Wprowadzenie: epoka wczesnoklasyczna

1.2. Miejsce i czas narodzin

1.3. W Abderze: młodość i edukacja

1.4. Pierwszy pobyt w Atenach: w kręgu Peryklesa 1.5. W Turioj (?) i na Sycylii

1.6. Drugi pobyt w Atenach: w kręgu Kalliasa 1.7. Uczniowie i metoda kształcenia

1.8. Oskarżenie o ta theia me nomizein: okoliczności i czas śmierci 1.9. Wizerunek Protagorasa: statua w Serapejonie memfickim

1.1. Wprowadzenie: epoka wczesnoklasyczna

Termin „klasyczny” wywodzi się z łacińskiego słowa classicus, oznaczają-cego obywatela Rzymu należąoznaczają-cego do pierwszej (najwyższej) klasy majątkowej. W znaczeniu przenośnym użył terminu scriptor classicus (czyli: pisarz dobrego stylu, znający łacinę literacką) Aulus Gelliusz w Nocach Attyckich2. W szkołach łacińskich w Cesarstwie Rzymskim mianem classis określano pisarzy, których dzieła warto studiować, i które są godne naśladowania3. XIX-wieczni historycy sztuki (rzeźby i architektury) epoką klasyczną, w znaczeniu epoki „wzorowej”, czyli będącej wzorem dla przyszłych pokoleń i epok, nazwali V i IV w. p.n.e. w dziejach Grecji4. Terminu „klasyczny” używa się w dwóch znaczeniach: to, co

1 Platon, Menon, 91e. Platona Menon. Przełożył oraz wstępem, objaśnieniami i ilustracjami opatrzył W. Witwicki, Warszawa 1959.

2 A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 2000, s. 688, pod hasłem „klasyczny”.

3 E. Wipszycka, Wstęp, [w:] B. Bravo, M. Węcowski, E. Wipszycka, A. Wolicki, Historia starożytnych Greków, t. 2: Okres klasyczny, Warszawa 2009, s. 24.

4 A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009, s. 373; W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999, s. 17.

jest najdoskonalszym wyrazem kultury, sztuki, literatury oraz to, co ma określo-ne cechy, uznaokreślo-ne za klasyczokreślo-ne. Okres V i IV w. p.n.e. (a w szczególności epoka rządów Peryklesa5) jest uznawany zaklasyczny w obydwu tych znaczeniach6. Na początku wieku XX Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf wyróżnił w swej periodyzacji literatury greckiej okres attycki obejmujący lata 480–320 p.n.e.7

Generalnie za początek epoki klasycznej uznano wojny perskie (500–479 r. p.n.e.), a za jej koniec panowanie Aleksandra Wielkiego (336–323 p.n.e.)8. W krajach anglosaskich przyjmuje się niekiedy periodyzację, wedle której początek epoki klasycznej przypada na rok 500 p.n.e. (początek wojen perskich bądź ich zakończenie w 478 r. p.n.e.)9, a koniec owej epoki stanowi śmierć Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e.10 Biorąc pod uwagę wydarzenia politycz-ne, przyjmuje się, że epoka klasyczna rozpoczyna się symbolicznie – wielkim zwycięstwem Greków nad Persami w bitwie pod Maratonem (490 r. p.n.e.), a kończy zwycięstwem króla Macedończyków, Filipa II, nad Grekami w bitwie pod Cheroneją w roku 338 p.n.e.11 Epoka klasyczna w dziejach Hellady nie jest jednak jednolita. Za najważniejszą cezurę kulturową uważa się przełom V i IV w. p.n.e., który dzieli tę epokę na dwa okresy: wczesnoklasyczny (V w. p.n.e.) i późnoklasyczny (IV wiek p.n.e.)12. Z kolei okres wczesnoklasyczny, który nas tutaj interesuje, jako czas życia i działalności Protagorasa, dzielony jest na okres tzw. Pięćdziesięciolecia (Pentekontaetia), czyli okres pokoju od roku 480/479 p.n.e. (końca wojen perskich) do roku 431 p.n.e., czyli do wybuchu wojny o hegemonię między Atenami i Spartą. Drugi podokres obejmuje właśnie czas owej wojny peloponeskiej, od roku 431 p.n.e., aż po klęskę Aten w roku 404 p.n.e.13

Cechą charakterystyczną kultury wczesnoklasycznej jest dominacja poli-tyczna i kulturowa Aten w świecie greckim od połowy wieku V. Polis

5 R. Flacelière, Życie codzienne w Grecji za czasów Peryklesa, przekł. Z. Bobowicz, J. Tar-galski, Warszawa 1985; L. Mrozewicz, Historia powszechna. Starożytność, Poznań 2008, s. 140 i nast.

