koncepcji faktu społecznego, dzielącego się na dwa typy – materialny i niematerialny. Przykład faktów materialnych stanowił jego zdaniem podział pracy czy prawo, jednak większe znaczenie przypisywał faktom niematerialnym, takim jak świadomość społeczna i wyobrażenia zbiorowe. Patologią społeczeństwa według Durkheima był anomiczny podział pracy, a tylko strukturalny podział pracy jego zdaniem zapewniał więź, która umożliwia zminimalizowanie postępującego upadku społecznej moralności, w tym zachowań dewiacyjnych²⁶⁰.

Podstawową teorię anomii rozwijał między innymi Robert Merton, który uważał, że najważniejszymi pojęciami w socjologii winny być „kulturowo określone cele” i „zinstytucjonalizowane środki służące do realizacji”. Anomię Merton traktował jako

256

M. Pacholski, A. Słaboń, Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 13.

257

R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, wyd. PWN, Warszawa 2002, s.225.

258

A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, wyd. PWN, Warszawa 1993, s. 203-207.

259

E.M. Coles, Clinical psychopatology…, op. cit., s. 228.

260

100

załamanie struktury kulturowej, która mogła przybrać dwojaką postać – anomii zwykłej (gdy w społeczeństwie dochodzi do stanu zamieszania) i anomii ostrej (gdy owo zamieszanie prowadzi do degeneracji i rozpadu systemów wartości)²⁶¹.

Kwestią nurtującą Mertona było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób struktura społeczna i kulturowa wywierają presję na ludzi, którzy w efekcie zachowują się niezgodnie z normami społecznymi. Dewiacje nie były dla niego czymś patologicznym, ale były odzwierciedleniem napięć w wyżej wspomnianych strukturach. Merton wyróżnił pięć sposobów przystosowywania się jednostek do zachodzących wokół nich dysharmonii – konformizm, innowację, rytualizm, wycofanie i bunt262

.

Najbardziej typową i rozpowszechniony zdaniem Mertona był konformizm, gwarantujący równowagę i ciągłość społeczeństwa263. Polegał on na działaniach człowieka ukierunkowanych na osiągnięcie celów kulturowo usankcjonowanych przy pomocy środków przewidzianych przez prawo. Rytualizm wiązał się z obniżeniem poziomu aspiracji ludzkiej do takiego stopnia, by niezrealizowanie celu nie wiązało się z powstaniem stanu frustracji. Obie ze wskazanych powyżej postaw nie prowadziły zdaniem Mertona do zachowań dewiacyjnych. Kryminogennym typem przystosowania była zdecydowanie innowacja, która oznaczała akceptację celów kulturowych, jednakże z pominięciem sposobów ich osiągnięcia (tj. za pomocą nielegalnych środków). Istotą czwartego typu, czyli wycofania, było odrzucenie celów oraz środków – a więc swoista rezygnacja z wszelkiego działania. Typ piąty określał zachowania buntowników, reformatorów i rewolucjonistów, którzy wprowadzali własne cele i środki ich realizacji w miejsce tych, które przewidywało społeczeństwo264

. Szczególną uwagę zwraca także koncepcja Edwina Sutherlanda, która w środowisku amerykańskich naukowców zyskiwała niejednokrotnie większą liczbę zwolenników, aniżeli teoria Mertona. Po pierwsze twierdził on, iż zachowania przestępcze są wyuczone. Oznaczało to, że człowiek z chwilą urodzenia nie posiada do nich predyspozycji. Argumentował on, że konsekwencją uznania prawdziwości tezy o wrodzonych uwarunkowaniach do przestępczych zachowań byłoby również uznanie, że człowiek nowonarodzony posiadać może też skłonności do przestrzegania prawa.

Po drugie twierdził on, że skutek w postaci zachowania przestępczego następuje poprzez uczenie się go w interakcji z innymi, przy czym odrzucał on wpływ środków

261B. Hołyst, Kryminologia…, op. cit., s. 748.

262

A. Siemaszko, op. cit., s. 35.

263

R. K. Merton, Teoria socjologiczna … op. cit., s. 206.

101

masowego przekazu w tym procesie. Wielokrotnie wysnuwał wnioski o wzajemnym oddziaływaniu na siebie zachowań przestępczych i nieprzestępczych. Uważał, że „jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszaniu prawa”265

.

Z teorią Sutherlanda łączyć należy fakt istnienia konfliktu kultur, który jest warunkiem koniecznym w procesie zróżnicowanych powiązań, ponieważ to wskutek interakcji wewnątrz pierwotnych grup społecznych (ze względu na bliskość ich członków) ludzie czerpią wzory swoich dalszych zachowań. Tezy Sutherlanda w doktrynie zyskały miano teorii transmisji kulturowej, przede wszystkim ze względu na podejście do przestępczości jako do składnika kultury i konsekwencji transmisji wzorów kulturowych266

.

„Konflikt kultur jest naturalnym skutkiem zróżnicowania społecznego, a więc istnienia nieskończonej liczby grup społecznych, z których każda ma swoje własne definicje sytuacji życiowych, własne interpretacje zależności społecznych, własną nieznajomość wartości społecznych innych grup lub błędne rozumienie tych wartości. Zachodzącym w kulturze przemianom, w wyniku których typ homogeniczny i dobrze zintegrowany przekształca się w typ heterogeniczny i zdezintegrowany, towarzyszy wzrost liczby sytuacji konfliktowych” - twierdził Thorsten Sellin. Jego zdaniem to, co w dla członków jednej grupy będzie dewiacją, dla innej grupy ludzi może stanowić normę lub nawet wzór zachowania. Koncepcja konfliktu kultur Sellina zakładała więc znaczny stopień zróżnicowania kulturowego niekoniecznie na poziomie pomiędzy całymi społeczeństwami, ale także w obrębie jednej grupy. To właśnie jego zdaniem nieuchronnie prowadzi do nieporozumień i konfliktów, co skutkuje zachowaniami dewiacyjnymi²⁶⁷.