Treść znaczeniowa terminu σοφιστής w okresie wczesnoklasycznym

Wśród najstarszych zabytków literackich V w. p.n.e. słowo sophistai (w liczbie mnogiej) spotykamy u Pindara:

37 M. Untersteiner, Nota sulla parola “sofista”..., s. 66.

38 P. Ragot, hasło σοφός, w suplemencie do: P. Chantraine, Dictionnare étymologiquede la langue grecque..., s. 1353.

39 Hezjod, Prace i dni, 646–649. Hezjod, Narodziny bogów (Theogonia), Prace i dni, Tarcza, przekł. J. Łanowski, Warszawa 1999.

40P. Chantraine, Dictionnare étymologique de la langue grecque..., s. 995; M. Untersteiner, Nota sulla parola “sofista”..., s. 66.

41 R. Popowski, Wprowadzenie, [w:] R. Popowski, M. Wojciechowski, Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, s. xviii.

42 Platon, Protagoras, 312c. G.B. Kerferd, The First Greek Sophists..., s. 9.

43 P. Chantraine, Dictionnare étymologique de la langue grecque..., s. 995. Podobnie: H.G. Liddell, R. Scott, Greek-English Lexicon… s. 1622, pod hasłem σοφιστής.

Bo i z herosów dzielni woje

W słowie nagrodę zyskali: sławią ich formingi, pieśni przy pełnogłosych tonach aulosów, Po czas bezkresny.

Tak z woli Zeusa poetów [sophistai] do pieśni natchnęli (przekł. Mieczysław Brożek)44.

Z kontekstu jednoznacznie wynika, że idzie tu o poetów, i tak też ten termin jest w tym przypadku przekładany45. Z poezją związana była muzyka, a poezję liryczną wykonywano z akompaniamentem kitary46. Jest to znaczenie spójne z Pindarejską koncepcją poety-mędrca i mądrości poezji47. Nie jest wykluczone, że wyraz sophistes był początkowo wytwornym słowem poetyckim. W każdym razie używa go trzykrotnie Ajschylos:

I drugie [ramię] z równą przybij mocą: niech się dowie, że zeń mędrzec [sophistes] od Zeusa bardziej opieszały (przekł. Stefan Srebrny)48.

Mądry [sophistes], kto się przed świętą Adrasteją korzy... (przekł. Stefan Srebrny)49.

Sofista trąca lirę, fałszywy daje ton (przekł. Krystyna Bartol)50.

W wymownej scenie, Przemoc, przykuwając Prometeusza, uświadamia mu brutalnie, że jest mędrcem (sophistes) znacznie mniej sprawnie działającym od Zeusa. Termin sophistes jest tu użyty z odcieniem szyderstwa51. W drugim zaś miejscu za mądrego uważany jest ten, kto okazuje właściwą pokorę wobec bogów. W trzecim z cytatów, wyraz sophistes oznacza muzyka, kogoś, kto gra na instrumencie muzycznym. Kratinos w komedii Archilochowie używa słowa sophistes w odniesieniu do poetów, z Homerem i Hezjodem na czele:

Jakaż tu chmara mędrców [sophistai] przez was wygrzebana! (przekł. Jerzy Danielewicz)52

44 Pindar, Oda istmijska V, w. 28. Pindar, Ody zwycięskie, przekł. M. Brożek.

45 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., s. 30.

46 Ibidem.

47 A.M. Komornicka, Poezja starożytnej Grecji. Wybrane gatunki literackie, Łódź 1987, s. 142.

48 Ajschylos, Prometeusz w okowach, w. 62. Ajschylos, Tragedie, przekł. S. Srebrny, Kra-ków 2005.

49 Ajschylos, Prometeusz w okowach, w. 944. Ajschylos, Tragedie, przekł. S. Srebrny.

50 Ajschylos, fragm. 314. Atenajos, Uczta mędrców, przekł. K. Bartol, J. Danielewicz, Po-znań 2010, s. 1150.

51 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., s. 32–33.