6 W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 1, Warszawa 2009, s. 54–55.

7 T. Sinko, Zarys historii literatury greckiej, t. 1: Literatura archaiczna i klasyczna, War-szawa 1959, s. 302

8 A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność..., s. 373.

9 P.J. Rhodes, Historia Grecji. Okres klasyczny 478–323 p.n.e., przekł. L. Trzcionkowski, Kraków 2009, s. 7–8.

10 Th.M. Martin, Starożytna Grecja. Od czasów prehistorycznych do okresu hellenistycznego, przekł. T. Derda, Warszawa 1998, s. 116; R. Osborne (red.), Grecja klasyczna 500–323 p.n.e., przekł. B. Mierzejewska, Warszawa 2002.

11 A. Graeser, Řecka filosofie klasického období, přel. M. Petříček, Praha 2000, s. 11.

12 A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność..., s. 654–655.

13 A. Krawczuk, Historia starożytnych Greków do czasów Aleksandra Wielkiego, [w:] A. Krawczuk (red.), Wielka historia świata, t. 3: Świat okresu cywilizacji klasycznych, Kraków– Warszawa 2005, s. 119–120.

ków stała się lokalnym mocarstwem, liczącym się w świecie śródziemnomor-skim. Ateny były polis demokratyczną i otwartą, w której świadomie i rozlegle organizowano rozwój kulturowy, zwłaszcza za czasów Peryklesa. Walka poli-tyczna w ustroju demokratycznym i warunki instytucjonalne dla rozwoju kultury przyczyniły się do wielkości polis Ateńczyków. Istotną cechą kultury wczesno-klasycznej, zdaniem Benedetto Bravo, była symbioza jej obywatelskiego oraz arystokratycznego charakteru. Wielka zmiana kulturowa nastąpiła na przełomie V i IV w. p.n.e., gdy tworzyła się nowa, niearystokratyczna elita polityczna, a zarazem działalność intelektualna (filozofia i nauka) stała się już dziedziną autonomiczną, nienależącą do spraw polis14. Część badaczy przypisuje przeło-mową rolę w dziejach kultury greckiej dopiero niespokojnym czasom wojny peloponeskiej15. Dla nas jednak opowieść o życiu Protagorasa rozpoczyna się wcześniej, gdy w połowie wieku V p.n.e. do Aten docierali z całej Hellady myśliciele, pisarze i artyści, a wraz z nimi i przybysz z Abdery16. Jak pisze Arystoteles o Hellenach, a Ateńczykach w szczególności:

Kiedy mianowicie przy wzrastającym dobrobycie uzyskali więcej czasu na spoczynek i rozwinęli w duszy więcej pędu do cnoty, a poczucie dokonanych czynów już i przedtem, ale zwłaszcza po wojnach perskich, dumą napełniło ich duszę, rzucili się do wszelkich nauk, wcale nie przebierając, lecz [coraz to nowe] wyszukując (przekł. Ludwik Piotrowicz)17.

Frederick Beck określił lata 450–350 p.n.e. mianem ery klasycznej edukacji ateńskiej i uznał, iż był to czas rewolucji edukacyjnej, polegającej na upo-wszechnieniu edukacji na poziomie podstawowym i nowych trendach w eduka-cji wyższej (typ naukowy i matematyczny reprezentowany przez Platona oraz humanistyczny typ kształcenia reprezentowany przez Izokratesa). Jego zdaniem wszystkie nowożytne teorie edukacji (z wyjątkiem pedagogiki eksperymental-nej) mają swe zaczątki i pierwowzory w klasycznej edukacji ateńskiej18. Poniżej przytaczam ważniejsze źródła ogólne do biografii Protagorasa, do których będziemy się dalej odwoływać.

14 B. Bravo, Kultura w polis okresu klasycznego, [w:] B. Bravo, M. Węcowski, E. Wipszyc-ka, A. Wolicki, Historia starożytnych Greków, t. 2, s. 548–550, 558–559; J.K. Davies, Demokra-cja w Grecji klasycznej, przekł. G. Muszyński, Warszawa 2003; S.B. Pomeroy, S.M. Burstein, W. Donlan, J.T. Roberts, Starożytna Grecja. Historia polityczna, społeczna i kulturalna, przekł. O. Dragouni, Warszawa 2010.

15 N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji, przekł. A. Świderkówna, Warszawa 1994.

16 P. Lévêque, Świat grecki, przekł. J. Olkiewicz, Warszawa 1973, s. 270.

17 Arystoteles, Polityka, VIII, 1341a. Arystoteles, Dzieła wszystkie, przekł. zbior., t. 1–7, Warszawa 2003.

18 F.A.G. Beck, Greek Education 450–350 B.C., New York 1964, s. 313–314. W wykładni antycznej edukacji wyższej trzyma się Beck rozróżnienia dokonanego przez H.I. Marrou, który dzieli ją na dwa zasadnicze i przeciwstawne rodzaje wychowania: platoński i izokratejski. Zob. H.I. Marrou, Historia wychowania w starożytności, przekł. S. Łoś, Warszawa 1969, s. 144–145.