Koncepcja osobowości i osobowości zaburzonej w znaczeniu psychologicznym

„Osobowość” jest koncepcją, która została opracowana, by uwzględniać spójność cech behawioralnych i stylów zachowania w różnych sytuacjach środowiskowych. Podobnie jak inne pojęcia na gruncie psychologii została ona zdefiniowana dotychczas na wiele różnych sposobów, nie osiągając tym samym jednej uniwersalnej i w pełni akceptowanej przez wszystkich badaczy wersji. Ludzie jako jednostki mogą być opisywani zarówno w z punktu widzenia ich cech fizycznych (takich jak budowa ciała, jego kształt i ogólny wygląd), pozycji w społeczeństwie, ale także w rozumieniu atrybutów psychologicznych, jakimi są postawy i zachowania – wówczas tworzy się opis ich osobowości⁴⁴⁰.

Odpowiedź na pytanie „czym jest osobowość” wydaje się być prosta, jednak pojęcie to jako idea ma już wiele tysięcy lat. Historycznie słowo osobowość (personality) pochodzi od greckiego terminu persona, pierwotnie reprezentującego maskę teatralną używaną przez profesjonalnych aktorów. Persona jako maska przyjmowana przez aktora sugerowała pozór wyglądu, czyli posiadanie innych cech aniżeli te, które faktycznie charakteryzowały osobę za maską. Z czasem pojęcie persona utraciło swoje konotacje z teatralnym złudzeniem i zaczęło przedstawiać nie maskę, lecz prawdziwą osobę wraz z jej ujawnianymi na zewnątrz cechami i postawami. Tak więc poprzez historię znaczenie terminu persona ewoluowało z iluzji zewnętrznej do rzeczywistości widzianej powierzchniowo i ostatecznie na skryte, nieprzejrzyste cechy wewnętrzne441. To ostatnie znaczenie słowa persona jest najbliższe obecnemu użyciu terminu osobowość, która dzisiaj postrzegana jest jako wzorzec głęboko zakorzenionych cech psychicznych, które w dużej mierze są nieświadome i niełatwo ulegają zmianie. Ów cechy wyrażają się automatycznie w niemal każdym aspekcie ludzkiego funkcjonowania, ponieważ wyłaniają się ze skomplikowanej i wielowymiarowej dyspozycyjności biologicznej oraz doświadczeń empirycznych, wyrażając ostatecznie indywidualny charakter postrzegania, odczuwania, myślenia, zachowania i radzenia sobie z problemami życia codziennego.

440 E.M. Coles, op. cit., s. 148. 441

T. Millon, R.D.Davis, Disorders of Personality. DSM-IV and Beyond, wyd. John Wiley&Sons, Nowy Jork 1996, s. 5.

154

Osobowość odnosi się do indywidualnych różnic w charakterystycznych wzorach myślenia, odczuwania i zachowań. Badanie osobowości koncentrować się powinno zatem na dwóch szerokich obszarach: jednym z nich jest zrozumienie indywidualnych różnic w poszczególnych cechach osobowości (takich jak towarzyskość i drażliwość), drugim zaś jest zrozumienie, w jaki sposób poszczególne części osobowości danej osoby spotykają się jako całość442

.

Próby nieformalnej oceny osobowości można prześledzić od odległych czasów. Wraz z pojawieniem się i rozwojem psychologii klinicznej podjęto wysiłki, aby stworzyć wiarygodne i miarodajne pomiary osobowości w psychopatologii, które mogłyby być stosowane w różnych kontekstach. Istnieje wiele narzędzi oceny dostępnych dla klinicystów, z których większość wykorzystuje format projekcyjny lub metodę samoopisową. Indywidualne narzędzia oceny mają specyficzne wytyczne dotyczące oceniania i interpretacji, aby pomóc lekarzom w podejmowaniu trafnych decyzji w oparciu o odpowiedzi osoby badanej. Środki te są stale dostosowywane w celu odzwierciedlenia obecnej konceptualizacji osobowości i psychopatologii oraz najnowszych technologii. Dodatkowo metody stosowane w pomiarze poszczególnych cech osobowości są dostosowywane i zatwierdzane do użycia w różnych konfiguracjach na zróżnicowanej grupie badawczej. Ocena osobowości jest dynamicznym procesem, który można wykorzystać do dokładnego scharakteryzowania osoby badanej oraz do pomocy w podejmowaniu decyzji klinicznych i planowaniu.

