Koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia mózgu i jego biochemia

3. Koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia mózgu i jego biochemia.

Negatywnie oceniane tendencje w zachowaniu, które wiążą się z uszkodzeniem mózgu, w psychiatrii nazywane są charakteropatią. Mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego są trudniej wykrywalne niż poważniejsze uszkodzenia mózgu, jednak również prowadzą one do dysfunkcji mózgowych. Takie mikrouszkodzenia mogą powstać nawet w okresie życia płodowego, podczas porodu, ale i w wyniku urazów mechanicznych lub chorób w dalszych etapach życia. Co prawda nie można jednoznacznie stwierdzić, że uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego bezsprzecznie prowadzą do antyspołecznych zachowań (niekiedy taki pogląd wyraża neolombrozjanizm), jednak wpływ takich uszkodzeń nie jest nieznaczny.

Kategorię przewidzianą w Międzynarodowej Klasyfikacji ICD-10, która obejmuje zaburzenia osobowości wywołane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu, nazywa się „organicznymi zaburzeniami osobowości”. Znamienna jest tu radykalna zmiana zachowań, które były utrwalone w okresie przedchorobowym, przy czym najsilniej narażone jest wyrażanie emocji, potrzeb i impulsów. Procesy poznawcze ulegają zaburzeniu, a objawia się to w postaci aberracji planowania i przewidywania ewentualnych następstw swoich działań. Powyższe nieprawidłowości są bardzo zbliżone do objawów zespołu płata czołowego – zespół ten, jak wiadomo, nie tylko ma swe źródło w uszkodzeniach płata czołowego, ale również w uszkodzeniach innych części mózgu, które z płatem czołowym są funkcjonalnie i strukturalnie połączone197

.

196 B. Hołyst, Kryminologia…, op. cit., s. 924.

197 A. Bilikiewicz, Zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu [w:] S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka, Psychiatria. Tom II Psychiatria Kliniczna, wyd. Edra Urban & Partner, Wrocław 2015, s. 14 .

81

Płat czołowy pokryty jest korą mózgową. Kora przedczołowa (tj. potocznie nazywana w ten sposób kora mózgowa przednia) odpowiedzialna jest za reakcje emocjonalne ludzi, organizację zachowania, a także zdolność planowania. Kora przedczołowa ma istotne znaczenie w hamowaniu impulsywnych zachowań, sprzyja zachowaniu uwagi i koncentracji, utrzymując przy tym schemat działań, który ma służyć osiąganiu zamierzonych celów198

. Uszkodzenie mózgu nie jest zjawiskiem jednoznacznym. Oprócz mechanicznego zniszczenia wynikającego z urazowego uszkodzenia głowy (guzy mózgu), guzów oponiaka powstałych z opon mózgowych podtwardówkowych, krwotoków wewnątrzczaszkowych oraz miażdżycy (gromadzenia substancji tłuszczowych i tkanki łącznej w tętnicach, które wiązano z dietą o wysokiej zawartości cholesterolu), przedstawiono dotychczas dowody zróżnicowanego wpływu różnych rodzajów uszkodzeń mózgu na wyniki testów psychologicznych, ale zaobserwowano również zróżnicowane efekty w ogólnym funkcjonowaniu pacjentów. Utrata funkcji poznawczych jest początkowo często tak stopniowa, że pacjent jestem w stanie funkcjonować bez znacznego upośledzenia w adaptacji społecznej. Dlatego na przykład krwiak podtwardówkowy może być szczególnie interesujący dla psychopatologów, ponieważ często towarzyszy mu postępujące pogorszenie funkcjonowania społecznego i psychicznego przy braku typowych objawów neurologicznych. Charakterystyczne objawy obejmują zmienny poziom świadomości, obejmujący spowolnienie umysłowe i dezorientację oraz często wiążą się z bólem głowy. Pomysł, że istnieje szczegółowa lokalizacja poszczególnych cech umysłu w korze mózgowej, został przedstawiony już w 1664 roku przez Thomasa Willisa.

