Punktem wyjścia do zbierania materiału biograficznego było przyjęcie formal-nej definicji pracowników sprekaryzowanych jako tych, którzy są pomiędzy 18. a 30. rokiem życia oraz spełniają jedno z kryteriów: pracują w ramach umów
niestandardowych (tj. odbiegających od umowy o pracę na czas nieokreślony), zarabiają poniżej mediany zarobków netto (przyjęto roboczo, że poniżej 2500 zł5), są bezrobotni6 lub realizują bezpłatne lub niskopłatne staże. Po wstępnej analizie wywiadów podjęto decyzję o poszerzeniu tak rozumianej badanej zbiorowości zgodnie z logiką teoretycznego doboru próby o następujące kategorie: (1) oso-by w wieku do 35. roku życia, przy założeniu, że okres „młodości” we współ-czesnych społeczeństwach ulega systematycznemu wydłużeniu, m.in. za sprawą niepewnego zatrudniania zaburzającego „rytm wchodzenia w inne, dorosłe role” (Szafraniec et al. 2017: 91); (2) osoby, które posiadają standardową umowę o pra-cę, jednak z innych względów poddawane są procesom prekaryzacji, np. z powodu niskich zarobków, trudnej sytuacji rodzinnej pozbawiającej ich ochronnych sieci wsparcia społecznego, statusu imigrantów i innych. Analogiczne decyzje podjął zespół niemiecki.
Empiryczna część badań w Polsce rozpoczęła się na wiosnę 2016 r. i trwała do grudnia 2017 r. Wywiady biograficzne zbierane były przez zespół badawczy pod kierunkiem Adama Mrozowickiego z udziałem następujących osób: Magdalena An-drejczuk, Jacek Burski, Aleksandra Drabina-Różewicz, Agata Krasowska, Mateusz Karolak. W początkowej fazie projektu brali udział również Olga Czeranowska, Ka-tarzyna Jarguz i Karolina Szczepaniak. Zespół obejmował osoby na różnym etapie kariery naukowej i w różnym wieku, częściowo pokrywającym się z wiekiem roz-mówców, co ułatwiło kontakt z badanymi. Większość członkiń i członków zespołu posiadała wcześniejsze doświadczenia badań biograficznych, a pozostali zostali do realizacji badań przeszkoleni.
Początkowo wywiady prowadzono z osobami spełniającymi wymienione wcześniej kryteria formalne. Z czasem, zgodnie z zasadami teoretycznego dobo-ru próby7, z prośbą o rozmowę zwrócono się do osób, których konkretne cechy społeczno-demograficzne (m.in. wiek, płeć, wykształcenie) czy wybrane aspekty strategii życiowych (np. zaangażowanie w związkach zawodowych lub protestach społecznych) pozwalały lepiej zrozumieć biograficzne i strukturalne warunki re-alizowanych strategii życiowych oraz form świadomości społecznej. Rozmówcy i rozmówczynie pochodzili zarówno z dużych miast wojewódzkich o niskiej stopie bezrobocia (Warszawa, Wrocław), jak i cechujących się stosunkowo niskim zatrud-nieniem miast dotkniętych deindustrializacją i transformacją systemową (Radom,
5 Nie było to jednak kryterium bezwzględne. W Warszawie szybko stało się jasne, że zarobki
takie w przypadku jednoosobowego gospodarstwa domowego nie wystarczają – zdaniem części potencjalnych rozmówców – na wynajem mieszkania i utrzymanie się.
6 Po pewnym czasie wykonywania pracy spełniającej przynajmniej jedno pozostałe kryterium
formalne.
7 Teoretyczny dobór próby to pojęcie z zakresu metodologii teorii ugruntowanej: „jest
proce-sem zbierania danych da celów generowania teorii, w którym analityk zbiera, koduje i analizuje swoje dane oraz decyduje, jakie dane zebrać w następnej kolejności i gdzie je znaleźć w celu rozwinięcia teorii, która się wyłania” (Glaser, Strauss 2009: 41).
Wałbrzych, Łódź), miasteczek (M., S.) oraz wsi (S.). Uczestników badań poszu-kiwano poprzez ulotki, fora internetowe, reklamy na Facebooku, sieci znajomych, a także instytucje rynku pracy (Ochotnicze Hufce Pracy, urzędy dla bezrobotnych, związki zawodowe). Podstawowe informacje o sytuacji społeczno-ekonomicznej w badanych miejscowościach – stopie bezrobocia i średnich wynagrodzeniach – zawiera tabela 14.
Tabela 14. Podstawowe charakterystyki badanych miejscowości (stan z 2017 r.)
Miejscowość Liczba mieszkańców(1) Stopa bezrobocia(2) Średnie wynagrodzenie (zł) (3) Wrocław 638 586 2,1 4129,56 Wałbrzych 113 621 7,2 3735,14 M. 2 632 12,5i 3200,48i Łódź 690 422 6,3 3710,91 Radom 214 566 13,2 3523,34 S. 11 854 25,7i 2950,92i Warszawa 1 764 615 2,0 5226,05
Uwaga: nazwy miast do 25 tys. mieszkańców zostały poddane anonimizacji. i Dane dla powiatów.
Źródło: (1): GUS 2017a; (2): GUS 2017b; (3): Wojtalik 2017.
Charakterystyki zebranej próby badawczej ze względu na płeć, wiek oraz formę zatrudnienia przedstawione zostały w tabeli 15. Łącznie zakwalifikowane do analiz w próbie polskiej zostały 63 wywiady narracyjne. Dodatkowo zebrano również dziesięć wywiadów, których nie poddano transkrypcji, choć sporządzono do nich krótkie noty analityczne podsumowujące historie życia badanych (stąd łączna liczba zrealizowanych wywiadów to 738). Do powodów decyzji o niewłączeniu materiału do szczegółowych analiz należały m.in. zła jakość nagrania oraz niska ocena przy-datności materiału dokonana przez zespół realizujący badania, np. ze względu na znaczną zbieżność z już przeanalizowanymi przypadkami9.
