Diagnoza stanu rolnictwa w Polsce na terenach rozdrobnionych agrarnie

Obecnie wród ekonomistów szeroko toczy si dyskusja na temat obecne-go stanu funkcjonowania i przyszoci maych obecne-gospodarstw rolnych, za które jedni uznaj mae gospodarstwa wedug wielkoci obszarowej, a dla innych kry-terium stanowi tzw. europejska jednostka wielkoci ekonomicznej ESU, która

czy w sobie zarówno kwestie powierzchniowe, jak i dochodowe. Proponowa-na jest take statystyka oparta Proponowa-na badaniach sondaowych okrelajca udzia

danego gospodarstwa rolnego w rynku. Przedstawiona poniej statystyka go-spodarstw rolnych na terenie województwa maopolskiego i podkarpackiego dotyczy kwestii powierzchniowych, które w decydujcy sposób wpywaj na generowane przez nie dochody. Na ogóln liczb gospodarstw rolnych prowa-dzcych dziaalno rolnicz w 2007 roku w naszym kraju 67,9% naleao do klasy wielkoci poniej 2 ESU, wielko ekonomiczn z przedziau 2-4 ESU osigno 12,5%, a ponad 4 ESU – 19,5%.

Tylko 0,2% gospodarstw wypracowao wielko ekonomiczn na pozio-mie 100 ESU i wicej⁵, a byo to moliwe w wikszoci przypadków w wielko-obszarowych gospodarstwach rolnych. Naley wzi pod uwag to, e gospo-darstwa osigajce przychody z produkcji rolnej poniej 8 ESU nie posiadaj

zdolnoci do odtworzenia majtku produkcyjnego. Tymczasem przeprowadzone przez GUS badania wielkoci ekonomicznej w 2005 roku pozwoliy okreli, e

5 Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne,

najwicej funkcjonuje w województwie maopolskim gospodarstw o najniszej klasie wielkoci z przedziau do 2 ESU. Na ogóln liczb 315 tysicy sklasyfi-kowanych gospodarstw rolnych, a 87,5% miecio si w tej klasie plasujc wo-jewództwo maopolskie na 14 miejscu w kraju przed województwem lskim (89,6%) i podkarpackim (88,6%). redni wskanik dla Polski w tej klasie eko-nomicznej wyniós 69,5%⁶. Podobna sytuacja wystpia na terenie województwa podkarpackiego, gdzie na ogóln liczb ponad 311 tysicy podmiotów rednia wielko ekonomiczna gospodarstwa rolnego zamyka si w przedziale 1,08-1,99 ESU, a rednia wielko ekonomiczna gospodarstwa indywidualnego o po-wierzchni powyej 1 ha uytków rolnych jest troch wysza i mieci si w prze-dziale 1,52-1,99 ESU. Zestawienie powyszych danych jasno wskazuje, e go-spodarstwa rolne zajmujce wikszo obszaru zarówno województwa maopolskiego, jak i podkarpackiego naley uzna za mae podmioty pod wzgl-dem kryterium obszarowego oraz moliwoci wypracowania nadwyki finanso-wej. W wikszoci przypadków s to gospodarstwa rolne, które nie s w stanie zabezpieczy samowystarczalnoci finansowej dla wacicieli i ich rodzin.

Rolnicy prowadzcy te gospodarstwa nie zawsze zdaj sobie spraw z za-kresu powiza globalnych rynków ywnociowych, które zmuszaj dzisiej-szych producentów rolnych do powikszania najmniejdzisiej-szych jednostek organiza-cyjnych w agrobiznesie, ich czenia i przeksztacania w nowoczenie funkcjonujce podmioty majce charakter biznesowy. S to wic gospodarstwa, których los jest jasno przesdzony i tylko dobrze opracowane instrumenty uru-chamiajce transformacj struktury agrarnej mog doprowadzi do ich prze-ksztacenia na efektywnie funkcjonujce jednostki organizacyjne polskiego agrobiznesu w poowie XXI wieku.

Biorc pod uwag nowe warunki gospodarowania, w których przyszo funkcjonowa polskim rolnikom, naley rozpatrzy kwesti rozwoju rolnictwa w regionie poudniowo-wschodnim do roku 2050, gdzie jak pokazuje statystyka najwicej jest usytuowanych gospodarstw maych pod wzgldem obszarowym.

