Zebrane w projekcie wywiady poddano wieloetapowej procedurze kodowania, in-spirowanej metodologią teorii ugruntowanej (Charmaz 2009; Glaser 1978; Glaser, Strauss 2009; Strauss, Corbin 1990). Przyjęto klasyczny podział typów kodowa-nia opisany przez Glasera (1978: 56–61) jako kodowanie otwarte i kodowanie se-lektywne. Celem kodowania otwartego było wygenerowanie możliwie licznych „kodów” będących sposobem konceptualizacji odzwierciedlonych w wywiadach zjawisk i procesów. W procesie kodowania otwartego dążono do możliwie szcze-gółowego przenalizowania („złamania”) danych w celu wygenerowania nowych
11 W dalszej części książki wywiady przywoływane są z określeniem ich kodu w próbie. Dla
próby polskiej kod ten obejmuje oznaczenie kraju (PL), oznaczenie regionu/zespołu (WR – wywia-dy realizowane we Wrocławiu i na Dolnym Śląśku, WAW – wywiawywia-dy realizowane w Warszawie, województwach mazowieckim i łódzkim), płeć (M – mężczyzna, K – kobieta), numer porządkowy w kolekcji WR lub WAW). Dla próby niemieckiej oznaczenia wskazują na kolejno: kraj (DE), numer porządkowy wywiadu, płeć (M – mężczyzna, K – kobieta), wiek rozmówcy. Dodatkowo, w rozdz. 11 oznaczenie kraju występuje w dwóch odmianach (PL – wywiady PREWORK dla Polski, POW – wywiady z migrantami powrotnymi z projektu „Changing Employment” realizowa-nego przez autora (Mateusza Karolaka) z dopiskiem PL – w przypadku wywiadów zrealizowanych w Polsce, UK – w przypadku wywiadów zrealizowanych w Wielkiej Brytanii.
kategorii. Opisywały one wybrane wymiary doświadczeń biograficznych badanych, w tym m.in.: kontekst rodziny, pochodzenie społeczne, doświadczenia edukacyjne, doświadczenia pracy, postrzeganie relacji społecznych, doświadczenia związków intymnych, ograniczenia i możliwości działań związane z sytuacją pracy i sytuacją życiową, plany życiowe, a także wybrane aspekty świadomości społecznej bada-nych (tożsamości klasowe i pozaklasowe, wyobrażenia o gospodarce, wyobrażenia o dobrym życiu i godnej pracy). Procesowi analizy towarzyszyła „wrażliwość teo-retyczna” (Glaser, Strauss 2009: 41) wyniesiona z istniejących badań nad uwarun-kowaniami, procesami, doświadczeniami i konsekwencjami prekaryzacji pracy12. Kolejnym etapem analizy wywiadu było „kodowanie selektywne” (Glaser 1978: 61), którego celem było wyłonienie kategorii kluczowych dla dalszych analiz i re-dukcja analityczna pozostałych kategorii do tych, które opisywały strategie ży-ciowe młodych ludzi oraz ich uwarunkowania, właściwości oraz konsekwencje. W procesie kodowania selektywnego wykorzystano program do analizy danych jakościowych NVivo, w ramach którego zbudowana została baza wywiadów i wyse-lekcjonowanych kategorii. Procesowi zbierania i interpretacji danych towarzyszyło spisywanie not teoretycznych (memos) opisujących „idee związane z kategoriami i ich powiązaniami, które przychodzą na myśl analitykowi podczas kodowania” (Glaser 1978: 83), a także wszystkie inne informacje, które mogły pojawić się przy dalszych analizach.
Dodatkowo część materiałów – w tym po dziesięć wywiadów przetłumaczonych na język angielski przez zespół polski i niemiecki (łącznie dwadzieścia przypad-ków) oraz dwadzieścia kolejnych wywiadów w języku polskim – poddanych zostało analizie zespołowej inspirowanej kategoriami badawczymi i wybranymi etapami procedury wynikającymi z metodologii wywiadu narracyjnego Fritza Schützego (1983, 2012). Wybór przypadków podyktowany został logiką kontrastu związanego z teoretycznym doborem próby, w szczególności odzwierciedlonymi w toku kodo-wania otwartego cechami związanymi zarówno z obiektywnymi cechami położenia społecznego badanych (m.in. zasobami edukacyjnymi, charakterem pracy – fizycz-nej lub umysłowej, zamieszkaniem w dużych centrach miejskich lub małych miej-scowościach), jak i specyfiką doświadczeń biograficznych (wywiady nacechowane doświadczeniem sprawstwa indywidualnego i zbiorowego versus wywiady, w któ-rych dominujące znaczenie mają procesy indywidualnych i zbiorowych trajektorii cierpienia, utraty kontroli nad własnym życiem). Celem analizy była rekonstrukcja wewnętrznej logiki biografii opisywanej przez unikalny dla danego wywiadu splot struktur procesowych (Schütze 2005: 306): biograficznych schematów działania, trajektorii cierpienia, instytucjonalnych wzorców oczekiwań oraz metamorfoz.