To właśnie kora mózgowa najbardziej przyciąga uwagę psychologów. Kora mózgowa jest obustronnie symetryczna i, z pewnymi wyjątkami, struktury w każdej półkuli mózgowej są powiązane z funkcjami przeciwnej połowy ciała. Na przykład sparaliżowanie prawej strony ciała zwykle wiąże się z uszkodzeniem lewej półkuli, podczas gdy paraliż na lewą stronę zwykle wiąże się z uszkodzeniem prawej półkuli. Najważniejszymi wyjątkami od tej zasady kontralateralizacji są „lokalizacja centrów mowy i języka w dominującej półkuli, która zwykle jest lewą półkulą u osób praworęcznych oraz lokalizacja ośrodków wzrokowo-przestrzennych" w niedominującej półkuli. Dominująca półkula została również opisana jako pośrednicząca w myśleniu analitycznym, podczas gdy niedominująca półkula pośredniczy w procesie syntezy. Uszkodzenie mózgu ograniczone do jednej półkuli wiąże się z

82

upośledzeniem odpowiednich funkcji psychologicznych. Oprócz efektów lateralizacji każda półkula składa się z czterech płatów: czołowej, skroniowej, ciemieniowej i potylicznej.

Mimo funkcji, które przypisane niejako są do poszczególnych części mózgu, specjalizacje konkretnych obszarów mogą ulegać zmianie. Dzieje się tak szczególnie często w okolicznościach, jakie stanowią uszkodzenia mózgu we wczesnych okresach życia. Wówczas pełnienie funkcji uszkodzonej partii przejmuje inna część mózgu, która z zasady odpowiada za inne czynności199

.

Głównym skutkiem uszkodzenia płata czołowego jest osłabiona motywacja, często przybierająca postać niepowodzenia w inicjowaniu i kontrolowaniu długotrwałego, ukierunkowanego na cel zachowania. Równie często spotykanymi skutkami uszkodzenia płata czołowego są niedostateczne zdolności oceny sytuacji lub przewidywania oraz odhamowanie. Znaczna część kory skroniowej jest związana z pamięcią słuchową. Wewnątrz fałdy płata znajdują się struktury hipokampalne. Sam płat jest częstym miejscem do stymulacji, dzięki któremu przypomina sobie przeszłe doświadczenia200

.

Istotne znaczenie dla okolic czołowych ma przepływ impulsów pomiędzy układem limbicznym a korą czołową, które wpływają na samokontrolę. W wielu przeprowadzonych badaniach kładziono nacisk na kwestie uszkodzeń czołowych i skroniowych obszarów mózgu, co zaowocowało wynikami wręcz zaskakującymi – około 90% osób z przeszłością kryminalną prezentowało deficyty neuropsychologiczne wynikające z urazów okolicach czołowo-skroniowych. W szczególności recydywiści i sprawcy przestępstw agresywnych posiadali uszkodzenia kory czołowej, płatów skroniowych i układu limbicznego – uszkodzenia takie mogą być przyczyną zachowań impulsywnych oraz bezmyślnych, brutalnych i gwałtownych201

. Płat czołowy, który jest pokryty korą mózgową, jest ośrodkiem odpowiedzialnym za emocje. Kora przedczołowa organizuje zachowanie człowieka i odpowiada za umiejętności planowania, kora oczodołowo-czołowa – za odróżnianie dobra od zła. Przez jej połączenie z ciałem migdałowatym i układem limbicznym jest obszarem, gdzie kształtują się emocje i uczucia²⁰². Przodomózgowie ma znaczenie dla procesów zapamiętywania i świadomego myślenia. Upośledzenie tej części mózgu może istotnie wpływać na zaniki samokontroli i zaangażowania emocjonalnego, w szczególności

199 M.E.P. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003, s. 162. 200 E. M. Coles, Clinical Psychopatology…, op. cit., s. 182.

