Osobowość zaburzona – rodzaje, istota i cechy charakterystyczne in genere

Zaburzenia osobowości nie są powszechnie zaliczane do terminu „choroby psychicznej” lub „zaburzenia psychicznego”, ponieważ w ich obrazie nie ujawniają się objawy charakterystyczne dla psychoz. Niełatwo jest także określić ich moment początkowy oraz przebieg, stąd uważane są one za „trwałe odchylenia psychiczne o charakterze ilościowym zlokalizowane na pograniczu normy i patologii”452

.

Zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu znajdują swoje miejsce w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 pod kodem F.07 – obejmują one zmiany osobowości, w których zachowania mogą być rezydualne lub towarzyszące chorobie uszkodzeniu lub dysfunkcji mózgu. ICD-10 wyróżnia w tym zakresie organiczne zaburzenie osobowości (F07.0), zespół po zapaleniu mózgu (F07.1), zespół po wstrząśnieniu mózgu (F07.2), inne organiczne zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu (F07. ) oraz nieokreślone organiczne zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu (F07.9).

Ponadto, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych pod numerem F60 klasyfikuje specyficzne zaburzenia osobowości, którymi są

450 E.M.Coles, op. cit., s. 149 451

M. Radochoński, Osobowość antyspołeczna, wyd. Uniwesrytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s. 11. 452 M. Radochoński, Osobowość antyspołeczna…, op. cit., s. 21.

158

głębokie zaburzenia osobowości i behawioralnych tendencji jednostki, które nie są bezpośrednim następstwem choroby, urazu czy innego uszkodzenia mózgu ani innego zaburzenia psychicznego. Zazwyczaj obejmują kilka wymiarów osobowości, prawie zawsze kojarzonych z odczuwaniem znacznej przykrości osobistej i zerwaniem więzi społecznych. Zaburzenia te pojawiają się już w okresie dzieciństwa lub pokwitania i utrzymują się w wieku dojrzałym. Spośród nich wyróżnia się osobowość paranoiczną (F60.0) – która obejmuje także osobowość ekspansywno-paranoiczną, fanatyczną, pieniaczą i sensytywno-paranoiczną; osobowość schizoidalną (F60.1); dyssocjalną (F60.2); chwiejną emocjonalnie (F60.3) o dwóch typach – impulsywnym i borderline (z pogranicza); histrioniczną (F60.4) obejmującą osobowość histeryczną i psychoinfantylną; anankastyczną (F60.5) wraz z osobowością obsesyjną, kompulsywną i obsesyjno-kompulsywną; lękliwą/unikającą (F60.6), osobowość zależną (F60.7) wraz z osobowością asteniczną, nieadekwatną, bierną i samoponiżającą się oraz inne określone zaburzenia osobowości, wśród których występują: osobowość ekscentryczna, uległa, niedojrzała, narcystyczna, bierno-agresywna, psychoneurotyczna453

. Kategoria zaburzeń osobowości przewiduje trzy wiązki zaburzeń (clusters): wiązka A – to zaburzenia osobowości przejawiające się dziwacznością i ekscentrycznością, czyli osobo- wość paranoiczna, schizotypowa i schizoidalna; wiązka B – zaburzenia, w których jednostkę cechuje emocjonalność, dramatyczność i lekceważenie konsekwencji, czyli zaburzenia narcystyczne, borderline, histrioniczne i socjopatyczna; wiązka C – to zaburzenia osobowości charakteryzujące się napięciem, lękiem i przerażeniem (wyróżnia się tu m.in. osobowość unikającą, bierno-zależną). Nie znalazły się w tej klasyfikacji nieokreślone zaburzenia osobowości NOS (not otherwise specified), ponieważ nie spełniają one kryteriów żadnej w wyżej wymienionych wiązek. Zdarza się tak, gdy ma się do czynienia z więcej niż jednym zaburzeniem osobowości (zaburzeniem mieszanym). Jeżeli więc stwierdzone zostaną takie symptomy, które nie odpowiadają żadnemu z wyodrębnionych typów, to jednostka taka powinna być zdiagnozowana jako not otherwise specified454

.

