Część II: Sophia Protagorasa
2.1. Wprowadzenie: kwestia pism Protagorasa
2.2. O zapasach
2.3. O bogach
2.4. O rzeczach na ziemi i na niebie 2.5. O powstawaniu i bycie 2.6. O prawach
2.7. O polis
2.1. Wprowadzenie: kwestia pism Protagorasa
W tzw. katalogu Diogenesa Laertiosa wymienionych jest 12 tytułów dzieł Protagorasa3. Z uwagi na użyty przez Diogenesa Laertiosa zwrot ta sozomena autou biblia („jego [Protagorasa] zachowane księgi”) część badaczy przypusz-cza, że były to pisma zachowane jeszcze w wieku III n.e.4 Uważa się także, iż w katalogu jest luka, ponieważ nie są w nim wymienione niektóre znane pisma Protagorasa5. Jednak nie można wykluczyć, że Diogenes Laertios podaje tę informację za katalogiem, jakim dysponował, zawartym w jakimś starszym
1 Platon, Protagoras, 310e.
2 Timon, fragm. 47. G. Pianko, Silloi – poemat satyryczny Tymona z Fliuntu, „Meander”, 7, 1952, s. 396.
3 Diogenes Laertios IX, 8, 55.
4 Tak rozumieją to miejsce: G.B. Kerferd, H. Flashar, Die Sophistik, [w:] H. Flashar (Hrsg.), Die Philosophie der Antike, Bd. 2/1, s. 30.
5 The Texts of Early Greek Philosophy. The Complete Fragments and Selected Testimonies of the Major Presocratics. Edited and translated by D.W. Graham, vol. 2, Cambridge 2010, s. 719.
źródle. Ponadto domniemany dawniejszy autor (lub inwentaryzator) owego katalogu bibliotecznego mógł sobie zdawać sprawę z jego niekompletności (wymienia pisma zachowane, a więc nie wszystkie)6. Oto pisma wymienione w owym katalogu7:
1. Techne eristike – sztuka walki na słowa; 2. Peri pales – o zapasach;
3. Peri ton mathematon – o naukach, o matematyce; 4. Peri politeias – o ustroju polis;
5. Peri philotimias – o nadmiernej ambicji, o miłości sławy; 6. Peri areton – o cnotach;
7. Peri tes en arche katastaseos – o dawnym stanie rzeczy; 8. Peri ton en Aidou – o tym, co w Hadesie;
9. Peri ton ouk orthos tois antropois prassomenon – o sprawach niewłaści-wie dokonywanych przez ludzi;
10. Prostatikos – nakaz;
11. Dike hyper misthou – proces o wynagrodzenie;
12. Antilogion a’ b’ – dwie księgi antylogii [zwalczające się argumenty; kontrargumenty].
Antyczne źródła wymieniają poza tym jeszcze osiem tytułów dzieł Protago-rasa, w tym dwa miejsca u Diogenesa Laertiosa poza katalogiem:
13. Peri theon – o bogach8;
14. Antilogikoi – antylogicy, [rozważania, mowy] antylogiczne9; 15. Aletheia – prawda10;
16. Kataballontes – [mowy, argumenty] obalające11; 17. Peri tou ontos – o bycie12;
18. Megas logos – wielki argument, wielki wykład, wielka mowa13; 19. Peri ton proton – o pierwszych [zasadach]14;
20. Orthoepeia – o właściwym (poprawnym) wyrażaniu się15.
6 M. Wasilewski, Paideutyka Protagorasa i Platona, Poznań 2007, s. 43.
7 Por. G.B. Kerferd, H. Flashar, Die Sophistik…, s. 30.
8 Diogenes Laertios IX, 8, 54.
9 Diogenes Laertios III, 37, 57.
10 Platon, Teajtet, 161c.
11 Sekstus Empiryk, Przeciw matematykom, VII, 60.
12 Porfiriusz u Euzebiusza z Cezarei, Przygotowanie ewangeliczne, X, 3, 25.
13 Anecdota Parisina, I, 171, 31.
14 Plutarch, Katalog Lampriasa, nr 141.
O przyczynach zaginięcia pism sofistycznych, w tym ksiąg Protagorasa, tak pisze W. Jaeger:
[...] nie pozostawili [sofiści] po sobie pism, które by dłuższy czas utrzymywały się w obiegu. Pisma Protagorasa, który i pod tym względem zajmuje stanowisko wyjątkowe, czytywane były sporadycznie jeszcze u schyłku starożytności, ale i one były już wówczas mało komu znane. Niektóre bardziej naukowe prace sofistów krążyły w odpisach przez kilka dziesięcioleci, ale na ogół nie byli oni przecież uczonymi, za cel stawiali sobie oddziaływanie na swych współczesnych. Ich retoryczne popisy nie były, aby użyć słów Tukidydesa, trwałą zdobyczą, lecz raczej chwilową rozrywką dla uszu16.
