Halina ma 26 lat i pochodzi z miasta na zachodzie Polski, gdzie mieszka od uro-dzenia i planuje spędzić resztę swojego życia. W tym mieście chodziła do szkoły podstawowej i średniej. Następnie kontynuowała naukę na uczelni technicznej, jej
3 „Koda narracji autobiograficznej może zostać sformułowana dzięki innemu wyrażeniu
szablo-nowemu, ale posiada zwykle dwie funkcjonalne części: pierwsza część kończy strumień czasu relacjonowanej opowieści o historii życia, a druga część ogniskuje świadomość obu partnerów interakcji na aktualnie dziejącej się sytuacji rozmowy w wywiadzie i jej sekwencyjnym porządku. (...) Ponadto dość często możemy spotkać trzecią funkcjonalną część, którą jest swoista ocena przez narratora całej opowieści autobiograficznej jego aktualnej sytuacji życia...” (Schütze 2012: 239).
kierunek łączył informatykę z elektroniką. Obecnie jest doktorantką w pokrewnej dyscyplinie. W trakcie studiów otrzymała stypendium, tak utrzymuje się również obecnie, jednak ze względu na kłopoty finansowe wspiera ją chłopak.
Halina była długo wyczekiwanym dzieckiem i jest jedynaczką. Dzieciństwo wspomina jako okres sielanki i beztroski. Była bardzo samodzielnym dzieckiem, wy-chowywanym z dużą swobodą („No więc dom rodzinny był bardzo sympatyczny”).
Mama była raczej dużo czasu w domu, a więc jeździliśmy sporo na wycieczki i tak dalej. Wychowałam się na Starym Mieście, więc było to dzieciństwo dziecka z ka-mienicy, chodzącego po sklepach i po podwórkach. Nie przydarzyło mi się chyba nic w tym dzieciństwie złego (PL_WR_K19, 26 lat).
Jej rodzinie, pomimo trudnych warunków mieszkaniowych w kamienicy, „cał-kiem dobrze się żyło”. Na progu transformacji jej rodzice prowadzili własny biznes (jak to określa – „mały handelek”). Ze względu na problemy z wypłacalnością klien-tów musieli z niego zrezygnować. Rozmówczyni wartościuje zajęcie rodziców – ich nową pracę po zamknięciu własnego handlu nazywa „normalną pracą”.
[D]opiero wtedy względy finansowe, jak miałam chyba dwanaście lat, zmusiły matkę do tego, żeby poszła do normalnej pracy, czyli na pocztę. Mniej więcej też w tym wieku moi rodzice rozwiązali swój biznesik z transformacji ustrojowej, czyli najpierw to było szycie krawatów, robienie spinek do mankietów, jakiejś biżuterii ze sznurka. Więc dopiero dosyć późno zawiesili te swoje działalności i poszli do normalnej pracy, bo wcześniej to robili biznes w domu (PL_WR_K19, 26 lat).
W okresie szkolnym rozmówczyni była pilną uczennicą, działała też w harcer-stwie. Jej aktywność społeczna i zaangażowanie w tamtym okresie przełożyło się na późniejsze działania i akcje, w które się włączała.
Tak na pewno harcerstwo było dosyć ważne, bo tak jak mówiłam, byłam w nim aż sześć lat. Na koniec byłam przyboczną, a więc opiekowałam się młodszy-mi harcerzamłodszy-mi, organizowałam jakieś obozy, układałam jadłospisy, wymyślałam gry, polerowałam sprzęty. Byłam w takim harcerstwie bardziej, mniej wiadomo katolickim, mniej narodowym, a bardziej takim przygodowym. Więc śmialiśmy się, chodziliśmy po jaskiniach. Jeździliśmy na jakieś takie długie [niezrozumiałe] rajdy, co było bardzo miłe. I odeszłam już z tego harcerstwa, jak byłam mocno starsza, chyba byłam na pierwszym roku studiów, więc wytrzymałam dosyć długo (PL_WR_K19, 26 lat).
