Doświadczanie jednostki w ogóle jest zorganizowane przez wiedzę o świecie łecznym. Jest to podstawowy instrument funkcjonowania jednostki w życiu spo-łecznym. Doświadczanie oznacza organizację wiedzy dostępnej jako podstawowego zasobu stypizowanych ustaleń z jednej strony, z drugiej zaś jest interpretatywnym przeformułowaniem i przedefiniowaniem składników społecznego zasobu wiedzy. Te dwa wymiary wskazują na rolę interpretacji w konstruowaniu się świata spo-łecznego, który zawiera ścieranie się uschematyzowanych ponadjednostkowych wzorów, które są zorganizowane w stypizowane ustalenia narzucane odgórnie przez świat społeczny oraz improwizowane doświadczenia będące interpretacją zastanego porządku. Takie rozumienie doświadczania odpowiada koncepcji Schütza (2008),
1 Not in Employment, Education or Training, kategoria młodych osób poza zatrudnieniem,
systemem edukacji i przygotowaniem zawodowym, w wieku 15–24 lata, w niektórych państwach jest jednak rozszerzana do 29, a nawet 34 lat.
który akcentuje z jednej strony społecznie zdefiniowane typizacje, a z drugiej nie-powtarzalne doświadczenia jako rezultaty bycia uczestnikiem w życiu społecznym. Doświadczanie nie jest więc powtarzalną replikacją zdarzeń, ale przebiega na kan-wie tego, co indywidualne, kształtowane przez biografię. Dlatego właśnie koncepcja Schütza jest istotną teoretyczną kotwicą rozważań nad pytaniem o biograficzne doświadczenie pracy.
Zrozumienie działania społecznego jest możliwe według Schütza dzięki do-świadczaniu intersubiektywnego świata społecznego, który jest ustrukturyzowany przestrzennie i czasowo. Wyznacza pozycję w świecie, na którą skierowane jest intencjonalne sprawstwo jednostki: „To, co znajduje się w aktualnym zasięgu aktora, stanowi domenę jego sprawczości: obiektów, bliźnich, zdarzeń dostępnych w zabie-gach «manipulacji», w trybie żywej teraźniejszości” (Manterys 2008: xi). Sferę mani-pulacji widać w zamierzeniach przynależnych przyszłości jednostek, które doświad-czają siebie jako czynne „ja” skierowane do celów i do obiektów, które mają być zrealizowane. To doświadczenie siebie jako istoty twórczej adekwatnie rozgrywanych działań (ibidem).To doświadczenie cielesności i refleksji za pomocą określonych an-tycypacji. „Działające «ja» i tylko ono,doświadcza tego wszystkiego modo presenti, i doświadcza siebie jako całość, jako autora trwających czynnych działań” (Schütz 2008: 24, za: Manterys 2008: ix). Oznacza to, że w świecie społecznym
przyjmujemy pewne typowe role. Wydzielając jedną z naszych aktywności spośród wielu innych powiązanych ze sobą przejawów naszej osobowości stajemy się kon-sumentami, podatnikami, obywatelami, członkami Kościoła lub członkami klubu, klientami, palaczami, widzami itd. (Schütz 2008: 124).
W związku z tym ludzkie doświadczenie jest uschematyzowane, co daje moż-liwość przekładalności perspektyw (por. Manterys 2008: xi).
Powstaje pytanie, w jaki sposób jawi się uschematyzowane doświadczanie, które ma także wymiar partykularny? Jak odszukać w narracjach biograficznych doświadczanie pracy? Otóż widać to w konstytuowaniu się kategorii „my” i tego, w jaki sposób jawi się typowość i indywidualność doświadczeń. To sposób, w jaki składniki struktury świata są istotne dla jednostki i jak ustanawiana jest ciągłość przeżyć. Dlatego ważne jest to, co jednostka antycypuje, ale też dlaczego, odnosząc się do zasobu podręcznych doświadczeń (por. Schütz 2008: 33).
Ważny jest tutaj schützowski system istotności, który ustanawia człowiek, opi-sując relację wobec siebie, obiektów, zdarzeń. Jest on dany w podręcznym zasobie wiedzy i obejmuje to, co dane w doświadczeniu jako schemat interpretacji typizacji. Jest to podstawowy składnik doświadczania tworzący arenę działania jednostek, na której toczy się nieustanny proces interpretacji siebie i otoczenia. W ten sposób dokonuje się proces koordynacji życia codziennego. Alfred Schütz kładzie akcent na istnienie ludzkiego sprawstwa a „świat, który jest dany jednostce, jest przede wszystkim obszarem projektów możliwych do zrealizowania” (Manterys 2008: xiii). Dlatego tak ważne jest pytanie, jakich wyborów dokonują jednostki.