8 W innych publikacjach projektowych podawano inne liczby ze względu na wcześniejszą fazę
projektu.
9 Jedną z często pojawiających się wątpliwości dotyczących przyjętego w projekcie sposobu
zbierania materiału empirycznego jest kwestionowanie umiejętności niektórych kategorii roz-mówców do konstruowania spójnej historii życia. Należy jednak podkreślić, że sytuacje takie nie były w przypadku naszych badań częste i wynikały zwykle ze specyfiki sytuacji wywiadu niż jednoznacznie z charakterystyk społeczno-demograficznych rozmówców, np. ich zbyt niskiego kapitału kulturowego. Zespół badawczy dokładał wszystkich starań, aby zapewnić komfort prze-prowadzania wywiadu, jednak w nielicznych przypadkach musiały się one odbywać w miejscach publicznych, takich jak miejsce pracy badanych, co mogło, pomimo zachowania prywatności w trakcie rozmowy, nie sprzyjać uzyskaniu optymalnej sytuacji komunikacyjnej.
Tabela 15. Wybrane charakterystyki próby badawczej w Polsce i w Niemczech
Niemcy, N = 60 Polska, N = 63 Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Wiek: 18–24 lata Studia i pracai 6 4 1 1 Staż 1 3 0 0 Niestandardowe zatrudnienieii 1 4 11 7 Bezrobotni 5 3 3 4 Umowa o pracę na czas
nieokreślony 0 1 1 0 Wiek: 25–35 lat Studia i pracai 4 4 4 2 Staż 1 2 3 0 Niestandardowe zatrudnienieii 8 6 8 11 Bezrobotni 3 1 2 1 Umowa o pracę na czas
nieokreślony 1 2 1 3
i Studia i praca: podejmowanie równoległe studiów na poziomie licencjackim, magisterskim i
dok-toranckim oraz pracy (we wszystkich przypadkach była to praca w ramach niestandardowych form zatrudnienia).
ii Niestandardowe zatrudnienie: umowa o pracę na czas określony, praca w niepełnym wymiarze czasu
pracy, umowa na czas próbny, umowa cywilnoprawna, praca bez umowy, Minijob. Źródło: badania własne.
Po przeprowadzeniu wywiadów zostały one poddane dokładnej transkrypcji z zachowaniem kluczowych informacji o dynamice emocjonalnej rozmowy. Wyko-rzystano znaki transkrypcyjne proponowane przez Glinkę (1998)10. Do celów pol-sko-niemieckich badań porównawczych dokonano również tłumaczenia dwudziestu wybranych wywiadów biograficznych, po dziesięć w Polsce i w Niemczech.
Wywiady opatrzone zostały zestawem dokumentów uzupełniających, które ję-zykiem metodologii teorii ugruntowanej określić można mianem „not teoretycz-nych” (memos) (Glaser 1978: 83). Po pierwsze, zaraz po przeprowadzeniu wywiadu sporządzano „notę o wywiadzie” zawierającą opis sposobu dotarcia do badanych, charakterystykę sytuacji wywiadu, przedstawienie ewentualnych problemów w cza-sie realizacji wywiadu, a także notatkę analityczną zawierającą podsumowanie głównych obserwacji poczynionych w trakcie rozmowy przez osobę przeprowa-dzającą wywiad. Po drugie, przygotowywano portret biograficzny rozmówcy, który obejmował podsumowanie zasadniczych, dających się wyabstrahować z wywiadu zobiektywizowanych „faktów” z życia narratora uporządkowanych chronologicznie
10 Do najważniejszych należały: znak pauzy w wypowiedzi z podaniem długości milczenia
w sekundach, np. (2), czy też znaki wskazujące emocje, np. [śmiech]. Dla większej czytelności prezentacji danych, cytaty w książce zostały pozbawione jednak większości tych dodatkowych znaków transkrypcyjnych.
(jego/jej „linię życia”). Po trzecie, do transkrypcji wywiadu dołączano podsumowa-nie analityczne sporządzane do celów analiz porównawczych w języku angielskim zawierające następujące elementy: a) krótkie podsumowanie portretu biograficzne-go badanych; b) podsumowanie obserwacji analitycznych dotyczących sposobów prezentacji historii życia (analiza biografii jako „tematu”); c) podsumowanie obser-wacji analitycznych poczynionych w trakcie analizy tematycznej wywiadu (analiza biografii jako „środka”) w odniesieniu do tematów projektu PREWORK, w tym tych poruszanych wprost w części trzeciej. Podsumowanie kończyło się uwagami ogólnymi na temat przydatności materiału do badań w projekcie. Dodatkowymi ma-teriałami, które towarzyszyły transkrypcji wywiadów, były również: 1) wypełniony przed realizacją wywiadu formularz świadomej zgody rozmówcy/rozmówczyni na wywiad; 2) kwestionariusz wypełniany przez osobę przeprowadzającą wywiad na bazie odpowiedzi rozmówcy w trakcie wywiadu.
Wszystkie wywiady, które poddawane były zespołowej dyskusji, zostały pod-dane anonimizacji w zakresie danych osobowych rozmówcy oraz osób, których dane pojawiały się w wywiadzie. Dodatkowo anonimizacji poddano fragmenty wy-wiadów oraz przypadki biografii, które były przytaczane w publikacjach projek-tu PREWORK11. Całość materiałów została umieszczona również w dostępnej po zalogowaniu dla uczestników projektu bazie online (intranecie), co pozwoliło na korzystanie z nich przez cały zespół.