52 Kratinos, fragm. 2. K. Bartol, J. Danielewicz, Komedia grecka od Epicharma do Menan-dra. Wybór fragmentów, Warszawa 2011, s. 91.

Nawet Eurypides używa tego terminu jeszcze w pierwotnym znaczeniu, choć już z aluzjami do sztuki pajdeutycznej:

Tęgi to mędrzec [sophistes], ten, o którym mówisz, co nierozumnych uczyłby rozsądku

(przekł. Jerzy Łanowski)53.

nie w słowach świetny był, lecz z tarczą w ręku mistrzem [sophistes] i wiele mądrych miał pomysłów (przekł. Jerzy Łanowski)54.

W drugim z przytoczonych miejsc sophistes to ktoś biegły w sztuce wojennej, analogicznie do biegłości w sztuce używania słów. U Eurypidesa pojawia się już zabarwienie pejoratywne słowa ‘sofista’:

my, Muzy, w sporze zaciekłym na pieśni z tym trackim mędrkiem [sophistes] (przekł. Jerzy Łanowski)55.

Musajosa znowu,

obywatela twego czcigodnego, kształcił Feb, siostry, a oto zapłata – martwego syna na swych rękach płaczę. Już ci żadnego mędrca [sophistes] nie przywiodę (przekł. Jerzy Łanowski)56!

W pierwszym przypadku ten niepochlebny odcień znaczeniowy dotyczy muzy-ka57, w drugim natomiast, negatywnym obiektem oceny jest ktoś, kto zajmował się kształceniem. U Herodota termin ‘sofista’, tutaj również w znaczeniu ‘mę-drzec’, występuje dwukrotnie:

[...] przybywali do Sardes, stolicy, która opływała w bogactwa, wszyscy helleńscy mędrcy [sophistai] owego czasu, jeden po drugim, a między nimi także Ateńczyk Solon (przekł. Seweryn Hammer)58.

[...] obcował on [Salmoksis] z Hellenami i z największym wśród nich mędrcem [sophistes], Pitagorasem (przekł. Seweryn Hammer)59.

53 Eurypides, Hippolytos uwieńczony, w. 921. Eurypides, Tragedie, przekł. J. Łanowski, t. 1–4, Warszawa 2005–2007.

54 Eurypides, Błagalnice, w. 903 i nast. Eurypides, Tragedie, przekł. J. Łanowski.

55 Eurypides, Rhesos, w. 924. Eurypides, Tragedie, przekł. J. Łanowski.

56 Eurypides, Rhesos, w. 949. Eurypides, Tragedie, przekł. J. Łanowski.

57 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., s. 30.

58 Herodot, I, 29. Herodot, Dzieje, przekł. S. Hammer, Wrocław–Warszawa–Kraków 2006.

Sophistai to helleńscy mędrcy przybywający do zamożnej stolicy Lidii, z imie-nia wymieniony jest tu jedynie Solon. Mianem tym Herodot obdarza także tych, którzy ustanowili szczegóły kultu Dionizosa60, określa również tym słowem Pitagorasa, tutaj już z konotacjami pajdeutycznymi. Solon wyrażał swe koncep-cje polityczne wprawdzie jeszcze poprzez utwory poetyckie, ale on i Pitagoras reprezentują tutaj mędrców o wszechstronnej wiedzy61. Wyraz sophistes u Hero-dota można – zdaniem Guthrie’go i Patricii O’Grady – oddać słowem ‘nauczy-ciel’62. W neutralnym (choć w opozycji do poglądów autora owego pisma) znaczeniu ‘badacz natury’ zetkniemy się z nazwą ‘sofista’ w hippokratejskim piśmie O dawniejszym lecznictwie:

Ja natomiast uważam, że to, co jakiś sofista czy lekarz powiedział lub napisał o naturze, mniej należy do sztuki lekarskiej, a bardziej do piśmiennictwa (przekł. Marian Wesoły)63.

W Dissoi logoi natomiast, słowo to występuje już w znaczeniu ‘nauczyciel mądrości i arete’64.