Przyjmuje się, iż aby rozpoznać konkretne zaburzenie osobowości, należy stwierdzić obecność co najmniej trzech cech, które składają się na opis kliniczny. I tak osobowość paranoiczną – pierwszą z typów osobowości wiązki A – cechuje wszechobecna nieufność i

453 Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, Tom I, wydanie 2008, Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, dostępne na stronie https://www.csioz.gov.pl/fileadmin/user_upload/Wytyczne/statystyka/icd10tomi_56a8f5a554a18.pdf [data dostępu: 3.01.2019 r.].

454 L. Cierpiałkowska, E. Soroko, Zaburzenia osobowości w modelach medycznych i w psychologii różnic indywidualnych [w:] L. Cierpiałkowska, E. Soroko (red.), Zaburzenia osobowości. Problem diagnozy klinicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2014, s. 15-33.

159

podejrzliwość w stosunku do innych (podejrzenie, że ich motywy są interpretowane jako wrogie nastawienie) począwszy od wczesnej dorosłości i obecne w różnych kontekstach i sytuacjach. Jednostka o osobowości paranoicznej jest podejrzliwa i bez wystarczających podstaw przyjmuje, że inni ją wyzyskują, krzywdzą lub oszukują. Jednostka taka jest zaabsorbowana nieuzasadnionymi wątpliwościami co do lojalności przyjaciół i rodziny; niechętnie zwierza się innym z powodu występowania tychże nieuzasadnionych obaw. Osoba o paranoicznym zaburzeniu osobowości utrzymuje trwałe urazy, przejawia natarczywe domaganie się własnych praw i realizowania swoich idei, miewa powtarzające się podejrzenia co do wierności seksualnej swojego partnera. Zaburzenie to nie występuje jedynie w przebiegu schizofrenii, zaburzeń depresyjnych dwubiegunowych z cechami psychotycznymi lub innymi zaburzeniami psychotycznymi, można je także przypisać fizjologicznym skutkom innego stanu chorobowego. Szczególnie w odpowiedzi na stres osoby o paranoicznym zaburzeniu osobowości mogą doświadczać bardzo krótkich epizodów psychotycznych (trwających od minut do godzin). W niektórych przypadkach to zaburzenie może pojawić się jako przedchorobowy stan zaburzeń urojeniowych lub schizofrenii. Ten typ osobowości może rozwinąć się w znaczne zaburzenia depresyjne, a także zwiększa ryzyko wystąpienia agorafobii i zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. Najczęściej występującymi z paranoidalnym zaburzeniem osobowości są zaburzenia schizotypowe, schizoidalne, narcystyczne, unikające i borderline455

.

Osobowość schizoidalna (F60.1) wiąże się z względnie trwałym wzorcem zachowania, który polega na wycofaniu z relacji między jednostką zaburzoną a innymi ludźmi, a także z ograniczeniem ekspresji emocji – jednostka o takiej osobowości nie odczuwa potrzeby ani przyjemności z utrzymywania bliskich relacji z innymi (w tym rodziną), przejawia samotniczy tryb życia o niewielkim zainteresowaniu sferą seksualną, w tym także nie osiąga przyjemności z jakichkolwiek innych aktywności. Typ schizoidalny nie ma zatem przyjaciół ani zaufanych osób, cechuje go chłód emocjonalny i obojętność na pochwałę lub krytykę ze strony osób trzecich456. Istotą terapii w przypadku tego zaburzenia jest dążenie do zmniejszenia izolacji jednostki i stworzenie możliwości na tworzenie bliższych relacji interpersonalnych.