12 Wrażliwość teoretyczną twórcy metodologii teorii ugruntowanej rozumieli jako „cząstkową
ram[ę] «lokalnych» pojęć desygnujących kilka głównych lub widocznych gołym okiem cech struktury oraz procesów” (Glaser, Strauss 2009: 41) w badanych sytuacjach; składają się nań umiejętności metodologiczne i wiedza badaczy ułatwiające generowanie kategorii.
Biograficzne studia indywidualnych przypadków rozpoczynała analiza schematu komunikacyjnego wywiadu, w toku której wyodrębnione zostały fragmenty narra-cyjne, argumentacyjne i opisowe tekstu. Szczególną uwagę poświęcono mikroanali-zie fragmentów narracyjnych. Kolejny krok obejmował strukturalny opis wywiadu, oparty na podziale tekstu wywiadu na części, które „wyróżnione są ze względu na tematyczny porządek zdarzeń, styl ich prezentacji, zmiany perspektywy przedstawień itd.”, a następnie wyodrębnieniu powiązań tych części ze sobą, co prowadziło do wy-znaczenia podstawowych struktur procesowych narracji (Kaźmierska 1997: 40–42). Część przypadków przeanalizowana została w toku seminariów z udziałem dys-kutantów zewnętrznych oraz całego zespołu polskiego i niemieckiego, co umożli-wiało doprecyzowanie i uzgodnienie kategorii analitycznych13. Istotnym elementem seminariów była dyskusja nad wybranymi fragmentami wywiadów (mikroanaliza tekstu) oraz refleksja porównawcza nad porównaniem (zwykle dwóch) wyselekcjo-nowanych i szczegółowo przestudiowanych przypadków. Umożliwiło to realizację procesu analitycznej abstrakcji, w toku której „badacz stara się wyłonić z tekstu kategorie wspólne innym narracjom oraz te, które są swoiste dla aktualnie badanej narracji i czynią z niej wobec innych przypadek kontrastowy” (Kaźmierska 1997: 43). Przyjęto, na bazie wcześniejszych badań nad robotnikami (Mrozowicki 2011), że rekonstrukcja sposobów uporządkowania struktur procesowych w ramach nar-racyjnej całości biografii (Gestalt) pozwala na wyodrębnienie strategii życiowych badanych. Na zakończenie dokonano porównania kontrastowego wybranych przy-padków polegającego na zestawieniu ze sobą ich cech wspólnych i wyjaśnienie uwarunkowań ich odmienności. Opisywana w ostatnim rozdziale książki typologia strategii życiowych badanych jest efektem takiego właśnie procesu kontrastowego porównania biografii.
Wnioski
W niniejszym rozdziale zaprezentowano główne elementy procedury zbierania i analizy danych w jakościowym module projektu PREWORK. Opierały się one na łączeniu założeń metodologii teorii ugruntowanej z wybranymi procedurami metody
13 W tym miejscu chcemy podziękować uczestnikom wspominanych seminariów za ich
nie-oceniony wkład w dyskusje nad przypadkami oraz krytyczne komentarze wobec zastosowanych przez nasz zespół procedur badawczych. Szczególne podziękowania kierujemy pod adresem Markiety Domeckiej, Dennisa Eversberga, Karola Haratyka, Kai Kaźmierskiej, Alicji Palęc-kiej, Fritza Schützego, Gerharda Riemanna, Katarzyny Waniek, Joanny WygnańsPalęc-kiej, a także uczestników Seminarium Badań Biograficznych zorganizowanego z udziałem naszego zespołu na Uniwersytecie Łódzkim w styczniu 2018 r. Ostateczna odpowiedzialność za dokonane wybory metodologiczne leży w całości po stronie zespołu PREWORK, jednak uwagi naszych Dyskutan-tów i Dyskutantek pozwoliły nam na pełniejsze i krytyczniejsze spojrzenie na realizowane przez nas badania.
biograficznego wywiadu narracyjnego. Zaprezentowane w drugiej i trzeciej części książki analizy empiryczne w różnym stopniu wykorzystywały opisane w rozdziale metody i techniki badawcze. W części z nich wybrano wariant prezentacji analizy kontrastowych przypadków biograficznych, co miało na celu uwypuklenie znaczenia „biografii jako zagadnienia samego w sobie” (Helling 1990: 16), źródła unikalnego materiału empirycznego dostarczającego wiedzy o zapośredniczonych społecznie doświadczeniach biograficznych i odwzorowanych w nich strategiach życiowych. W innych materiał biograficzny posłużył przede wszystkim jako „środek” do od-powiedzi na fundamentalne dla projektu pytania socjologiczne o relacje pomiędzy obiektywnymi procesami prekaryzacji pracy i wybranymi aspektami doświadczeń i świadomości społecznej ludzi młodych: wchodzeniem w dorosłość, przemiana-mi więzi i relacji społecznych, przemiana-migracjaprzemiana-mi, przedsiębiorczością, doświadczeniem płci kulturowej, świadomością polityczną i zaangażowaniem obywatelskim, a także świadomością i tożsamościami klasowymi. Końcowa typologia związanych z pracą strategii życiowych naszych rozmówców scala te dwa nurty refleksji i pytań wobec materiałów biograficznych.