Zdanie Jaegera o ulotności i tymczasowości (epideikseis, mowy popisowe na doraźny użytek) pism sofistów podziela Guthrie, dodając przy tym ważną hipotezę, że mianowicie materiał sofistycznych prac o charakterze edukacyjnym (podręcznikowym) został przejęty (i w efekcie wyparł teksty oryginalne) przez późniejsze opracowania korzystające z ich dorobku, m.in. autorstwa Arystotele-sa17. Część badaczy sądzi, że powodem wykluczenia pism sofistów z czytelni-czego obiegu był autorytet Platona i Arystotelesa, a także popularność ich filozofii niechętnej sofistyce. Sprawiło to, że pisma filozoficzne z wieku V zachowały się jedynie fragmentarycznie lub w postaci nieżyczliwych parafraz18. Pogląd, że pisma sofistów w większości nie przetrwały po śmierci Platona i Arystotelesa podziela również G. Kerferd19. J. de Romilly zwróciła natomiast uwagę na fakt, że po upadku niepodległości demokratycznych Aten (od czasów hellenistycznych) zapotrzebowanie na nauczanie sofistyczne zmalało, a co za tym idzie także pisma te straciły na popularności20. Także Francesco Adorno uważa, że teksty Protagorasa musiały rzadko krążyć w całości. Jego zdaniem w obiegu czytelniczym były jedynie małe fragmenty cytowane przez Platona i Arystotelesa oraz części książek Protagorasa (jak według włoskiego uczonego wynika ze spisu u Diogenesa Laertiosa)21. Nie można również, jak sądzę, baga-telizować ewentualnego publicznego spalenia na agorze znacznej części z nie-licznych manuskryptów Protagorasa znajdujących się w Atenach.
Już Max Pohlenz zauważył, iż dysponujemy tak znaczną liczbą tytułów pism Protagorasa, że trudno uwierzyć w to, że należą one do poszczególnych
16 W. Jaeger, Paideia…, s. 394.
17 W.C.K. Guthrie, The Sophists, Cambridge 2003, s. 52–53.
18 Ibidem, s. 51–52.
19 G.B. Kerferd, Sophists, [w:] J.J. Chambliss (ed.), Philosophy of education. An encyclope-dia, New Jork–London 1996, s. 620.
20 J. Romilly, The Great Sophists in Periclean Athens, transl. J. Lloyd, Oxford 2002, s. 236.
21 F. Adorno, Protagora nel IV secolo d. C. Da Platone a Didimo Cieco, [w:] F. Adorno, F. Decleva Caizzi, F. Lasserre, F. Vendruscolo, Protagora, Antifonte, Posidonio, Aristotele. Saggi su frammenti inediti e nuove testimonianze da papiri, Firenze 1986, s. 32.
dzieł22. Zdaniem Wilhelma Schmida katalog pism Protagorasa u Diogenesa Laertiosa jest uszkodzony i całkowicie niewiarygodny23. M. Untersteiner po-szedł dalej i postawił słynną tezę uznając, że katalog Diogenesa Laertiosa zawiera jedynie podtytuły dwutomowych Antylogii Protagorasa24, a świadczyć ma o tym wymienienie Antylogii na końcu katalogu. Wielość (pod)tytułów jest wynikiem tego, iż starożytni do nazywania pism nie przywiązywali wielkiej wagi25. Zdaniem Untersteinera Antylogie zawierały rozważania nad czterema fundamentalnymi problemami:
a) O bogach; b) O bycie;
c) O prawach i sprawach polis; d) O sztukach.