Osobowość schizoidalną można odróżnić od zaburzeń urojeniowych, schizofrenii i zaburzeń nastroju o cechach psychotycznych, ponieważ wszystkie powyższe zaburzenia charakteryzują się okresem trwałych objawów psychotycznych (np. urojeń i halucynacji).

455

Diagnostic and Statistical Manual…, op. cit., s. 649.

160

Aby móc postawić diagnozę o wystąpieniu osobowości schizoidalnej, należy upewnić się, iż zaburzenie osobowości wystąpiło przed objawami psychotycznymi, a także że zaburzenie to utrzymuje się w czasie remisji psychotyzmu. Osobowość schizoidalną odróżnia się od zmiany osobowości ze względu na ogólny stan medyczny, gdzie określone cechy ujawniają się z powodu bezpośrednich skutków stanu układu nerwowego.

Wszechobecne deficyty społeczne i interpersonalne charakteryzujące się ostrym dyskomfortem i zmniejszoną zdolnością do bliskich związków, a także zaburzeniami poznawczymi lub percepcyjnymi z jednoczesnymi dziwactwami zachowań to cechy charakterystyczne osobowości schizotypowej, ostatniego z zaburzeń wchodzących do wiązki A zgodnie z klasyfikacją DSM-V (301.22, według klasyfikacji ICD-10 jest oznaczona kodem F21). U jednostki zaburzonej występują zaburzenia ksobne i odnoszące, dziwne przekonania, tzw. „myślenie magiczne”457, które następnie wpływają na zachowanie danej osoby (wiara w przesądy, jasnowidzenie, telepatia, „szósty zmysł”, niezwykłe doświadczenia percepcyjne – w tym iluzje cielesne). Mowa jest niejasna, poszlakowa, nierzadko metaforyczna i nadmierna, a zachowanie lub wygląd – ekscentryczne. Brak bliskich przyjaciół i podejrzliwość łączą się z paranoicznymi lękami, a jednostka często może odczuwać, że dzięki szczególnym jej mocom wyczuwa zdarzenia lub czyta w myślach innych. Osoby o schizotypowym zaburzeniu osobowości doświadczają problemów interpersonalnych, w szczególności w sytuacjach niewygodnych i dlań nietypowych; choć mogą wyrażać niezadowolenie z powodu braku intymnych relacji z innymi, ich zachowanie może sugerować znacznie zmniejszone pożądanie458

.

Zaburzenia osobowości z wiązki B to zaburzenia związane z przesadną i teatralną ekspresją jednostki, z częstymi wahaniami nastrojów. Jednostka dąży do zwrócenia na siebie uwagi otoczenia, często wywołując i angażując się w intensywne konflikty. W wiązce „B” wyróżnia się osobowość: narcystyczną, z pogranicza (borderline), histrioniczną i antyspołeczną459

.

Zaburzenie oznaczone w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych kodem F60.2 (odpowiednik z DSM-V to kod 301.7) to antyspołeczne zaburzenie osobowości. Wszechobecny wzorzec lekceważenia i łamania praw innych, występujący po 15. roku życia obejmuje nieprzestrzeganie norm społecznych w odniesieniu

457 termin stosowany przez klinicystów w odniesieniu do szerokiej gamy nienaukowych i czasami irracjonalnych przekonań, opartych na domniemanej przyczynowo skutkowej relacji między dwoma zdarzeniami, które manifestują się objawowo u osób z pewnymi chorobami psychicznymi, takimi jak OCD i schizofrenia.