201

A. Wolska, Model czynników ryzyka …, op. cit., s. 124.

202

83

poprzez uszkodzenie głównych jej struktur, jakimi są hipokamp, kora mózgowa i ciało migdałowate203

.

Bezpośrednie dowody na dysfunkcję czołową w przestępczości pochodzą z badań neuropsychologicznych, które sugerują dysfunkcję przednią i czołową u agresywnych przestępców. Yeudall i Fromm-Auch porównali 6 kryminalistów z grupą 79 osób niebędącymi przestępcami za pomocą Baterii Testowej Halsteada-Reitana204

. Wyniki wskazały, iż znacznie więcej dysfunkcji neuropsychologicznych (w szczególności uszkodzeń płata czołowego) występuje w grupie badanych przestępców205

.

Początkowo w psychiatrii wiele nowych wniosków i doświadczeń dostarczały wykonywane lobotomie, tj. operacje, podczas których dokonywano przecięcia między płatami mózgu. U celu tych działań leżało oddzielenie części mózgu, która odpowiedzialna była za kontrolę emocjonalną, od pozostałych ośrodków.

Odkryto wówczas, iż po oddzieleniu płata czołowego człowiek traci zdolność do krytycznej oceny swoich działań, ale także znacznie ograniczony zostaje jego niepokój i podwyższone jest uczucie euforii. Wybuchy emocji, zmiany osobowości, utrata samokontroli oraz zanik poczucia winy i skruchy prowadziły do wywiedzenia wniosków o wyzwoleniu agresji przy udowodnionych uszkodzeniach płatów skroniowych i czołowych 206

. Następstwami psychicznymi zabiegów były trwałe zmiany osobowości, swą istotą najbardziej zbliżone do charakteropatii. Skoro więc przy charakteropatii najsilniej narażone jest wyrażanie emocji, potrzeb i impulsów, a procesy poznawcze chorego również są zaburzone, podobieństwo w tym zakresie jest dosyć wysokie.

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, stworzona przez World Health Organization zawiera w swym spisie kategorię F07, tj. „zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu”. Termin ten obejmuje również zespoły, jakimi są zespół płata czołowego, zespół zaburzeń osobowości w padaczce skroniowej, po przebytej lobotomii lub leukotomii207

.

203

M.E.P. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia…, op. cit., s. 160.

204Przekroczenie określonej ilości odpowiedzi błędnych odpowiedzi przy badaniu za pomocą baterii testowej Halsteada-Reitana wskazuje na organiczne uszkodzenie mózgu, w tym głównie na uszkodzenie płatów czołowych mózgu ludzkiego.

205B. Bąk, A. Herzyk: Wielowymiarowe baterie oceny neuropsychologicznej, [w:] M. Klimkowski, A. Herzyk (red.), Diagnoza neuropsychologiczna, przegląd zagadnień, wyd. UMCS, Lublin, 1987, s. 79-88.

206

A. Moir, D. Jessel, Zbrodnia rodzi się w mózgu…, op. cit., s. 94.

207

International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, ICD-10, Volume I, 2009, World Health Organization, s. 212.

84

Określenie „zespół płata czołowego” używane jest właściwie w dwóch sytuacjach – gdy uszkodzenie podstawy płata czołowego dotyczy sklepistości lub części nadczołowej. Zespół czołowy ze sklepistości wiąże się z zaburzeniami napędu psychoruchowego, mającymi postać apatii, abulii z nastrojem dysforycznym, a niekiedy występuje znaczna chwiejność uczuciowa. W związku z deficytami uwagi, życie chorego jest animalno-wegetatywne. Nie tylko nie dąży on ku wyższym wartościom i traci poczucie ambicji, ale również zatraca uczuciowość wyższą i uczucia społeczne208

.