Drugą z głównych ksiąg Protagorasa było, według Untersteinera, dzieło za-tytułowane Prawda. Antylogie miały mieć charakter krytyczny (negatywny), natomiast Prawda miała postać konstrukcyjną26. Dwie pierwsze sekcje Antylogii (o bogach i o bycie) miały mieć charakter metafizyczny, a dwie kolejne (o prawie i o państwie oraz o sztukach) – wymiar praktyczny. Rolę swego rodzaju pomostu między tymi dwiema sekcjami pełniły, zdaniem Untersteinera, rozważania o erystyce27. O innych (ewentualnych) pracach sofisty nie możemy – zdaniem włoskiego uczonego – nic ponadto wywnioskować28. Guthrie czę-ściowo podziela zdanie Untersteinera, że istniały co najmniej dwa traktaty: Prawda (tożsama z Kataballontes) i Antylogie, ale nie wyklucza, że traktat O bogach stanowił oddzielne pismo29. Kerferd i Flaschar przypuszczenia Unter-steinera i Guthriego uważają za wątpliwe. Ich zdaniem część wymienianych w źródłach tytułów może się powtarzać. I tak, Antilogikoi mogą być tożsame z Antilogion a’ b’, a Aletheia z Kataballontes. Peri theon była deklamowana (opublikowana) jako pierwsza, choć zapewne nie była debiutem literackim Protagorasa, a przekazy nie uwzględniają jej ze względu na spalenie dzieła z wyroku sądu. Tytuł Peri ton proton pochodzi z listy inwentaryzacyjnej biblio-teki Plutarcha, i być może jest tytułem pisma filozofa z Cheronei, a nie
22 M. Pohlenz, Hippokrates und die Begründung der wissenschaftlichen Medizin, Berlin 1938, s. 30.
23 W. Schmid, Geschichte der griechischen Literatur, Bd. 3, München 1940, s. 28–29.
24 M. Untersteiner, The Sophists, transl. K. Freeman, Oxford 1953, s. 10.
25 Ibidem.
26 Ibidem, s. 15, 19.
27 Ibidem, s. 29.
28 Ibidem, s. 16.
rasa. Także hipoteza Theodora Gomperza30, że Protagoras jest autorem przypi-sywanego (jego zdaniem błędnie) szkole hippokratejskiej pisma O sztuce, jest przez Kerferda i Flashara uznana za bezowocną31.
Na podstawie zachowanych źródeł (przytaczanych już wyżej, jak i poda-nych poniżej) odnoszących się do pism Protagorasa, pokusić się można o wysu-nięcie następujących wniosków tyczących tradycji doksograficznej:
1. Protagoras opracował (na potrzeby dydaktyczne i pajdeutyczne wynika-jące z jego działalności sofistycznej) obszerne pismo składawynika-jące się z co naj-mniej dwóch zwojów (ksiąg). Ze względu na charakter i treść nauczania Prota-gorasa pismo to nie było powszechnie znane, zapewne w zamyśle ProtaProta-gorasa przeznaczone było jedynie dla jego bezpośrednich uczniów.
2. Pismo to nie miało tytułu, tak jak nie miały formalnych tytułów i podzia-łu na rozdziały wszelkie inne pisma prozatorskie z okresu wczesnoklasycznego; nadawanie księgom tytułów to obyczaj dopiero z wieku IV p.n.e. Tytuły i podział dzieł pisarzy z wieku V p.n.e., to wynik dokonań hellenistycznych filologów i bibliotekarzy32. Starożytni cytujący prace nadawali opisowe nazwy częściom większych dzieł33.
3. Pismo Protagorasa, zgodnie ze zwyczajem ówczesnego pisarstwa proza-torskiego rozpoczynało się incipitem przedstawiającym autora i podjęty przed-miot (vide Herodot, Tukidydes), który to incipit wedle hipotetycznej (i moim zdaniem prawdopodobnej) rekonstrukcji A. Krokiewicza brzmiał: „Protagoras z Abdery mówi, co mu się wydaje prawdą...”34
4. Platon, który bez wątpienia posiadał zwoje z pismami Protagorasa, cytu-jąc owe pisma nadaje im (od owego incipitu) tytuł Prawda (w Teajtecie), innym zaś razem, przywołuje je (od początkowych partii księgi) pod tytułem O zapa-sach (w Sofiście). Epikur, a za nim zapewne niektórzy inni antyczni autorzy, nadają temu pismu nazwę Wielki wykład (megas logos, zapewne od objętości pisma i/lub wagi poruszanych w nim tematów35). Platon określa Protagorasa (w Sofiście) mianem antilogikos (od przyjętej przez Protagorasa techniki
30 Th. Gomperz, Die Apologie der Heilkunst. Eine griechische Sophistenrede des fünften vor-christlichen Jahrhunderts, Wien 1890, s. 34. Zob. A. Bednarczyk, Medycyna i filozofia w staro-żytności, Warszawa 1999, przyp. 172, s. 267.