458 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-V…, op. cit., s. 657. 459

J. Morrison, DSM-5 bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2016, s. 5 2-584.

161

do zachowań zgodnych z prawem, podstępność, wykorzystywanie innych dla własnych celów, impulsywność i brak planowania z odpowiednim wyprzedzeniem to tylko niektóre z cech tego zaburzenia. Powtarzające się bójki lub awantury są wynikiem drażliwości i agresywności, lekceważenie bezpieczeństwa swojego lub innych prowadzi do ogólnorozumianej nieodpowiedzialności i zaniedbywania zobowiązań. W środowisku badaczy tego rodzaju zaburzenia wielokrotnie przyjmuje się, iż antyspołeczne zaburzenie osobowości ma swoje korzenie w okresie dzieciństwa, a zaburzenia zachowania dziecka z czasem mogą przekształcić się w zaburzenia osobowości o charakterze antyspołecznym. Zdaniem M. Radochońskiego nie jest to jednak zasadą, bowiem jedynie część dzieci, które we wczesnych latach życia przejawiały tendencje antyspołeczne, w dorosłości doświadcza antyspołecznego zaburzenia osobowości. Wywodził on jednak, iż w przypadku wystąpienia u dorosłego osobowości antyspołecznej, najczęściej wiąże się to z zaburzeniami wykazywanymi w okresie młodzieńczym, znacznie silniej korelują one z osobowością antyspołeczną w dorosłości, aniżeli niekorzystne wpływy środowiskowe460

.

Drugim typem osobowości zaburzonej z grupy wiązki B jest osobowość z pogranicza (borderline), tj. osobowość chwiejna emocjonalnie. Cechuje się ona niezdolnością do kontroli emocji i zachowań emocjonalnych (co w konsekwencji prowadzi do konfliktów z otoczeniem, ponieważ taka jednostka przejawia skłonność do działań gwałtownych), niezrównoważeniem emocjonalnym. Intensywne i nietrwałe związki z innymi ludźmi, gwałtowne odczuwanie silnych emocji prowadzą do prób samobójczych i samookaleczeń, a także do częstego odczucia pustki i zaburzenia własnego obrazu461

.

E. Kretschmer⁴⁶² uważał osobowość z pogranicza za mieszany cykloidowo-schizoidalny temperament. Pacjenci zaklasyfikowani do kategorii borderline wykazują wyjątkowo szeroki zakres symptomów klinicznych, niektóre z elementów przejawiają się jednak częściej. Osobowości z pogranicza są niezwykle zależne – by zachować równowagę nie tylko wymagają poczucia bezpieczeństwa, zapewnień i dużej ilości zachęt ze strony innych, ale także są nieodłącznie narażone na silne przerażenie, gdy znajdą się w izolacji lub separacji od osób, od których czują się zależne. Nie cenią samych siebie i trudno jest im uwierzyć, że ktoś inny mógłby ich docenić, obawiają się odrzucenia i potencjalnej straty. Nazwa tego

460 M. Radochoński, Osobowość antyspołeczna … op. cit., s. 56.

461 A. Jakubik, Zaburzenia osobowości [w:] S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), Psychiatria kliniczna, wyd. Edra Urban&Partner, Wrocław 2011, s. 561.

462 Ernest Kretschmer, ur. października 1 w Wüstenrot, zm. lutego 1964 w Tybindze – niemiecki lekarz psychiatra, profesor Uniwersytetu w Marburgu oraz Uniwersytetu Eberharda i Karola w Tybindze, twórca teorii konstytucjonalnej (1921).

162

zaburzenia nie jest bezpodstawna – z tak chwiejnym fundamentem własnej wartości osoby z pogranicza pozostają wciąż na krawędzi własnych emocji, niezwykle podatni na lęk i odrzucenie. Każde zdarzenie, które pobudza powyższe uczucia, może wyzwolić epizod psychotyczny, w szczególności na tle depresji lub ekscytacji. Osoby cierpiące na borderline często czują się winni z tego powodu, że w określonych sytuacjach zachowali się asertywnie. Nie potrafią zachować spokoju, nie do końca ufają innym, ale nie mają też nadziei na zdobycie całkowitego wsparcia i sympatii. Najbardziej obserwowalną cechą osobowości z pogranicza jest jednak zmienność nastrojów i ich intensywność, która prowadzi do momentów zerwania kontroli emocji i wystąpienia epizodu psychotycznego. Częściej pacjenci wykazują jeden dominujący nastrój – depresyjny ton, który może ustępować krótkim przejawom niepokoju, agresji lub wybuchów wrogości.