Wybór studiów technicznych wynikał z tego, że w liceum wyróżniała się w ma-tematyce. Nauczycielka, „opiekunka biografii”4, powtarzała, że „jak się dobrze dziewczyny uczą, to jest najlepsza rzecz na świecie”. Te słowa były dla dziewczyny bardzo wzmacniające i wpływały na ukształtowanie się poglądów feministycznych.
Kształtowały się one również dzięki występom Haliny w zespole rockowym, które-go piosenki odwoływały się do różnych społecznych tematów.
W biografii Haliny bardzo ważnym elementem jest samodzielność oraz nieza-leżność. I tak jak Thomas i Znaniecki (1976) rozumieli przedsiębiorcę w różnych kategoriach, zarówno zawodowych, jak i klasowych czy rodzinnych – Halina wy-kazuje indywidualizm i wolność już w decyzji o wyprowadzce. Tym samym dziew-czyna również uniezależniła się finansowo od rodziców.
[T]ak, stwierdziłam, że się wyprowadzam od rodziców. Jak mniej więcej od pół roku miałam pracę powiedzmy w zawodzie. Na drugim roku studiów, po drugim roku studiów mniej więcej w wakacje znalazłam sobie staż w takiej firmie elek-troniczno-informatycznej, gdzie potem zostałam na pół etatu, więc skoro stwier-dziłam, że tutaj mam jasne źródło utrzymania, to się zawijam. Miałam też właśnie oszczędności jeszcze z liceum. W liceum już odkładałam na ten piękny moment wyprowadzki. Chociaż nie było w domu źle, ale to już wiadomo. To mieszkanie było dosyć małe. Ojciec to ojciec, prawda nie był jakiś najmilszy na świecie, nie był też zły, ale jednak wolałam mieszkać sama, bez rodziców, no więc po, jakoś na początku trzeciego roku studiów jakoś się wyprowadziłam, mając już jakieś pienią-dze, nie będąc zależną finansowo od rodziców (PL_WR_K19, 26 lat).
Jej pierwsze samodzielne mieszkanie był to skłot5 z przyjaciółmi, gdzie była organizatorką życia kulturalnego i społecznego. Rozpoczęła swoją główną dzia-łalność aktywistyczną związaną z promocją wolnego oprogramowania. Następnie przeniosła się do wspólnego mieszkania. Było to również miejsce spotkań ak-tywistów i aktywistek, w którym narratorka współorganizuje różne wydarzenia społeczne i polityczne. Po dwóch latach założyła wraz z przyjaciółmi nowe miej-sce dla aktywistów. W momencie przeprowadzania wywiadu mieszkała w domu z sześciorgiem przyjaciół i tworzyła rodzaj komuny. Jej życie prywatne jest niero-zerwalnie związane z zainteresowaniami i działalnością aktywistyczną. Mieszkanie w komunie to świadomy wybór ideologiczny.
Od kilku lat Halina zaangażowana jest w feminizm w ramach jednej z orga-nizacji feministycznych w swoim mieście. Współpracuje również z feministkami i feministami z różnych miast, co roku organizuje marsz protestacyjny – Manifę. Dużo miejsca poświęca też wydarzeniu, które zorganizowała dla międzynarodowej społeczności feministycznej. Jest z tego projektu bardzo dumna. Feminizm jest dla Haliny główną osią autoidentyfikacji, ale też najważniejszym nurtem ideologicz-nym („ale najbardziej feminizm. Jakbym miała wybrać, to reszta jest taka drobna, poboczna. Mało zajmująca”), również ze względu na jej zawód i pracę w branży technologicznej, w której kobiety stanowią mniejszość. Identyfikuje się również z ruchem anarchistycznym.