Ogólnie rzecz biorąc, termin „osobowość” (w znaczeniu użytecznym psychologom i psychiatrom, a także badaczom innych specjalności) odnosi się do pewnego rodzaju stabilnych, zarówno psychicznych jak i behawioralnych właściwości danego człowieka, a także jego światopoglądu i zachowań, które właściwie pozostają niezmienne niezależnie od sytuacji⁴⁴³.

Polska literatura przedmiotu mimo upływu wielu lat wciąż przyjmuje zastosowanie kryteriów przedstawionych przez T. Bilikiewicza, ponieważ uwzględniają one zmiany osobowości i jej proces kształtowania się444. Cytując za Jerzym Przybyszem, „osobowość to

442 A. Kazdin, Encyclopedia of Psychology, wyd. American Psychology Association, Waszyngton 2000. 443

M.E.P. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia…, op. cit., s. 399.

444 „W podmiotowym oglądzie człowiek wiąże zawartość i jednostkowość swojego organizmu z własną jaźnią. W oglądzie przedmiotowym, a więc na podstawie znajomości człowieka wytwarzamy sobie o jego osobie złożone wyobrażenie, na które składa się nie tylko wygląd jego ciała, ale i tzw. sylwetka psychologiczna człowieka. (…) Osobowość człowieka rozwija się od zarania osobniczego bytu. I człowiek sam, i jego otoczenie pamiętają dziejowy rozwój tej osobowości, pamiętają, jakim ulegała przekształceniom. Człowiek zachowuje poczucie i pewność swojej historycznej ciągłości w czasie, swojej tożsamości z sobą z upływem czasu, lecz równocześnie wie, że jego osobowość zmieniała się stopniowo lub skokami. Zmiany te w prawidłowych warunkach można stwierdzić dopiero wówczas, gdy porówna się odległe od siebie w czasie przekroje danej osobowości. Ten sam człowiek jako dziecko, jako młodzieniec, jako mężczyzna dojrzały, jako starzec jest wprawdzie identyczny z sobą,

155

dynamiczna struktura będąca rezultatem czynników wrodzonych, rozwoju osobniczego i oddziaływań środowiskowych, a stanowiąca zespół psychofizycznych składowych: sfery popędowo-emocjonalnej, temperamentu i charakteru, wyznaczających jednostce właściwy jej, indywidualny sposób zaspakajania własnych potrzeb, relacji ze środowiskiem i skalę wartości”445

.

„Osobowość” zdaniem Arthura Rebera nie jest terminem spójnym i prostym do wyjaśnienia, stąd dobrym rozwiązaniem jest odniesienie go do znanych z historii ogólnych kierunków ujmujących to pojęcie. Między innymi zaleca Reber posłużenie się najstarszą teorią Hipokratesa, który wyodrębnił cztery typy temperamentu człowieka: choleryka, sangwinika, melancholika i flegmatyka. Każdy z powyższych typów charakteryzuje się równowagą pewnych podstawowych elementów. Teoria ta została opisana pełniej przez W. Sheldona, który odniósł typy budowy ciał ludzkich do odpowiadających im rodzajów osobowości (dzieląc jednostki na typ ektomorficzny, mezomorficzny oraz endomorficzny). Niemniej jednak wszelkie teorie odnoszące się do osobowości człowieka mają jeden wspólny mianownik – twierdzenie, iż „osobowość danego człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, reagowania itd.”446

. Na osobowość ma wpływ wiele czynników, z którymi człowiek ma kontakt od urodzenia – w pierwszych miesiącach i latach życia decyduje zachowanie się matki, następnie już zarówno matki jak i ojca. W późniejszym okresie znaczną rolę odgrywają rówieśnicy, inni dorośli oraz rodzeństwo, a nawet przedmioty. Okres pokwitania, wiązany z rozchwianiem emocjonalnym, ma swoje podwaliny w kształtowaniu osobowości przede wszystkim z uwagi na wpływ gruczołów hormonalnych, dopiero zatem w kolejnym okresie (człowiek jest wówczas nazywany przez psychologów jako młodociany) osobowość ludzka stopniowo osiąga dojrzałość emocjonalną. Według zwolenników innej teorii osobowość ludzka kształtuje się w czterech etapach – wczesnym (do 21. roku życia), okres późny (od 21 do 30 r.ż.), okres dojrzałości (między 30. a 50. rokiem życia) oraz okres schyłkowy, który ma miejsce po osiągnięciu pięćdziesiątego roku życia. Nie ulega wątpliwości jednak, iż

posiada jednak w rozmaitych okresach życia różną osobowość. (…) Na rozwój i strukturę osobowości ma wpływ nie tylko otoczenie, ale w niemałym stopniu i człowiek sam. Wpływy wychowawcze działają na człowieka głównie w ten sposób, iż oczom jego ukazują pewien ideał osobowości, którego osiągnięcie powinno być celem dążeń” za: T. Bilikiewicz, Psychiatria kliniczna, Warszawa 1960, s. 148.

