B 5 Diels/Kranz

Diogenes Laertios, Zbiór żywotów i poglądów filozofów, III, 37

Εὐφορίων δὲ καὶ Παναίτιος εἰρήκασι πολλάκις ἐστραμμένην εὑρῆσθαι τὴν ἀρχὴν τῆς Πολιτείας, ἣν Πολιτείαν Ἀριστόξενός φησι πᾶσαν σχεδὸν ἐν τοῖς Πρωταγόρου γεγράφθαι Ἀντιλογικοῖς.

Euforion i Panaitios podają, że znaleziony przez nich początek Państwa no-sił ślady wielokrotnych zmian. Aristoksenos twierdzi, że prawie całe Pań-stwo jest zawarte w Antylogiach [Antilogikoi] Protagorasa (przekł. Witold Olszewski, Bogdan Kupis)57.

Diogenes Laertios, Zbiór żywotów i poglądów filozofów, III, 57

Πολιτείας [...] ἣν καὶ εὑρίσκεσθαι σχεδὸν ὅλην παρὰ Πρωταγόραι ἐν τοῖς Ἀντιλογικοῖς φησι Φαβωρῖνος ἐν Παντοδαπῆς ἱστορίας δευτέρωι.

56 Plato, Kratylos, przekł. Z. Brzostowska, Lublin 1990. Por. Platon, Kratylos, przekł. W. Stefański, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1990.

57 Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski, B. Kupis.

Państwo […], jak twierdzi Favorinus w drugiej księdze Historii rozmaitych, znajduje się prawie całe w Antylogiach [Antilogikoi] Protagorasa (przekł. Witold Olszewski, Bogdan Kupis)58.

2.2. O zapasach

Zapasy (pale, ‘walka’) były dyscypliną włączoną do programu igrzysk w Olimpii w roku 708 p.n.e. Zawodnicy rozpoczynali walkę w pozycji stojącej, a celem agonu zapaśniczego było rzucenie przeciwnika na ziemię⁵⁹. Czy Prota-goras napisał traktat Peri pales poświęcony tak rozumianemu zapaśnictwu? Zwrócić uwagę należy nie tylko na tytuł w katalogu Diogenesa Laertiosa, ale i na świadectwo Platona w Sofiście60. Na tej podstawie W. Wróblewski uznaje O zapasach (scilicet agonistycznych, erystycznych) za pismo napisane przez Protagorasa61, opisujące słowną rywalizację mającą doprowadzić do zwycięstwa bez względu na prawdziwość stosowanych racji62. Zapasy (w znaczeniu fizycz-nym, sportowym) w świecie greckim uważane były za jedną z najważniejszych dyscyplin agonistyki, również w jej wymiarze edukacyjnym, obudowaną specja-listycznym słownictwem, a także wykorzystywaną szeroko w literaturze jako źródło porównań i metafor63. Z uwagi na to, że Sekstus Empiryk cytując dzieło Protagorasa używa terminu kataballo, czyli terminu zapaśniczego oznaczającego powalenie przeciwnika64, domniemywać można, że rozważania poświęcone sui generis sztuce zapaśniczej umieszczone były na początku dzieła sofisty. Sugeru-je to także przywołany wyżej fragment Sofisty wymieniający dzieło Protagorasa peri te pales kai ton allon technon. Idzie tu, oczywiście, o walkę na słowa. M. Untersteiner sądzi, że Peri pales i Peri mathematon należały do czwartej sekcji Antylogii noszącej tytuł Peri technon65. Mnie jednak bardziej przekonuje postawiona wyżej własna hipoteza, że rozważania nad regułami walki na słowa czy też sztuki prowadzenia sporów (erystyki i badań nad poprawnością

58 Ibidem.

59 S.G. Miller, Starożytni olimpijczycy. Sportowe życie antycznej Grecji, przekł. I. Żółtowska, Warszawa 2006, s. 56.

60 Platon, Sofista, 232b.

61 W. Wróblewski, Sofiści, [w:] H. Podbielski (red.), Literatura Grecji starożytnej, t. 2, Lu-blin 2005, s. 511.

62 W. Wróblewski, Literacko-językowe zainteresowania sofistów, [w:] W. Wróblewski (red.), W kręgu Platona i jego dialogów, Toruń 2005, s. 233.