5 Skłot (ang. squat) to opuszczony budynek, nielegalnie zagospodarowany lub zamieszkany
Trochę też czuję się częścią ruchu anarchistycznego, chociaż nie aż tak bardzo, bo też nie biorę udziału w żadnych grupach, ale również sympatyzuję, wspieram, przy-chodzę na protesty, jeżeli są jakieś. A teraz z inną grupą znajomych założyliśmy następny taki co-housing [współdzielone mieszkanie – M.A.], który powiedzmy, jest taki, jest trochę bardziej określony politycznie, mamy jakiś manifest i chcemy robić jakieś wydarzenia związane powiedzmy z czymś, ale dla mnie jest ważne powiedzmy to, że mieszkamy w dużej grupie, robimy coś razem. Nie wiem, jemy razem. Wszyscy jesteśmy wegetarianami albo weganami, więc powiedzmy, jeste-śmy w miarę spójni światopoglądowo. Dla mnie już to jest jakaś forma aktywizmu, że nie jest to mama, tata, dziecko, tylko powiedzmy jakieś inne relacje między ludźmi zachodzą (PL_WR_K19, 26 lat).
Spójne wartości społeczne, wokół których Halina buduje swoje tożsamości, a zarazem poszukiwanie nowych obszarów aktywności, „twórcze reagowanie na zmiany” (Ziółkowski 2010), przede wszystkim zaś zdolność do przystosowania się do nowej sytuacji połączona z trwałością działania (Thomas, Znaniecki 1976) wska-zują na charakterystykę Haliny jako „osobowości twórczej” w ramach doświadcza-nia prekaryjnych warunków pracy.
Rozmówczyni wskazuje, że ważna część jej zaangażowania to wegetarianizm, „wspiera protesty swoją obecnością, organizację pieniędzmi, a restauracje obec-nością”. Trzecie z kolei działania skupiają się wokół tematu wolnego oprogramo-wania. Łączy się to z zawodem programistki, który wykonywała, i studiów, które ukończyła.
Miejsca pracy, w których pracowała Halina, były głównie związane z progra-mowaniem. Doświadczyła tam różnych relacji i konfiguracji zawodowych oraz warunków zatrudnienia. Głównie były to umowy cywilnoprawne lub praca „na czarno”, bez żadnej umowy.
[T]ak, dzieła, zlecenia, na czarno albo właśnie jeżeli było to w związku z uczelnią, to jakieś umowy stypendialne, tak więc właśnie od tego drugiego roku studiów pra-cowałam najpierw w tej jednej firmie takiej informatyczno-elektronicznej. Potem miałam jedną zdalną fuchę, gdzie nie musiałam nigdzie przychodzić, tylko pisałam kody w domu i to też było, to było dzieło (PL_WR_K19, 26 lat).
Halina doświadczyła w pracy zróżnicowania na wielu płaszczyznach – ze wzglę-du na wiek, płeć oraz status ekonomiczny. W przytoczonej przez nią historii pojawia się dystans między jej światem, niezależnej aktywistki, a przedstawicielami klasy średniej w białych kołnierzykach grającymi w squasha. Obserwacja tego „innego świata” skłania ją ku refleksji, że jest to przykład struktury społecznej. Rozmówczyni opisuje brak więzi i relacji w miejscu pracy w dużej korporacji, a także zwykłego zrozumienia („po prostu tam się czułam, jak nie wiem co, jak zupełnie UFO ze swoimi problemami dwudziestotrzylatki wśród bogatych średnioklasowych czy tam średniowiecznych, w sensie w średnim wieku mężczyzn, to zupełnie to był kosmos”.
Dziewczyna wspomina, że branża informatyczna, w której pracuje, jest bardzo podatna na turbulencje rynkowe i szybkie zmiany, które mogą również dosięgnąć ją. Dlatego swoją przyszłość wiąże z nauką, w tym również dostrzega wiele wyzwań. Studia doktoranckie były dla niej powodem, dla którego zrezygnowała z progra-mowania.