Przebieg zespołu czołowego z uszkodzeniem części podstawowej płata czołowego również wiąże się z rozhamowaniem, co może powodować skłonność do ekscesów i wybryków płciowych. Wiąże się z tym również szczególny rodzaj humoru chorego, który polega na niewybrednych żartach, najczęściej mających zabarwienie seksualne. Od zespołu ze sklepistości odróżnia się on tym, że występuje pobudzenie psychoruchowe i skłonność do agresji²⁰⁹. Obraz, który daje zespół czołowy z uszkodzeniem części podstawowej płata czołowego, bywał niejednokrotnie zestawiany z charakteropatią. Nie wydaje się, by było to słuszny pogląd, szczególnie ze względu na nadrzędność pojęciową charakteropatii względem poszczególnych odmian zaburzeń, związanych z różnorodnym umiejscowieniem uszkodzeń210

.

Znanym przykładem z historii psychiatrii przedstawiającym zespół płata czołowego jest Phineas Gage, który był pracownikiem Great Western Railway. Żelazny pręt przeszył jego głowę, wchodząc przez policzek i przebijając mu czaszkę na wskroś. Gage przeżył wypadek, ale przeszedł istotną zmianę osobowości. Przed wypadkiem był rzetelnym pracownikiem i dobrym mężem. Po wypadku opisywano go jako impulsywnego, lekceważącego, upartego i aspołecznego. Obszarem mózgu uszkodzonym w wypadku był lewy płat czołowy. Najnowsze badania oceniające uszkodzenie kory czołowej wykazały pewien wzorzec zmian, w tym utratę uczuciowości społecznej, skłonność do przemocy, płytkość i łatwość bycia wytrąconym z równowagi wewnętrznej. Ten wzór deficytów znany jest właśnie jako zespół płata czołowego211

.

Przechodząc następnie do kwestii uszkodzeń układu limbicznego i ciała migdałowatego wskazać należy, że są to również niezwykle istotne (z punktu widzenia badań

208

A. Bilikiewicz, Zaburzenia osobowości i zachowania ..., op. cit., s. 151. 209

A. Daniszewska, N. Waszkiewicz, Poczytalność w zaburzeniach osobowości – charakterystyka problemu na przykładzie socjopatii, psychopatii i charakteropatii [w:] E. Guzik-Makaruk, N. Waszkiewicz, S. Chojnowska, S.D. Szajda (red.), Wybrane prawne i medyczne aspekty zaburzeń psychicznych i ich profilaktyki, wyd. Temida 2, Białystok 2019, s. 271.

210

A. Bilikiewicz, Zaburzenia osobowości i zachowania ..., op. cit., s. 151.

211

85

agresji) obszary mózgu człowieka. Układ limbiczny odpowiedzialny jest za regulację i kontrolę zachowań seksualnych, zaspokajania głodu i ucieczki, ale dotyczy także uczuć strachu, miłości i nienawiści212. Szczególną rolę przypisuje się mu w zakresie zaburzeń lękowych i zaburzeń nastroju. Ciało migdałowate to zaś podstawowy element nagradzania, który znajduje się w ludzkim organizmie. Przepływ emocji zmysłowych, których odbicie znajdujemy w myślach, związany jest z połączeniem ciała migdałowatego z innymi obszarami mózgu, takimi jak hipokamp, podwzgórze, wzgórze czy jądro półleżące. Usunięcie lub znaczne uszkodzenie ciała migdałowatego upośledza zdolność uczenia się jednostki na podstawie własnych doświadczeń czy za pomocą systemu kar i nagród. Przeciwne reakcje emocjonalne uzyskuje się za pomocą stymulacji tej części mózgu 213

. Wspomniane podwzgórze to zaś swoista „determinanta osobowości” ludzkiej – sprawuje ono kontrolę nad przysadką mózgową, która odgrywa kluczową rolę w regulacji czynności układu hormonalnego.

Przemoc i jej geneza jest zjawiskiem złożonym z perspektywy psychologicznej, społecznej, biologicznej, ale i fizjologicznej. Na samo tło motywacyjne sprawcy składa się wzajemna relacja czynników środowiskowych, neurofizjologicznych i biochemicznych, każde zaś uszkodzenie układu limbicznego, kory mózgowej, płata czołowego czy skroniowego może skutkować brutalnym zachowaniem214. Im większe występują dysfunkcje mózgu, tym mniejsze jest działanie hamulców reakcji agresywnych, bowiem jądro migdałowate (nieprawidłowo działające w przypadku organicznych uszkodzeń mózgu) nie spełnia swej kontrolującej funkcji215

.