63 D. Słapek, Sport i widowiska w świecie antycznym. Kompendium, Kraków–Warszawa 2010, s. 757–758.

64 Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. 2, Warszawa 1960, s. 567–568, pod hasłem καταβάλλω.

kową, orthoepeia), egzemplifikowane były przykładami z różnych technai (w przedplatońskim znaczeniu tego słowa obejmującym m.in. matematykę) oraz utworów literackich i znajdowały się w początkowej partii pisma. D.W. Graham przyjmuje, iż do zakresu orthoepeia włączone były zagadnienia doboru słów, gramatycznej poprawności wyrażeń, a także szeroko pojęta semantyka, grama-tyka i zasady kompozycji66.

Zapewne punktem wyjścia była reguła nazwana później izostenią67 (iso-sthenia, równosilność), polegająca na przekonaniu, że każdemu argumentowi (logos) można przeciwstawić inny, równie silny. Można tu dostrzec specyficzną dialektykę (dialegesthai, dyskusja, w której uczestniczą co najmniej dwie osoby) polegającą na przeciwstawieniu dwóch wykluczających się argumentacji, od-miennie interpretujących te same fakty. Dla każdego stanu rzeczy będącego przedmiotem dyskusji występuje stanowisko zarówno je popierające, jak i odrzucające (antilogike techne ze specyficzną terminologią agonu na słowa)⁶⁸. U Herodota można dostrzec ślady myślenia antylogicznego Protagorasa, na co jako pierwszy zwrócił uwagę S. Schneider69 (fragment nieuwzględniony przez wydawców):

[...] jeżeli nie wypowie się przeciwnych sobie poglądów, nie można wybrać lepszego, lecz musi się przyjąć ten, który przedstawiono, można zaś, jeżeli się takie wypowie; podobnie czystego złota nie rozpoznajemy samego przez się, dopiero gdy potrzemy je obok innego złota, wtedy rozpozna-my lepsze (przekł. Seweryn Hammer)70.

Motyw antytetycznej myśli jest, zdaniem Untersteinera, obecny w historii myśli greckiej na długo przed Protagorasem: w poezji epickiej (Homer), liryce (So-lon), dramacie (Ajschylos) i filozofii (Heraklit). Protagoras świadomie odwołuje się do owych dawniejszych wykładni71. Nauczanie argumentowania za obiema stronami sprawy było przez starożytnych krytykowane jako sofistyczne, w ne-gatywnym znaczeniu tego słowa. Jednakże pozwala ono na przewidywanie stanowiska oponenta i pomaga formułować własne zdanie72. Z powyższymi zagadnieniami wiążą się również erystyczne (w trybie zabawy dialektycznej/ erystycznej) kwestie ouk estin antilegein, czyli braku możliwości orzekania

66 The Texts of Early Greek Philosophy..., s. 721.

67 J. Gajda-Krynicka, Izostenia, [w:] A. Maryniarczyk (red.), Powszechna encyklopedia filo-zofii, t. 5, Lublin 2004, s. 153.