Obszar województwa maopolskiego zajmuje powierzchni 15 190 km², czyli 4,8% naszego kraju. Gsto zaludnienia w województwie wynosi 214 osób/km² (rednia krajowa wynosi 122 osoby/km²). Na szczególn uwag zasuguje wy-soki poziom zaludnienia obszarów wiejskich w województwie – 121 osób/km² – co plasuje go wedug tego kryterium na pierwszym miejscu w kraju (rednia krajowa wynosi 50 osób/km² )⁷. Wedug danych statystycznych GUS, liczba

6 Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie maopolskim w 2005 roku, op. cit., s. 8, dostp 9.08.2011.

7 „Maopolska 2015” Strategia rozwoju województwa maopolskiego na lata 2007-2013, s. 16. http://www.wrotamalopolski.pl/, dostp 2.08.2011.

spodarstw rolnych w 2005 roku w województwie maopolskim wynosia 354 378, z przewag gospodarstw indywidualnych, których byo 354 169 (cz-nie z wacicielami zwierzt gospodarskich). Gospodarstw stanowicych wa-sno osób prawnych byo 209, w tym 66 naleao do sektora publicznego⁸. Tak dua przewaga gospodarstw indywidualnych jasno wskazuje na sposób zarz-dzania i ich organizacj, na co ogromny wpyw maj kwalifikacje i wyksztace-nie osób je prowadzcych. W porównaniu z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego 2002 (PSR 2002) liczba gospodarstw rolnych zmniejszya si o 5,2%

(w Polsce o 6,8%).

Zauwaalna jest wic tendencja spadkowa w iloci uytkowanych gospo-darstw, co moe wiadczy o komasacji gruntów lub czciowym wygaszaniu produkcji rolnej. Gospodarstwa indywidualne zajmoway 689 310 ha uytków rolnych, co stanowio 97,2% caej powierzchni uytków rolnych w Maopolsce i bya to powierzchnia mniejsza od ustalonej w 2002 roku o 9,1%. Niestety, na staym poziomie utrzymuje si rednia wielko gospodarstwa indywidualnego, która wynosi 2,44 ha (w Polsce 5,86 ha), co dawao Maopolsce ostatni lokat

w kraju w zakresie tej cechy w grupie gospodarstw ogóem. Podobnie niska jest

rednia powierzchnia uytków rolnych w jednym gospodarstwie indywidualnym województwa maopolskiego, która wynosia tylko 1,95 ha i take w zakresie tej cechy bya to 16 lokata na 16 województw (w Polsce rednio 5,13 ha)⁹.

Drugim z województw posiadajcych podobne cechy struktury agrarnej jest województwo podkarpackie. Wedug danych Gównego Urzdu Statystycz-nego z 2005 r., naley ono do województw sabych ze wzgldu na poziom ycia mieszka ców, efektywno gospodarowania i rozwój infrastruktury. Wystpuj

w nim saboci w obszarze infrastruktury technicznej, spoecznej i ekonomicz-nej, co jest wynikiem niskiej atrakcyjnoci inwestycyjnej spowalniajcej proce-sy restrukturyzacyjne przemysu, rolnictwa i lenictwa. W gospodarce krajowej rolnictwo podkarpackie jest uwaane za obszar penicy cztery podstawowe funkcje: przemysowe, rolnicze, rekreacyjno-wypoczynkowe i turystyczne.

Funkcjami uzupeniajcymi s: komunikacja, budownictwo oraz usugi socjal-no-kulturalne, parki narodowe i rezerwaty przyrody¹⁰.

Wedug wyników Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r., w wojewódz-twie podkarpackim byo czynnych 311 855 gospodarstw rolnych, uytkujcych

8 Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie maopolskim w 2005 roku, Urzd Statystyczny w Krakowie,

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/krak/ASSETS_2006_07_inf_syg.pdf, dostp 9.08.2011.

9 Ibidem.

10 Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020, Rzeszów 2006, s. 8.,

powierzchni 807,9 tys. ha UR. Gospodarstwa te prawie w caoci (311 783) naleay do sektora prywatnego, dysponujcego 749,5 tys. ha UR (tj. 92,8%

ogóu uytków rolnych w województwie), a pozostae – 72 gospodarstwa rolne, posiadajce 58,4 tys. ha UR (tj. 7,2% uytków rolnych w województwie)

nale-ay do sektora publicznego¹¹. Tego rodzaju proporcje wiadcz o ogromnej przewadze sektora prywatnego w prowadzeniu gospodarstw rolnych i uytko-waniu gruntów rolnych zarówno w województwie maopolskim, jak i podkar-packim. Specyficzny i wyjtkowy jak na warunki panujce w Polsce by take podzia obszarowy gospodarstw w województwie podkarpackim. Przewaajc