Jeśli chodzi o drugi argument, iż nauczyciele nie są za takich uznani, to czegóż, jak nie mądrości [sophia] i dzielności [arete] uczą sofiści? (przekł. Janina Gajda)65

Terminu sophistes używa się już nie tylko w odniesieniu do poetów, ponieważ funkcję dydaktyczną zaczyna spełniać w wieku V proza66. Można to odnieść także do przemiany kultury żywego słowa (oralnej) w kulturę pisma67. Terminu ‘sofista’, w ewidentnym kontekście pajdeutycznym, używa trzykrotnie Arysto-fanes w Chmurach.

I nie wiedziałeś, że one to właśnie pasą tych wszystkich mądrali [sophistai]: wróżbitów z Thurioj i mistrzów lekarskich o długich paznokciach i włosach, tych, co pieśni chórów stare przekręcają i przepowiadają pogodę?

(przekł. Janina Ławińska-Tyszkowska)68

61 M. Untersteiner, Nota sulla parola “sofista”..., s. 66–67.

62 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., przyp. 2 na s. 30; P. O’Grady, What is a Sophist?... s. 10.

63 Hippokrates, O dawniejszym lecznictwie, XX, 1. Hippokrates, Wybór pism, przekł. M. We-soły, t. 1, Warszawa 2008.

64 Mowy podwójne, przekł. J. Gajda, [w:] J. Gajda, Sofiści...

65 Dissoi logoi, VI. Mowy podwójne, przekł. J. Gajda, [w:] J. Gajda, Sofiści...

66 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., s. 30.

67 E.A. Havelock, Przedmowa do Platona, przekł. P. Majewski, Warszawa 2007; idem, Muza uczy się pisać. Rozważania o oralności i piśmienności w kulturze Zachodu, przekł. P. Majewski, Warszawa 2006.

68 Arystofanes, Chmury, w. 331. Arystofanes, Komedie, przekł. J. Ławińska-Tyszkowska, t. 1–2, Warszawa 2001–2003.

Nie martw się, oddam zręcznego sofistę (przekł. Janina Ławińska-Tyszkowska)69.

Ale na pewno jeszcze dziś zdarzy się coś, co mędrka tego, sofistę,

który do łotrostw się wziął, należycie ukarze (przekł. Janina Ławińska-Tyszkowska)70.

Za pierwszym razem nazywa sofistami wróżbitów z Turioj oraz lekarzy, następ-nie używa tego słowa na określenastęp-nie kogoś biegłego w przemawianiu oraz dysku-towaniu, i po raz trzeci w podobnym znaczeniu. Za każdym razem jednak w kontekście wybitnie pejoratywnym, co znajduje uzasadnienie w koncepcji edukacyjnej Arystofanesa wyrażonej w owej komedii71. Głównym obiektem krytyki Arystofanesa są tutaj Prodikos i Sokrates jako ‘meteorosofiści’, czyli badacze rzeczy znajdujących się na niebie, w sferze zarezerwowanej dla bo-gów72. Nieufność ludzi religijnych mogli wywoływać badacze łamiący tajemni-ce natury73. W żartobliwie pejoratywnym kontekście występuje również termin sophistes w zachowanym fragmencie komedii Frynichosa:

Żałobne brzmiały trele, gdy umierał Lampros,

ten człowiek-wodopijca, nadmędrzec [sophistes] płaczliwy, mumia Muz, kat słowików, ten piewca Hadesa

(przekł. Krystyna Bartol)74.

Z pewną dozą przygany używa wreszcie terminu ‘sofista’ Tukidydes, na ozna-czenie kogoś, kto trudni się wygłaszaniem popisowych przemówień czy też dysput.

[...] ulegając rozkoszy słuchania podobni jesteśmy raczej do zaciekawionych słuchaczy sofistów niż do narodu, który radzi nad sprawami państwa (przekł. Kazimierz Kumaniecki)75.