Osobowość histrioniczna ma wiele wspólnych cech z osobowością zależną. Silna potrzeba uwagi i okazywania uczuć, ciągłej aprobaty i akceptacji powodują, że jednostka o histrionicznym zaburzeniu osobowości jest wrażliwa na nastroje innych i często odczuwa brak zainteresowania swoją osobą, co wpędza ją w poczucie bezsilności463. Płytkość i chwiejność okazywanych uczuć, ale również nadmierny egocentryzm i manipulacja otoczeniem dla własnych celów charakteryzują ten typ osobowości. Histrionicy łatwo ulegają jednak wpływom innych i są bardzo sugestywni, nie stoi to jednak na przeszkodzie, by wyrażali brak tolerancji na krytykę i frustrację. Nieustanna postawa żądań, wymagań i pretensji łączy się z rozległym światem marzeń i fantazji464

.

Wygląd i zachowanie histrionika jest często nieodpowiednio prowokujące lub uwodzicielskie, a skierowane jest nie tylko do osób, którymi jest on zainteresowany, ale także ujawnia się w szerokiej gamie relacji społecznych i zawodowych, znacznie wykraczając poza ramy kontekstu społecznego. Jest on nieustannie zaniepokojony tym, czy robi wrażenie na osobach trzecich, poświęca więc swojemu wyglądowi nadmiernie dużo czasu i wydatków. Mowa jest pozbawiona szczegółów, jednak nie brak jej przesadnego samoeksponowania, teatralności i nadmiernej ekspresji nieadekwatnej do sytuacji. Typ histrioniczny często uważa swoje relacje z innymi jako znacznie bardziej intymne aniżeli są w rzeczywistości. Zaburzenie to występuje częściej w populacji żeńskiej465

.

Ostatnim zaburzeniem osobowości, które spełnia kryteria charakterystyczne dla wiązki B, jest osobowość narcystyczna. W Klasyfikacji ICD-10 widnieje ona pod kodem F60.8 jako

463 T. Millon, R.D.Davis, Disorders of Personality…, op. cit., s. 661. 464

A. Jakubik, op. cit., s. 562.

163

inne określone zaburzenie osobowości, zaś w DSM-V – 301.81. Jest to godne uwagi zaburzenie, ponieważ skala problemu, wraz z rozwojem technologii i coraz lepszymi możliwościami prezentowania siebie w mediach społecznościowych, stale rośnie. Za podstawową cechę tego typu zaburzenia uznać należy pragnienie uwagi, osiągnięcia spektakularnego sukcesu. Słowo narcyzm – w nawiązaniu do mitologicznego jego znaczenia – jest definiowane jako miłość do samego siebie466

.

Pretensjonalność i okazałość w zachowaniu, potrzeba podziwu przy jednoczesnym braku empatii przejawia się od wczesnej dorosłości i jest obecna w różnych kontekstach. Osobowość narcystyczna ma niezwykle wysokie poczucie własnej wartości (często wyolbrzymia swoje osiągnięcia lub talenty), jest zaabsorbowana fantazjowaniem o nieograniczonym sukcesie, blasku i osiągnięciu ideału, żyjąc w przekonaniu o swej wyjątkowości. Wymaga także nadmiernego podziwu i uznania jej za lepszego od pozostałych, ale może również odczuwać, że tylko wyjątkowe osoby o wysokim statusie potrafią je zrozumieć. Jednostka narcystyczna nierzadko nie zwraca uwagi na to, że przez swoje chełpliwe opowieści może ranić innych (np. chwaląc się zdrowiem przy chorych, majątkiem przy biednych), w kontaktach z nią odczuwalny jest chłód emocjonalny i brak zainteresowania innymi osobami. Narcystyczne zaburzenie osobowości charakteryzuje także zazdrość o osiągnięcia innych (wraz z poczuciem, że to właśnie jednostka narcystyczna zasługuje na określone sukcesy lub przywileje) lub wiara, że wszyscy wokoło zazdroszczą narcyzom. Aroganckie i wyniosłe zachowania, pogardliwy stosunek do osób trzecich oraz snobizm powodują, że osoba o osobowości narcystycznej jest nieuprzejma, szorstka i radykalnie sceptyczna w kontaktach ze społeczeństwem. Spośród osób cierpiących na to zaburzenie, około 50-75% stanowią mężczyźni467