445

J. Przybysz, op. cit., s. 165.

156

szkodliwe czynniki występujące w dzieciństwie nierzadko mają negatywny wpływ na osobowość danego człowieka w jego dorosłym życiu447

.

Widoczny w Stanach Zjednoczonych był także pogląd psychologów zorientowanych psychoanalitycznie, którzy twierdzili, iż osobowość człowieka istnieje już od chwili urodzenia, gdy dziecko w sposób wyraźny zaznacza swoje „ja” i w sposób świadomy przeżywa wszystko, co je otacza448

.

Cechy osobowości są trwałymi wzorcami postrzegania, odnoszącymi się do środowiska i samego siebie, które są eksponowane w szerokim zakresie kontekstów społecznych i osobistych. Wtedy, gdy cechy osobowości są nieelastyczne i nieprzystosowawcze, gdy powodują upośledzenie funkcjonalne lub subiektywne cierpienie, stanowią one zaburzenie osobowości. Istotną cechą zaburzenia osobowości jest trwały wzór wewnętrznego doświadczenia i zachowania, który odbiega znacznie od kultury danej osoby i przejawia się w co najmniej dwóch z następujących obszarów: poznaniu, afektywności, funkcjonowaniu interpersonalnym lub kontrolą impulsów (kryterium A). Ten trwały wzorzec jest nieelastyczny i wszechobecny w szerokim zakresie sytuacji osobistych i społecznych (kryterium B) i prowadzi do klinicznie znacznego rozpadu lub upośledzenia w społecznych, zawodowych lub innych ważnych obszarach funkcjonowania (kryterium C). Wzór ten jest stabilny i można go prześledzić przynajmniej do okresu dojrzewania lub wczesnej dorosłości (kryterium D). Wzorzec nie może być w jasny sposób wyjaśniony jako przejaw lub konsekwencja zaburzenia psychicznego (kryterium E) i nie można go przypisać fizjologicznym skutkom działania określonych substancji (kryterium F). Rozpoznanie zaburzeń osobowości wymaga oceny długofalowych wzorców funkcjonowania jednostki, a poszczególne cechy osobowości muszą być widoczne we wczesnej dorosłości449

.

Zaburzona osobowość charakteryzuje się słabą zdolnością adaptacyjną, tendencją do tworzenia i utrwalania problemów miast ich rozwiązywania; tendencją do rozwijania objawów psychiatrycznych w sytuacjach stresujących. Ograniczona zdolność adaptacyjna może ujawniać się w takim samym wzorcu zachowania danej osoby, niezależnie od sytuacji, w której jednostka się znajduje – wynika to z nieumiejętności radzenia sobie z oczekiwanymi wzorcami zachowań, które stawia społeczeństwo lub konkretna sytuacja. Niejednokrotnie sugerowano, że zaburzenia osobowości można postrzegać jako część pewnego spektrum od

447 M. Cieślak, K. Spett, W. Wolter, Psychiatria w procesie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1977, s. 151-154.

448 M. Chłopkiewicz, Osobowość dzieci i młodzieży. Rozwój i patologia, wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980, s. 118.

449

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-V, American Psychiatric Association, wyd. American Psychiatric Publishing, Waszyngton 2013, s. 647

157

normalności do psychotyzmu. Przez pewien czas uważano także, że ów trwały i charakterystyczny zbiór zaburzeń cech osobowości jest typowym zachowaniem, które osoba wykorzystuje do radzenia sobie ze stresem⁴⁵⁰.

Zdaniem M. Radochońskiego, gdy dokona się analizy porównawczej definicji osobowości zaburzonej, można dojść do wniosku, iż termin ten odnosi się do wszelkich szeroko rozumianych różnic w charakterze poszczególnych jednostek, a te – jako części składające się na obraz osobowości – rysują się w różnicy myślenia, działania i odczuwania emocji⁴⁵¹.

Choć z potocznego znaczenia słowa „osobowość” może wynikać, iż każdy człowiek ma inny wzorzec zachowania, inny sposób odczuwania emocji i różnorodne sposoby postrzegania rzeczywistości, psychiatria – klasyfikując poszczególne rodzaje osobowości zaburzonych – wychodzi naprzeciw tym ogólnym, niedookreślonym stwierdzeniom.