68 G.B. Kerferd, H. Flashar, Die Sophistik..., s. 21–23.

69 S. Schneider, Utajona polemika Herodota z Protagorasem, „Eos”, 2, 1895, s. 14.

70 Herodot, VII, 10. Herodot, Dzieje, przekł. S. Hammer, Wrocław–Warszawa–Kraków 2006.

71 M. Untersteiner, The Sophists..., s. 20–26.

sprzeczności73 oraz ouk esti pseude legein, a więc braku możliwości konstruo-wania fałszywych wypowiedzi. E. Schiappa uważa wkład Protagorasa w teorię retoryki za bardzo istotny w co najmniej trzech aspektach: 1) wprowadzenia metajęzyka i stematyzowania logosu, 2) standaryzacji form dyskursu jako metod badań, oraz 3) wprowadzenia analogii między użyciem logosu a sztuką lekarską (z analogicznym celem: zmiany ludzi na lepsze), wiążącą się także ze zmianą funkcji arete. Protagoras, według Schiappy, nie był autorem techne rhetorike, lecz zapoczątkował filozofię retoryki. Dychotomia między retoryką (jako poszu-kiwaniem sukcesu), a filozofią (jako poszuposzu-kiwaniem prawdy) nie występuje w wieku V p.n.e., lecz jest późniejsza. Zdaniem Schiappy metoda logosu (wy-kładu argumentacyjnego) w nauczaniu Protagorasa była rewolucyjna i nowator-ska, i tym samym zapewnia mu istotne miejsce zarówno w dziejach retoryki, jak i filozofii⁷⁴.

Do pierwszej części dzieła Protagorasa przypisać też można zapewne opis jego perypetii z uczniem Euathlosem, być może upowszechniony przez Arysto-telesa (np. w zaginionym piśmie Peri paideias, gdzie, jak wiemy, Stagiryta podawał także inne informacje biograficzne o Protagorasie). Sekcja ta mogła być znana pod samodzielnym tytułem dike hyper misthu, czyli procesu o wynagro-dzenie, ukazując siłę obosiecznych argumentów. Z punktu widzenia logiki tzw. paradoks Euathlosa zawiera błąd ekwiwokacji (utożsamienie kary sądowej z ho-norarium)75. Późne źródła przytaczają zmodyfikowaną wersję paradoksu, w której to młody Euathlos wychodzi zwycięsko ze sporu z „przebiegłym” Protagorasem. Z zasadami walki na słowa wydaje się wiązać także kwestia badań nad językiem poczynionych przez Protagorasa. Część badaczy sądzi, że rozróżnienie przez Protagorasa bazy dyskursu (pythmen) i rodzajów dyskursu (logos) oraz rodzajów nazw dokonane zostało jedynie z perspektywy praktycznej retoryki76. Ale materiał źródłowy wskazuje, iż był to rezultat rozważań teoretycznych nad tymi zagadnieniami (refleksji nad strukturą języka), z wykorzystaniem ich do analizy utworów literackich (m.in. Homera)77. Z problematyką badania poprawności wyrażeń wiąże się ściśle zagadnienie pajdei. Protagoras – zapewnie zgodnie z ówczesną communis opinio – uznaje, że najważniejszą częścią pajdei (tu: cechą człowieka wykształconego) jest znajomość literatury pięknej (poematów).

73 Por. J. Gajda-Krynicka, Czy można ‘mówić niebyty’. Koncepcja sądu fałszywego w „Sofi-ście” jako przewrót epistemologiczny w filozofii greckiej, [w:] M. Manikowski (red.), Kolokwia Platońskie. Παρμενίδης. Σοφιστής, Wrocław 2003, s. 102.

74 E. Schiappa, Protagoras and logos: a study in Greek philosophy and rhetoric, Columbia 2003, s. 197–201.

75 P. Łukowski, Analiza dwóch paradoksów starożytnych: Euathlosa oraz Krokodyla, „Prin-cipia”, 34, 2003, s. 169–176.

76 H. Wolanin, Słowotwórstwo w myśli językoznawczej starożytnej Grecji. Od Homera do Dionizjusza Traka, Kraków 1996, s. 62–63.

Kwestię tę badał szczegółowo W. Wróblewski, według którego „program pedagogiczny Protagorasa jest zjawiskiem bezprecedensowym i niespotykanym wcześniej”78. W wyniku analizy partii Protagorasa Platona poświęconej temu zagadnieniu W. Wróblewski dochodzi do konkluzji, iż według sofisty z Abdery człowiek biegły w znajomości utworów poetyckich powinien potrafić:

1) ocenić poprawność wypowiedzi (właściwość i niewłaściwość użytych przez poetę wyrażeń);

2) wyjaśnić sens wypowiedzi poety;

3) udzielać odpowiedzi na pytania stawiane w odniesieniu do konkretnego utworu79.