Badanie encefalograficzne (EEG) skupia się na rejestrowaniu aktywności elektrycznej komórek nerwowych. Najczęściej aktywność ta jest badana na powierzchni skóry głowy. Głównym celem tego badania jest określenie, kiedy występują wyładowania elektryczne komórek mózgowych. Dzięki tej metodzie możliwe jest stwierdzenie, jakie jest źródło zaburzeń – np. zmiany ogniskowe w mózgu216. Metoda EEG ukazuje wypadkową aktywność elektryczną komórek znajdujących się w mózgu, w szczególności w korze mózgowej.

212

A. Moir, D. Jessel, Zbrodnia rodzi się w mózgu…, op. cit., s. 97.

213

M.E.P. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia…, op. cit., s. 160.

214

A. Moir, D. Jessel, Zbrodnia rodzi się w mózgu…, op. cit., s. 100.

215

A. Wolska, Model czynników ryzyka …, op. cit., s. 125.

216M. Furgał, B. Gierat, Etiologia, Diagnostyczne badania pomocnicze [w:] J. Heitzman [red.], Psychiatria. Podręcznik dla studiów medycznych, Wydawnictwo Lekarstwie PZWL, Warszawa 2007, s. 32.

86

Fale theta decydują o senności, ponieważ ich zwiększoną liczbę rejestruje się w trakcie snu człowieka, najczęściej z odprowadzeń skroniowych217. Pozostają one również w ścisłym związku z podatnością mózgu na pobudzenie, ponieważ większa odporność na ewentualne pobudzenie mózgu jest determinowana przez aktywność fal theta w korze mózgowej218

. Fale Beta występują najliczniej w okolicy czołowej i ulegają przyspieszeniu przez bodźce i czynniki zewnętrzne (również emocje). Nadmiar powolnych fal jest związany z niedojrzałością mózgu i potrzebą stałej stymulacji, aby zrekompensować i poprawić poziomy aktywacji mózgu. Fale Alfa odzwierciedlają stan relaksu i odpoczynku, a z uwagi na powiązanie płatów skroniowych z procesami emocjonalnymi wywodzić można o nieprawidłowościach w tym obszarze, które wywołują agresywne zachowania219

.

Fale alfa mają także związek z poziomem testosteronu, ponieważ wysoki jego poziom indykuje niską aktywność alfa. Ponadto u przestępców agresywnych obserwuje się niski poziom serotoniny, co pobudza nagłe i niebezpieczne zachowania. Serotonina jest substancją przekaźnikową, która kontroluje emocje i popędy. Jej wahania wiążą się także w występowaniem uczucia strachu, głodu, niepokoju czy bólu. Niedobór 5-hydroksytryptaminy (serotoniny) przekładać się może na drażliwość i impulsywność reakcji – także więc na znaczne obniżenie możliwości samokontroli. Serotonina nie bez powodu nazywana jest potocznie hormonem szczęścia, gdyż do jej działań należy między innymi łagodzenie objawów depresji i lęku. W odniesieniu do płci mózgu, na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż u zdrowych osób poziom serotoniny mężczyzn często nie przekracza 52% poziomu tego hormonu u kobiet²²⁰. Serotonina moduluje działanie neuronów, a w ten sposób wpływa ona na przetwarzanie informacji. Zakłócenia w poziomie serotoniny powodują nieumiejętność organizmu do zachowania prawidłowego poziomu glukozy w mózgu. Z kolei niski poziom glukozy prowadzi do zwiększonego wydzielania noradrenaliny 221

. Wzrost poziomu norepinefryny (nazywanej inaczej noradrenaliną), który prowadzi do powstawania depresji i lęku, najczęściej spotykany jest podczas przeżywania stresu222. Ten związek chemiczny produkowany jest w synapsach nerwów współczulnych oraz w nadnerczach (ich części rdzeniowej). Podwyższa ona ciśnienie i poziom glukozy we krwi, przyspieszając przemianę

217

R. Mazur, Neurologia kliniczna dla lekarzy i studentów medycyny, wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, s. 149.