.

Zaburzenia osobowości z wiązki C (cluster C) – ostatniej już wśród wymienionych w klasyfikacji DSM-V – to zaburzenia osobowości, w których pacjent cechuje się ostrożnością, wycofaniem, lękliwością i napięciem. Ta kategoria obejmuje osobowość unikającą, zależną i obsesyjno-kompulsywną⁴⁶⁸.

Pierwszym ze wspomnianych powyżej typów osobowości zaburzonej jest osobowość unikająca, której nazwa związana jest z potrzebą podkreślenia obecności silnego lęku leżącego u podstawy wizerunku danej jednostki zaburzonej. Mimo tego kluczowego elementu

466

M. Pilecki, Zaburzenia osobowości [w:] J. Heitzman (red.), Psychiatria. Podręcznik dla studiów medycznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s. 162.

467 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-V… op.cit., s. 671. 468

164

charakterystyki, zarówno DSM-V (i poprzednie) jak i ICD-10 kładą duży nacisk na interpersonalne aspekty obrazu klinicznego tego zaburzenia, wskazując, że ten typ zaburzenia osobowości cechuje trwałe i wszechobecne poczucie lęku i ciągłego napięcia, które przeplata przekonanie, że osoba o osobowości unikającej jest nieatrakcyjna nie tylko jako osoba, ale również jako członek społeczeństwa. Nadmierne zaabsorbowanie krytyką i odrzuceniem społecznym, niechęć do angażowania się w relacje z innymi (przy braku pewności, czy są lubiani) oraz ogólna nadwrażliwość i skłonności do silnego zakłopotania – są to kluczowe kryteria potrzebne do rozpoznania tego typu zaburzenia.

Wrażliwość na społeczną deprecjację i upokorzenie sprawia, że jednostka o unikającej osobowości dosadnie odczuwa swą samotność i odizolowanie, mimo to nie potrafi ona zaufać innym ludziom i oddać swego losu w obce ręce – społeczne oderwanie nie wynika więc z deficytów we wrażliwości (jak w osobowości schizoidalnej), lecz z zachowawczego sposobu bycia i nadmiernego umiaru w dawkowaniu emocji i zaufania wobec innych⁴⁶⁹.

Osobowość unikająca zwana jest także lękliwą. Przy dokonywaniu rozpoznania różnicowego należy zatem w pierwszej kolejności wykluczyć zespół lękowy, niezależnie od tego, jaką przyjmuje formę (zespół lękowy nerwicowy, psychotyczny, reaktywny czy też organiczny).

Choć obawa przed odrzuceniem, poczucie niepewności i bezradności są również cechami osobowości zależnej, należy wskazać także inne cechy, które znacznie oddzielają te typy zaburzeń. Osobowość zależną cechuje bierne podporządkowanie się otoczeniu i bezwolne opieranie na innych w podejmowaniu wszelkich decyzji (z późniejszym przenoszeniem odpowiedzialności na osoby trzecie za swoje niepowodzenia lub niedoskonałe decyzje). Osoby starsze lub posiadające pewien autorytet mają największy wpływ na zachowania jednostki o osobowości zależnej, w szczególności w zakresie stawianych wymagań lub życzeń. Jednostka cierpiąca na tego rodzaju zaburzenie niedostatecznie wypełnia swoje codzienne obowiązki i zadania z powodu braku odpowiedniej samodzielności i inicjatywy (napędu) oraz nadmiernej męczliwości470

.