ich cz stanowiy gospodarstwa indywidualne o powierzchni powyej 1 ha UR. Byy to gospodarstwa posiadajce najwikszy potencja produkcyjny, ich liczba wynosia 198 452 (jest to 63,6% ogóu gospodarstw), a powierzchnia pro-dukcyjna zajmowaa 84,9% ogóu uytków rolnych. Niestety, najliczniejsza gru-pa wród nich to gospodarstwa mae obszarowo o powierzchni uytków rolnych 1-3 ha, które stanowiy 37,9% ogóu gospodarstw, jak i powierzchni uytków rolnych (26,2% ogólnej powierzchni UR), mniej liczn – gospodarstwa o po-wierzchni 3-5 ha (analogicznie: 15,2% i 22,5%), o popo-wierzchni 5-10 ha (8,9%

i 22,6%), natomiast gospodarstwa o powierzchni uytków rolnych powyej 10 ha stanowiy zaledwie 1,7% ogóu gospodarstw i 13,6% ogólnej powierzchni uytków rolnych¹². W tej grupie gospodarstw pracowaa najliczniejsza grupa osób posiadajca gospodarstwa indywidualne. Gospodarstw o powierzchni uytków rolnych do 1 ha wcznie byo 113 232 (36,3% ogóu), które

zajmowa-y zaledwie 50,1 tys. ha UR (6,2% ogólnej ich powierzchni). Pozostae gospo-darstwa byy wasnoci krajow i w wikszoci (w liczbie 46) naleay do spódzielni produkcji rolniczej, w gestii których byo 9,1 tys. ha UR, tj. 1,1%

w województwie. Sektor publiczny posiada 72 gospodarstwa, na które skadao si 76,4% gospodarstw pa stwowych, a 23,6% to gospodarstwa wasnoci sa-morzdowej i mieszanej. Zajmoway one powierzchni 58,4 tys. ha UR, czyli 7,2% ich ogóu w województwie.

W opisanym wyej rozdrobnionym rolnictwie wyksztatowa si powinny wsie, w których istniej gospodarstwa rolne utrzymujce si ze sprzeday su-rowców rolnych i ywnoci, a take gospodarstwa domowe nie posiadajce go-spodarstw rolnych, ale zaangaowane w dziaalno produkcyjn lub usugow

o charakterze pozarolniczym. Co wicej, ludno utrzymujca si z dziaalnoci pozarolniczej na terenach obecnie silnie rozdrobnionych pod wzgldem

11 Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych – województwo podkarpackie, Urzd Statystyczny w Rzeszowie, http://www.stat.gov.pl/rzesz/69_139_PLK_HTML.htm, dostp 9.08.2011.

12 Ibidem.

czym, stanowi bdzie docelowo co najmniej 80-85% caej ludnoci wiejskiej.

Tak wic we wsiach obecnie rozdrobnionych rolniczo, tworzy si bd wsie o znikomej iloci rolników utrzymujcych si z wasnych gospodarstw rolnych.

W istocie rzeczy, tworzy si bd wsie nierolnicze. Przecitnie w takiej wsi nierolniczej bdzie wystpowao jedno gospodarstwo domowe utrzymujce si

z rolnictwa na kilka lub kilkanacie gospodarstw domowych we wsi. Wie nie-rolnicza bdzie zdominowana przez ludno pozarolnicz.

Tworzenie wsi nierolniczych na miejscu wsi skadajcych si z karowa-tych wymaga nowej wyobrani. Obecna wyobrania pozwala nam myle, e we wsi rozdrobnionej w cigu najbliszych 20-50 lat utrzymaj si wszystkie drobne gospodarstwa rolne, których uytkownicy bd pracowa w swoich go-spodarstwach karowatych oraz dodatkowo w przedsibiorstwach pozarolni-czych. Nawet jeli tak bdzie, bdzie to sytuacja przejciowa, a nie docelowa.

Wyobrania dzisiejsza podpowiada, e uytkownik maego gospodarstwa bdzie zarabia pienidze poza rolnictwem i inwestowa w rolnictwie.

Tymczasem mae gospodarstwa rolne bd nadal niezdolne do odtwarza-nia potencjau produkcyjnego. Od momentu, gdy wygasn dopaty unijne do