Z kolei K.-M. Dietz uznaje, że propozycje Protagorasa w zakresie interpre-tacji wierszy utrzymują się w zakresie tradycyjnego wykształcenia i nie są dla owego wykształcenia alternatywą, lecz jego odnową80. Zdaniem Dietza wy-kształcenie u Protagorasa ma przede wszystkim wymiar formalny (jako technika retoryczno-erystyczna)81. Według E. Schiappy Protagoras był pierwszym, który przeanalizował i poddał krytyce poezję epicką z użyciem metapoetyckiej per-spektywy i terminologii, i tym samym rzucił wyzwanie mityczno-poetyckiej tradycji w edukacji82. Protagoras jako pierwszy określił rodzaj gramatyczny i tryb czasowników83. Współcześnie w językoznawstwie podkreśla się także zasługi Protagorasa w skonstatowaniu rodzaju gramatycznego rzeczownika z jego rodzajem naturalnym84. Rozważania lingwistyczne Protagorasa zostały bezsprzecznie sparodiowane w Chmurach Arystofanesa, choć imię sofisty w komedii nie pada85. Biorąc jednak pod uwagę, że w drugiej edycji Chmur (a to jedyna, jaką dziś dysponujemy) wprowadzono zmiany występujących w drama-cie postaci, nie można wykluczyć, iż pierwotnie padało w niej imię sofisty z Abdery86. Arystofanes uznaje metodę argumentowania Protagorasa za zwodni-czą manipulację, i przedstawia ją poprzez agon personifikowanych Logos dikaios i Logos adikos, wyśmiewa także koncepcje gramatyczne Protagorasa87. Wiemy też, że Protagoras krytykował wyrażenia matematyczne i aksjomaty

78 W. Wróblewski, Miejsce poezji w pedagogicznej działalności Protagorasa z Abdery w świe-tle Platońskiego dialogu „Protagoras”, [w:] W. Wróblewski (red.), W kręgu Platona i jego dialogów, Toruń 2005, s. 175.

79 Ibidem, s. 185.

80 K.-M. Dietz, Protagoras von Abdera. Untersuchungen zu seinem Denken, Bonn 1976, s. 155.

81 Ibidem, s. 153, 156.

82 E. Schiappa, Protagoras and logos: a study in Greek philosophy and rhetoric..., s. 199.

83 The Texts of Early Greek Philosophy..., s. 721.

84 K. Lewandowska, Sofistów studia nad językiem. Protagoras z Abdery, „Littera Antqua”, 3, 2012, s. 11.

85 H. Rosenstrauch, Parodia językowych badań sofistów w ‘Chmurach’ Arystofanesa, „Eos”, 51, 1961, s. 51–52.

86 Zob. M. Wasilewski, Paideutyka Protagorasa i Platona, Poznań 2007, s. 19–20.

geometryczne88. Dopiero współcześnie, na niwie geometrii nieeuklidesowej, doceniono jego wkład w rozróżnienie pomiędzy stosunkami realnymi a założe-niami naukowymi geometrii89.

Fragment A 11b Capizzi

Aleksander z Afrodyzji, Komentarz do „Metafizyki” Arystotelesa, 200 [źródło drugorzędne]

Πρωταγόρας οὖν τοῖς αἰσθητοῖς προσχρώμενος ᾤετο τοὺς γεωμέτρας ἐλέγχειν ὡς ψευδομένους, δεικνὺς ὅτι οὐδὲν τούτων τοιοῦτόν ἐστιν ὁποῖον ἐκεῖνοι λέγουσιν, ἀγνοῶν καὶ αὐτὸς ὅτι μὴ περὶ τούτων ὁ λόγος αὐτοῖς͵ ὥσπερ οὖν οὐδὲ ἄλλῳ τινὶ τεχνίτῃ.

Protagoras więc posługując się postrzeżeniami sądził, że odpiera geometrów jako zakładających fałsz, pokazując, że nie ma nic takiego, jak oni twierdzą; jednakże on sam tego nie wie, że ich wywód o tym nie traktuje, jak i żaden inny fachowy (przekł. własny).