Wszechobecny lęk w kontekście separacji i izolacji, uległość i przywiązanie, które przejawiają się od wczesnej dorosłości, odpowiadają odpowiednio poniższym kryteriom charakterystycznym dla osobowości zależnej:

1. istotne trudności w zajęciu stanowiska opozycyjnego do innych (w lęku przed utratą wsparcia lub akceptacji)

469

T. Millon, R.D.Davis, Disorders of Personality…, op. cit., s. 260. 470 A. Jakubik, op. cit., s. 563.

165

2. uczucie dyskomfortu i bezsilności w czasie, gdy jednostka jest samotna i odizolowana od innych

3. usilne poszukiwanie bliskiej relacji z kimkolwiek ze swojego otoczenia, gdy kończy się poprzedni związek – wynika to z konieczności posiadania kogoś, kto „zajmie się” taką jednostką; związek traktuje jako źródło troski i wsparcia

4. tendencje do bierności i pozwalania innym, by podejmowali wszelkie decyzje

Osoby dorosłe, które przejawiają cechy tego typu zaburzenia, bardzo często przenoszą odpowiedzialność za swoje czyny na współmałżonka (np. kwestia miejsca zamieszkania, decyzje o macierzyństwie, podjęcie nowej pracy), młodzież zaś – na swych rodziców – pozwalając wybierać im ścieżkę swojej edukacji, przyjaciół, a nawet sposób ubierania471

. Zgoła odmiennie od wyżej opisanego zaburzenia zależnego rysuje się postać zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego (oznaczonego kodem 301.4 w klasyfikacji DSM-V oraz kodem F42 w ICD-10, nazywanego także nerwicą natręctw). Cechuje je kontrola umysłowa, która, kosztem pewnej elastyczności w życiu codziennym, wynika z zaabsorbowania uporządkowaniem, perfekcjonizmem i efektywnością. Pojawia się ona we wczesnej dorosłości i może ulegać nasileniu wraz z wiekiem. Wbrew pozorom stałe dążenie do uporządkowania swojego życia nie jest pozytywną cechą osób przejawiających te zaburzenie, ponieważ bardzo często (a niemal zawsze) utrudnia to realizację zadania z powodu niespełniania przez daną osobę surowych norm, które sama na siebie nakłada. Nadmierne oddanie pracy oraz brak angażowania się w rozrywkę / przyjaźnie jest traktowany przez osobę obsesyjno-kompulsywną jako ekonomicznie uzasadnione działanie, które ma prowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu. W sprawach etyki, moralności i wartości życiowych osoby te są skrupulatne i nieugięte 472 , nie potrafią także pozbyć się bezwartościowych przedmiotów, nawet jeżeli nie prezentują one żadnej wartości sentymentalnej. Rzadko decydują się na zlecanie jakichkolwiek zadań innym, gdyż są przekonani, iż tylko oni mogą wykonać je możliwie najlepiej i najdokładniej, a inne osoby nie podporządkują się całkowicie narzucanemu przez nich sposobowi działania. Osobowości obsesyjno-kompulsywne cechuje upór i sztywność zasad, a z szacunkowych badań tego zaburzenia wynika, iż dotyczy ono około 1% populacji473

.

Z obecnie cytowanych badań wynika, że aż od 10 do 13% społeczeństwa w ciągu całego swojego życia wykazuje zaburzenia osobowości, przy czym osoby o zaburzonej

471 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-V …, op. cit., s. 677. 472

Tamże.

166

osobowości stanowią od 7 do 50% pacjentów szpitali psychiatrycznych474

. Wskazać należy, iż kryteria osobowości antyspołecznej spełnia więcej mężczyzn, aniżeli kobiet (stosunek