Sytuacja prawna sprawcy niepoczytalnego i poczytalnego w stopniu ograniczonym w polskim prawie karnym
3. Opiniowanie o stosowaniu leczniczych środków zabezpieczających
Wiele zagadnień, które znajdują się w punkcie zetknięcia prawa, psychiatrii i psychologii, jest elementem zainteresowania psychopatologii sądowej, która łączy w sobie psychiatrię sądową i psychologię sądową. Relacje, które zachodzą między prawem a psychopatologią sądową, określić można za pomocą wskazania obszarów ich wzajemnych zależności. W kwestii tworzenia prawa podkreśla się rolę podstaw psychiatrii i psychologii, które winny być każdorazowo uwzględniane w procesie legislacyjnym, ponieważ prawo, z racji pełnienia funkcji regulacyjnych i społecznych, powinno uwzględniać aktualny stan wiedzy i nauki, by jak najlepiej chronić interesu społecznego. Jeżeli mowa o stosowaniu prawa, nie sposób nie zwrócić uwagi na wieloaspektową rolę biegłych psychiatrów i psychologów sądowych, którzy są nie tylko doradcami i konsultantami, ale i biegłymi, ekspertami 156 . W kontekście wykonywania orzeczeń zróżnicowane i nierzadko skomplikowane działania, mające na celu resocjalizację i terapię, wiążą się na przykład z realizowaniem środków zabezpieczających157
.
Zasada wysłuchania biegłych, która ma zastosowanie do przepisów dotyczących orzekania środków zabezpieczających, zakłada zbadanie wszelkich przesłanek stosowania środków zabezpieczających. Biegły psychiatra formułuje diagnozę i prognozę lekarską, zadaniem biegłego psychologa zaś jest określenie prognozy społeczno-kryminologicznej, mając na względzie cechy osobowości sprawcy158. Ponadto współczesna konstrukcja pojęcia niepoczytalności wymaga skorzystania z wiedzy nie tylko psychopatologicznej, ale i czysto psychologicznej, np. w kwestii niektórych koncepcji (jak koncepcja stresu psychologicznego)159.
Nadrzędną przesłanką, która pozwala na zastosowanie środka zabezpieczającego, jest zapobieżenie popełnieniu przestępstwa przez sprawcę, który byłby związany z chorobą
156 Na pozycję psychologa w kwestii wydawania opinii wskazał Sąd Najwyższy w swym postanowieniu z dnia 23 listopada 2011 r. (II KK 284/11) - „o ustaleniu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego decydują lekarze psychiatrzy i psycholog, którego dominująca pozycja uwidacznia się w szczególności w zakresie ustalenia "innego zakłócenia czynności psychicznych", które nie ma charakteru patologii psychiatrycznej”.
157
J.K. Gierowski, L.K. Paprzycki, Środki zabezpieczające: umieszczenia – pobytu w zakładzie karnym, w zakładzie zamkniętym przeznaczonym dla sprawców przestępstw skierowanych przeciwko wolności seksualnej popełnionych w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych albo skierowania takich sprawców na leczenie ambulatoryjne oraz terapia i elektroniczna kontrola miejsca pobytu stosowane wobec sprawców z zaburzeniami psychicznymi i zaburzeniem osobowości, [w:] L.K. Paprzycki (red.), J.K. Gierowski, K. Krajewski, K. Postulski, M. Siwek, System Prawa Karnego. Środki zabezpieczające. Tom 7, wyd. C.H. BECK, Warszawa 2015, s. 140.
158 J.K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu karnym, wyd. LexisNexis, Warszawa 2010, s. 410.
66
psychiczną, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniem preferencji seksualnych lub uzależnieniem od alkoholu innego środka odurzającego, a celem zastosowania środka nie jest ukaranie sprawcy, ale zabezpieczenie społeczeństwa przed niebezpieczeństwem, które dany sprawca może powodować. Często niepodjęcie środka zabezpieczającego byłoby ryzykowne dla społeczeństwa z uwagi na pozostawanie sprawcy na wolności i niepodjęcie przez niego koniecznego (ze względu na jego stan psychiczny) leczenia. Jako że nie każda choroba psychiczna, zaburzenie lub uzależnienie determinują ryzyko ponownego przestępnego zachowania, osoby posiadające wiadomości specjalne (czyt. psychiatrzy, psycholodzy, seksuolodzy) muszą stwierdzić, czy stan psychiczny sprawcy może stwarzać niebezpieczeństwo ponownego zachowania sprzecznego z prawem160
.
Prawdopodobieństwo popełnienia czynu musi być wysokie, nie może być też trudne do przewidzenia. Co do zasady wynika ono z przewidywanych zachowań, które warunkowane są przeżyciami psychopatologicznymi. Jeżeli objawy psychopatologiczne, które określone zostały jako powód popełnienia danego czynu, nie ustępują, prawdopodobieństwo wskazane w Kodeksie Karnym uznaje się za wysokie. Owe prawdopodobieństwo, a raczej opiniowanie o nim, jest jednym z najtrudniejszych zadań biegłych, ponieważ zawiera w znacznej mierze elementy prognostyczne161
.
Bezpieczeństwo publiczne w dużej mierze zależy od decyzji sądu, który stosuje środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym, a decyzja taka zapada dopiero po zapoznaniu się przez sąd z opinią i analizą stanu psychicznego sprawcy sporządzoną przez biegłych. Ryzyko ponownego popełnienia czynu, wskazane w opinii, powinno pozostawać w ścisłym związku z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniem preferencji seksualnych lub uzależnieniem od alkoholu lub innych substancji odurzających. Każdy przypadek powinien być oceniany indywidualnie.