31G.B. Kerferd, H. Flashar, Die Sophistik..., s. 30–31.
32 S. Witkowski, Historjografja grecka i nauki pokrewne (chronografja – biografja – etno-grafja – geoetno-grafja), t. 1, Kraków 1925, s. 29–30.
33 W.C.K. Guthrie, The Sophists..., s. 263.
34 A. Krokiewicz, Protagoras i Gorgiasz, [w:] K. Kumaniecki, K. Michałowski, L. Winni-czuk (red.), Epoka Peryklesa, Warszawa 1949, s. 73.
35 Por. W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, Stuttgart 1940, przyp. 124, s. 296. Wilhelm Ne-stle uznaje, że Megas logos to nie tytuł rozprawy Protagorasa, lecz określenie opisowe użyte przez antycznego autora, cytującego Peri areton Protagorasa poświęconego kwestiom etycznym.
mentacji – antilogiai)36, w odniesieniu do Protagorasa używa także (w Teajtecie) terminologii zapaśniczej, w znaczeniu agonu na słowa37. Arystoksenos z Tarentu i Faworynus z Arelate znają natomiast owe pisma jako Antilogikoi (Antylogicy), a Diogenes Laertios (za nieznanym źródłem) określa je jako Antilogiai (Antylo-gie). Własną nazwę/nazwy nadali pismom Protagorasa zapewne filologowie aleksandryjscy, dzięki których pracy pismo/pisma te znane były jeszcze w póź-nym antyku. W każdym razie Sekstus Empiryk, który zna jeszcze obszerny fragment (zapewne pierwszą część) owego pisma, cytuje je pod tytułem Kata-ballontes ([Argumenty] obalające [przeciwnika]). O tym, jak bardzo uczeni z Aleksandrii cenili Protagorasa świadczy uchwytny dowód – odkryta w połowie wieku XIX statua Protagorasa wystawiona mu (wśród innych rzeźb słynnych filozofów i poetów) w Serapejonie w Memfis.
5. Pismo Protagorasa składało się z mniejszych, względnie autonomicznych całości i stanowiło zapewne podsumowanie jego intelektualnego dorobku.
6. Pismo to zostało zestawione w całość (scalone) przez Protagorasa lub je-go ucznia/uczniów być może na użytek zamożneje-go czytelnika/ucznia zamawia-jącego zwoje. Jeśli ta ostatnia hipoteza jest słuszna, wiele faktów źródłowych wskazuje na to, że mogło ono zostać zredagowane dla Kalliasa, choć posiada-niem pisma/pism mógł być zainteresowany również znany z bibliofilii Eurypi-des38. Zredagowanie pisma można więc datować na drugi pobyt Protagorasa w Atenach (lub niedługo przed), czyli ok. roku 423–421 p.n.e.
7. Jest prawdopodobne, że pomniejsze pisma (sprzed redakcji) funkcjono-wały samodzielnie w nielicznych odpisach jeszcze w okresie klasycznym.
8. Ponownej redakcji (sui generis reedycji) dokonać mogli filologowie alek-sandryjscy, dzieląc owo pismo w swym wydaniu na mniejsze (zgodnie z duchem archetypu) autonomiczne całości.
9. Tematyka pisma obejmowała następujące, względnie autonomiczne czę-ści (Platon w Soficzę-ście, Diogenes Laertios):
a) O zapasach [intelektualnych] albo Erystyka (w prymarnym znaczeniu ‘sztuki spierania się z kimś, dyskutowania’);
36 Zbigniew Nerczuk uważa, że nazwa „antylogika” to ironiczne określenie przez Platona metody dwu mów (dyo logoi), a sam termin antilogikos jest komediowym neologizmem ukutym przez Arystofanesa w Chmurach (1172–1173), Z. Nerczuk, Metoda „dwu mów” w świetle świadectw przedplatońskich, „Studia Antyczne i Mediewistyczne”, 10 (45), 2012, s. 37, 41–42. Jednakże należy zauważyć, że równie zasadne jest wnioskowanie, iż mógł to być neologizm stosowany przez Protagorasa, którego wyśmiać chciał Arystofanes, i to tę właśnie hipotezę zdaje się potwierdzać używanie tego wyrażenia przez Platona.
37 O terminologii zapaśniczej w Teajtecie zob.: Z. Danek, Myślę więc nie wiem. Próba inter-pretacji platońskiego dialogu „Teajtet”, Łódź 2000, s. 181–193.