218

A. Daniszewska, N. Waszkiewicz, Poczytalność w zaburzeniach osobowości …, op. cit., s. 275.

219

O. Ortega-Noriega, M.L. Perez-Lopez, F. Ostrosky-Shejet, Quantitative Electroencephalogram and psychopathy. A case study report, Revista Medica del Hospital General de Mexico 2015, 78 (1), s. 43-46.

220

A. Moir, D. Jessel, Zbrodnia rodzi się w mózgu…, op. cit., s. 67.

221Tamże, s. 79.

222

87

materii; zwęża naczynia obwodowe, rozszerzając tym samym naczynia wieńcowe. Brak noradrenaliny powoduje deficyty motywacyjne i depresję, a jej nadmiar – zespoły maniakalne²²³.

Inną substancją stanowiącą neuroprzekaźnik mózgu jest dopamina. Jej niedobory, a więc niedostateczne dostarczanie organizmowi bodźców w systemie nagradzania, mogą przyczyniać się do podejmowania przez ludzi czynności, które są ryzykowne lub polegają na przyjmowaniu narkotyków. Zdaniem niektórych badaczy dopaminę wiąże się ściśle ze schizofrenią. Określana jest ona jako neuroprzekaźnik wzmocnienia, który odpowiada za napęd behawioralny i stanowi podstawę motywacji do działania. Osoby, które wyróżniają się dużą ilością dopaminy, charakteryzuje silna chęć do przeżywania ekscytacji i wysoka wytrwałość. Przeciwne wnioski wyciąga się w sytuacji osób, które cierpią na niedobór dopaminy - cechują się one niską skłonnością do działania, biernością i apatią.

Dopamina należy do grupy katecholamin, a jej spektrum działania jest bardzo szerokie, w zależności od obszaru występowania – koordynuje ona napięcie mięśni, procesy emocjonalne i wydzielanie hormonów. Dopamina kształtuje stosunek człowieka do otoczenia, w którym się znajduje, dlatego osoby zażywające substancje psychoaktywne (które stymulują produkcję dopaminy) cechują zaburzenia wyższych czynności psychicznych224

.

Kortyzol – hormon podwzgórzowy, nazywany jest nierzadko „markerem stresu”, gdyż jego stężenie znacząco rośnie w sytuacjach stresujących. Ma on znaczenie dla autonomicznego pobudzenia, ponieważ wpływa na struktury limbiczne. W reakcję z kortyzolem wchodzi alkohol i testosteron, co może tłumaczyć, dlaczego sprawcy przestępstw cierpiący na choroby alkoholowe charakteryzują się gwałtownością i agresją. Testosteron zaś okazuje się odgrywać istotną rolę w genezie agresji, co stwierdza się na podstawie badań prowadzonych na zwierzętach i nie tylko.

Badania na zwierzętach sugerują, że testosteron odgrywa ważną rolę w powstawaniu i utrzymywaniu pewnych form agresji – taką tezę wysnuto na podstawie badań gryzoni. Badania mające na celu wykrycie ilości wolnego testosteronu w ślinie pokazały znaczące pozytywne korelacje między testosteronem a przemocą w grupie przejawiającej fizyczną agresję225

.

223

A. Markowicz-Narękiewicz, Związek między wydzielaniem neuroprzekaźników a powstawaniem chorób psychicznych – na szczegółowo omówionym przykładzie depresji, Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009-2011, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, s. 57.

224

Ibidem, s. 55.

225

88

§2. Teorie psychologiczne

W dokumencie Wybrane cechy osobowości a poczytalność – studium kryminologiczne (Stron 80-88)