W drodze przykładu – spożycie alkoholu powoduje takie objawy jak rozhamowanie, kłótliwość, agresje, chwiejność afektywną, zaburzoną uwagę, zaburzone wydawanie osądu lub ograniczoną zdolność oceny czy w końcu wpływ na funkcjonowanie indywidualne. Aby uznać, iż to alkohol zadziałał w danym przypadku dysfunkcjonalnie, stwierdzone powinny być co najmniej dwa z powyższych objawów. Przy wystąpieniu zbiegu upojenia z choroba psychiczną niekiedy obraz psychopatologiczny może być zniekształcony, dlatego też opiniowanie w przypadkach chorób alkoholowych jest niezwykle trudne. Ponadto niektóre
160
K. Eichstaedt, P. Gałecki, A. Depko, Metodyka pracy biegłego psychiatry…, op. cit., s. 336-338.
161
J. Przybysz, Psychiatria sądowa. Opiniowanie w procesie karnym. Podręcznik dla lekarzy i prawników, wyd. TUMULT, Toruń 2005, s. 65.
67
substancje psychoaktywne, takie jak marihuana czy amfetamina, mogą naśladować objawy chorobowe162.
Diagnoza psychopatologiczna ma na celu ustalenie, jakie procesy i zjawiska psychiczne doprowadziły do popełnienia przez sprawcę czynu – to znaczy – ustalenie sytuacji motywacyjnej jednostki, a w szczególności jej zdolności samokontroli. Z uwagi na wprost przedstawiony w art. 31 §1 k.k. związek przyczynowy pomiędzy biologicznym a psychologicznym kryterium niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej163
, psychologia kliniczna może być bardzo przydatna w odtwarzaniu procesów i zależności między zakłóceniem lub zaburzeniem psychicznym a zdolnością rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem. Próba zdefiniowania niepoczytalności byłaby niemożliwa bez ujęcia członu psychologicznego. To bowiem dzięki kryterium psychologicznemu istnieje możliwość ustalenia, jaki stan psychiczny sprawcy determinuje jego działanie w stanie niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej164
.
Sąd orzekający o zastosowaniu wobec sprawcy środka zabezpieczającego, zgodnie z zapisami Kodeksu Karnego Wykonawczego, zasięga opinii komisji psychiatrycznej do spraw środków zabezpieczających, określa rodzaj tego zakładu i przesyła odpis orzeczenia wraz z poleceniem doprowadzenia sprawcy właściwej ze względu na miejsce pobytu sprawcy jednostce Policji lub właściwemu organowi wojskowemu, a odpis orzeczenia oraz polecenie doprowadzenia wraz z poleceniem przyjęcia – kierownikowi wskazanego zakładu.
Komisja, wydając opinię o umieszczeniu sprawcy w zakładzie psychiatrycznym, powinna mieć na względzie przesłanki takie jak rodzaj czynów zabronionych, których dopuścił się sprawca w przeszłości; rodzaj, częstość i skutki zachowań agresywnych lub ucieczkowych w przeszłości; aktualny stan zdrowia psychicznego i fizycznego oraz choroby współistniejące; uzależnienie od alkoholu, środka odurzającego lub substancji psychotropowych; związek pomiędzy zaburzeniami psychicznymi a zachowaniami niebezpiecznymi; ogólną sprawność fizyczną; szczególne wskazania do postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i resocjalizacyjnego; przebieg i wyniki dotychczasowego
162K. Eichstaedt, P. Gałecki, A. Depko, Metodyka pracy biegłego psychiatry…, op. cit., s. 343-344.
163Mowa tu o wyrażeniu „z powodu” w zapisie „nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”.
164
68
leczenia, rehabilitacji i resocjalizacji; miejsce zamieszkania sprawcy oraz dostępne miejsca w zakładach psychiatrycznych165
.
Wykrywanie potencjalnych zagrożeń przemocą jest możliwe dzięki stale udoskonalanym narzędziom diagnostycznym, takim jak SAVRY, HCR-20, SVR-20, PCL-R. Współczesny postęp nauki umożliwia stworzenie pełnej klinicznej diagnozy, która pozwala wniknąć w obraz bio-psycho-społeczny danego sprawcy (jako połączenie płaszczyzn biologicznej, psychologicznej i społecznej). Poszczególne czynniki ryzyka ukazane przez pryzmat osobowości danego sprawcy, jego podłoża motywacyjnego, a także pożądanych i oczekiwanych zmian w jego zachowaniu zwiększają rzetelność stwierdzenia, czy istnieje zagrożenie ze strony badanego sprawcy. Choć w Kodeksie Karnym wskazuje się, że przedmiotem opinii biegłych jest „stan zdrowia psychicznego sprawcy”, to jednak oznacza to raczej szeroko rozumiany stan psychiczny, a nie tylko kwestię zdrowia psychicznego lub jego braku166.
Powszechnie uznawanym europejskim standardem jest współcześnie interdyscyplinarność. Jak wskazuje stała praktyka kliniczna, ścisła współpraca psychologów i psychiatrów w opiniowaniu sprawców przestępstw pod kątem „stanu zdrowia psychicznego sprawcy”, wiążącego się niejednokrotnie z orzeczeniem wobec niego środków zabezpieczających, jest nie tylko możliwa, ale i wskazana z uwagi na dychotomiczny charakter definicji niepoczytalności (kryterium biologiczno-psychiatryczne i psychologiczne)167.
165Przesłanki wskazane w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 16 stycznia 2017 r. w sprawie komisji psychiatrycznej do spraw środków zabezpieczających i wykonywania środków zabezpieczających w zakładach psychiatrycznych.
166J.K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu karnym…, op. cit., s. 420.
167
69