Pytanie o wybory jest jednocześnie pytaniem o sprawstwo. U Schütza wyraża je teoria działania społecznego. Aby je określić, należy sięgnąć do koncepcji świata życia codziennego, świata intersubiektywnego, istniejącego przed naszymi naro-dzinami, który był i jest doświadczany jako zorganizowany. Dany jest naszemu do-świadczeniu i interpretacji. Podstawą wszelkiej interpretacji są nasze doświadczenia, które służą za schemat odniesienia w postaci wiedzy podręcznej (Schütz 2008: 18). Podręczna to wiedza, „zgodnie z którą świat, w jakim żyjemy, to świat dobrze okreś-lonych obiektów, mających określone cechy, obiektów pośród których poruszamy się, które stawiają nam opór i na które możemy oddziaływać” (Schütz 2008: 18). Wiedza podręczna organizuje świat życia codziennego, który jest sceną i obiektem ludzkich działań i interakcji. Nie tylko więc działamy w obrębie świata, ale też na niego oddziałujemy. Świat jest sferą, którą zmieniamy poprzez nasze działania, oraz czymś, co modyfikuje nasze działania (ibidem). Toteż istotną kwestią z punktu widzenia niniejszego tekstu jest zwrócenie uwagi na subiektywne znaczenie, jakie człowiek nadaje swoim doświadczeniom. Znaczenie z kolei, jak pisze Schütz, „jest rezultatem interpretacji minionych doświadczeń postrzeganych z perspektyw obec-nego «teraz», za pośrednictwem refleksyjobec-nego nastawienia” (Schütz 2008: 19). Do-świadczenie jest więc dane w subiektywnie znaczącej refleksyjnej narracji o życiu. Działanie jest elementem, który „spaja teraźniejszość, przeszłość i przyszłość w specyficzny wymiar czasu; w swoich sprawczych czynach (working acts) spełnia się jako całość; za ich pomocą komunikuje się z innymi; poprzez nie organizuje różnorodne perspektywy przestrzenne świata życia codziennego” (Schütz 2008: 21).
Biograficzne doświadczanie pracy jest możliwe do uchwycenia za pomocą biograficznego wywiadu narracyjnego i analizy narracji o działaniach, jakie niesie ze sobą wykonywanie pracy. Tworzy ono Lebenswelt, który jest subiektywnie poj-mowanym światem codzienności związanym z pracą. Praca zaś jest sferą, w której toczy się gra rynkowa oraz ścierają procesy tożsamościowe. Ukryte są tutaj normy i podziały społeczne, które wskazują, że praca nie jest zwykłym towarem cha-rakterystycznym dla czystej wymiany ekonomicznej, lecz poszukiwaniem siebie i swojego miejsca w społeczeństwie. Jeśli tak, pracownik czy pracownica nie tylko sprzedają swoją pracę, ale również wyrażają siebie jako pracownicy. Kwestie te mają wymiar nie tylko społeczny, ale także emocjonalny i ekonomiczny. Pracow-nik przecież nie jest tylko zasobem, ale też członkiem innych grup społecznych i wykonawcą ról społecznych. Pracownicy i pracownice są więc członkami rodzin, grup rówieśniczych, społeczności lokalnych, dotyka ich zatem „stres związany z koniecznością godzenia ról pracowniczych i rodzinnych oraz zobowiązań wobec społeczności lokalnych, w których żyją” (Kozek 2014: 57). Praca jako „część życia wiąże się z uczuciami, poczuciem przydatności, identyfikacją społeczną” (ibidem). Praca nadaje znaczenie egzystencjalne i polityczne, co ma związek z kulturą da-nego społeczeństwa. Dlatego też biograficzne znaczenie pracy wyraża wartości zawarte w sferze ideacyjnej, interakcje i sieci społeczne (por. Krasowska, Drabina--Różewicz 2017).
Dalsza analiza doświadczenia pracy skupia się na wybranych kategoriach, które wyłoniły się w toku interpretacji materiału empirycznego. Są nimi: filozofia pienią-dza, wysokość zarobków, relacje w pracy, szacunek, umowa na stałe oraz relacja między czasem wolnym i czasem pracy (work-life balance).