38 O wpływie Antylogii Protagorasa na Eurypidesa: A. Lesky, Tragedia grecka, przekł. M. Weiner, Kraków 2006, s. 595. Zob. też: J. Czerwińska, Człowiek Eurypidesa wobec zagrożeń życia, namiętnej miłości i ekstazy religijnej, Łódź 1999; eadem, Anthropeia physis come dramatis persona in Euripide, Łódź 2007.
b) O bogach;
c) O rzeczach na ziemi i na niebie; d) O powstawaniu i bycie;
e) O prawach; f) O polis.
10. Część (a) obejmowała chwyty pozwalające zwyciężać (obalać) przeciw-nika w dyskusji. Używana w niej była (metaforycznie) terminologia zapaśnicza (Sekstus Empiryk, Platon w Teajtecie).
11. Części (b) – (f) zawierały zestawione antylogicznie poglądy greckich myślicieli i własne propozycje Protagorasa. Materiał porównawczy czerpany był z poezji (epickiej, lirycznej, dramatycznej) oraz dorobku logografów i obserwa-cji własnych Protagorasa (obyczajów Hellenów, Traków i Persów, vide: Dissoi logoi o proweniencji protagorejskiej39; Cyceron, Brutus).
Poniżej świadectwa tradycji doksograficznej. W kolejnych podrozdziałach podejmuję próbę przyporządkowania doksografii i fragmentów Protagorasa do poszczególnych poruszanych przez niego tematów, zgodnie z zarysowanym wyżej schematem. Szczególna uwaga zostanie skierowana na poglądy pajdeu-tyczne (pedagogiczne) Protagorasa, które omówione zostaną niżej w poszcze-gólnych podrozdziałach. Badacze zazwyczaj uznają (idąc za epikurejską trady-cją), że Protagoras swe zapatrywania na temat pajdei wyraził w piśmie Wielki traktat40. Jednak w świetle poczynionych wyżej ustaleń megas logos to nazwa opisowa sofistycznego podręcznika (Antylogii) Protagorasa. Z kwestiami eduka-cyjnymi wiąże się ściśle zagadnienie domniemanego plagiatu (kepos, kradzieży) dokonanego rzekomo przez Platona wobec pisma Protagorasa41. Sprawę tę badał wnikliwie Witold Wróblewski, uznając, że wrażenie podobieństwa na antycz-nych czytelnikach Antylogii Protagorasa i pierwszych ksiąg (II i III) Politei Platona mogła wywołać zbliżona tematyka obu pism, poświęcona właśnie problematyce wychowawczej42. Z kolei Mario Vegetti dostrzega ewentualne podobieństwo między mitem opowiedzianym przez sofistę z Abdery w Protago-rasie Platona, a mitem założycielskim polis w Politei Platona43. Do spraw tych jeszcze powrócimy.
39 O znaczeniu myśli Protagorasa w Dissoi logoi (Dialekseis) i w Protagorasie Platona: S. Schneider, Czy mądrości i cnoty można nauczyć? (Bezimienna rozprawka z połowy w. V przed Chr.), Kraków 1896, s. 8–9, 14–15, 18–19.
40 J. Gajda, Sofiści, Warszawa 1989, s. 91.
41 Diogenes Laertios, III, 37.
42 W. Wróblewski, Spór starożytnych wokół ‘Politei’ Platońskiej, „Collectanea Philologica”, 3, 1999, passim, zwłaszcza s. 148–152.
43 M. Vegetti, Protagora, autore della ‘Republika’? (ovvero, il “mito” del ‘Protagora’ nel suo contesto), [w:] G. Casterano (a cura di), Il ‘Protagora’ di Platone: struttura e problematiche, Napoli 2004, s. 145.
Fragment A 8 Capizzi
Izokrates, Pochwała Heleny, 2
νῦν δὲ τίς ἐστιν οὕτως ὀψιμαθὴς ὅστις οὐκ οἶδεν Πρωταγόραν καὶ τοὺς κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον γενομένους σοφιστὰς ὅτι καὶ τοιαῦτα καὶ πολὺ τούτων πραγματωδέστερα συγγράμματα κατέλιπον ἡμῖν;
Któż jest dziś do tego stopnia ignorantem, żeby nie wiedział, że Protagoras i współcześni mu sofiści zostawili nam podobne, a nawet wymyślniejsze od tych pisma? (przekł. Krystyna Tuszyńska-Maciejewska)44