Z powyższego przeglądu wynika, że w drugiej połowie V w. p.n.e. istot-nie doszło w Atenach do utrwalenia nowego rozumienia terminu sophistes. Jeśli miałbym się pokusić o przypuszczanie na postawie poszlak, to zaryzykowałbym tezę, że niebagatelną rolę w tym procesie odegrał sam Protagoras, który przybył

69 Arystofanes, Chmury, w. 1111. Arystofanes, Komedie, przekł. J. Ławińska-Tyszkowska.

70 Arystofanes, Chmury, w. 1309. Arystofanes, Komedie, przekł. J. Ławińska-Tyszkowska.

71 W. Wróblewski, Spór o nowy ideał wychowawczy na przełomie V i IV wieku przed Chr. Pomiędzy ‘ergon’ i ‘logos’, „Collectanea Classica Thoruniensia”, 9, 1987, s. 145–146.

72 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., s. 33.

73 M. Untersteiner, Nota sulla parola “sofista”..., s. 68.

74 Frynichos, fragm. 74. K. Bartol, J. Danielewicz, Komedia grecka od Epicharma do Me-nandra..., s. 231.

75 Tukidydes, III, 38. Tukidydes, Wojna peloponeska, przekł. K. Kumaniecki, Wrocław– Warszawa–Kraków 1991.

w tym czasie do polis Ateńczyków. Owym najważniejszym dowodem poszla-kowym jest platoński dialog noszący jego imię. Dowiadujemy się z niego, że przybysz z Abdery, starając się pozyskać uczniów, mówił o sobie otwarcie (homologein), że jest sofistą i wychowuje ludzi (paideuein anthropous)76. Ewentualna wrogość wobec tej działalności pajdeutycznej miała wynikać z jej ambicji politycznych, mianowicie obiecywania (epangelma) miejscowej, ary-stokratycznej młodzieży, kształcenia w mądrości politycznej. Taką też treść miała mieć głoszona oficjalnie oferta edukacyjna (epangelma, obietnica) Pro-tagorasa77.

Fragment 1, 1b Untersteiner

Platon, Protagoras, 348e

σὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἀγαθὸς εἶ καὶ ἄλλους οἷός τ’ εἶ ποιεῖν ἀγαθούς, καὶ οὕτω πεπί στευκας σαυτῷ, ὥστε καὶ ἄλλων ταύτην τὴν τέχνην ἀπο κρυπτομένων σύ γ’ ἀναφανδὸν σεαυτὸν ὑποκηρυξάμενος εἰς πάντας τοὺς Ἕλληνας, σοφιστὴν ἐπονομάσας σεαυτόν, ἀπέφηνας παιδεύσεως καὶ ἀρετῆς διδάσκαλον, πρῶτος τού του μισθὸν ἀξιώσας ἄρνυσθαι.

Ty bowiem nie tylko sam chcesz być mężem wspaniałym, podczas gdy nie-którzy inni są wprawdzie ludźmi rzetelnymi, nie są jednak władni innych wychowywać, ty natomiast i sam jesteś znakomity, i władny jesteś innych uczynić znakomitymi. I ty jesteś tak pewny siebie, że gdy inni tę właśnie umiejętność ukrywają, ty zupełnie jawnie ogłaszając sie po całej Helladzie i nazywając siebie sofistą przedstawiasz siebie jako wychowawcę i nauczy-ciela cnoty, pierwszym będąc, który uznał za słuszne pobierać za to wyna-grodzenie (przekł. Leopold Regner)78.

Ponieważ, jak wiemy z przekazu Platona, Protagoras był prekursorem w tej dziedzinie, starał się zapewne znaleźć uzasadnienie dla swej działalności, potra-fiące przekonać zarówno jego potencjalnych uczniów, jak i oponentów. Ów wywód o prastarej sztuce sofistycznej jest zapewne jednym z takich uzasadnień. Miejsce to jest zrozumiałe jedynie wtedy, gdy sofistę pojmujemy tu jako nau-czyciela mądrości politycznej79.

76 Platon, Protagoras 317c.

77 Platon, Protagoras, 319a.

78 Platon, Protagoras, przekł. L. Regner, Warszawa 2004.