No, na pewno byłoby czymś sympatycznym, gdybym nie musiała pracować. Teraz myślę, że pracuję więcej niż etat, więc bardzo bym chciała pracować mniej, mieć czas na inne jakieś swoje rzeczy typu właśnie pies czy koleżanki i jakieś aktywi-styczne sprawy, więc na pewno chciałabym pracować mniej. Poświęcać mniej go-dzin na pracę. I chciałabym też, żeby była stabilna, bo właśnie w tej chwili jestem na doktoracie, więc utrzymuję się z czterech różnych stypendiów, które przeważnie są w cyklu rocznym, ale nie zawsze, przeważnie są wypłacane w wakacje, ale nie wszystkie, więc jakby te zarobki (PL_WR_K19, 26 lat).
W ramach komuny, którą współtworzy, został założony browar na zasadach spółdzielni. Dodatkowo funkcjonuje tam „dziewczyńska rowerownia”, czyli miejsce gdzie Halina uczy kobiety jak naprawiać swój rower.
Miejsce, w którym warzy browar A. [nazwa browaru], czyli browar spółdzielnia, który właśnie przygotowuje się do zostania firmą, to znaczy firmą spółdzielnią, więc powiedzmy, że wypływają na kapitalistyczny rynek. Teraz mamy tam też miejsce napraw rowerowych. Aha, to w sumie następna rzecz, którą trochę robię. Mamy rowerownię u nas, czyli taki warsztat rowerowy, w którym chcemy uczyć naprawiać rowery i same naprawiać rowery sobie. Głównie jest to dziewczyńska rowerownia. Jakby też chcemy zwrócić uwagę na to, że dziewczyny częściej tych technicznych umiejętności nie mają, nie wiem, może bardziej potrzebują i takiego miejsca i jakiegoś, jakiejś... (PL_WR_K19, 26 lat).
Poszczególne sfery życia tworzą spójny obraz osoby aktywnej, zaangażowanej, która podejmuje świadome decyzje i konsekwentnie dąży do wyznaczonych celów zgodnie z wyznawanymi wartościami. Zarówno obrany kierunek życiowy, jak rów-nież styl życia pokazują, że wybory Haliny były nieprzypadkowe, a ona sama jest osobą wrażliwą społecznie, która dostrzega nierówności gospodarcze, nierówności w edukacji, nierówności płci, nierówności seksualne i nierówności religijne. Dlatego też uważa, że równość powinna dotyczyć wszystkich sfer życia, a w społeczeństwie powinno być miejsce dla różnych ideologii. W jej indywidualnym podejściu chcia-łaby osiągnąć równowagę między pracą i życiem osobistym.
Halina biograficznie przepracowała wiele sytuacji, jej narracja jest świadoma i rozbudowana. W jej biografii nie ma elementów trajektorii, swoje życie rozpatruje w kategoriach sukcesu. Jest to historia uzdolnionej matematycznie dziewczyny, która chce prowadzić alternatywny styl życia oraz bronić swoich wartości, zgod-nych z lewicowym światopoglądem. Co symptomatyczne, sama mówi o sobie jako aktywistce. W odróżnieniu od Mariana jest bardzo świadoma swojego położenia
społecznego oraz miejsca w strukturze społecznej, ale też wyposażona została w ka-pitał społeczny i kulturowy. Dzięki studiom mogła podjąć pracę z wynagrodzeniem pozwalającym jej na usamodzielnienie się już w ich trakcie.
Wnioski
Prekaryzacja związana z miejscem pracy kojarzona jest głównie z sytuacjami skraj-nymi: niedostatkiem kapitału ekonomicznego i kulturowego, wykluczeniem czy samotnością (por. Sowa 2010; Mrozowicki 2017). Jak pokazują badania, prekaryj-ność może być też „normalizowana”, tj. traktowana jako oczekiwany we współ-czesnych społeczeństwach wzór przebiegu życia związanego z pracą, szczególnie na jego wczesnych etapach (Mrozowicki 2016; Karolak, Mrozowicki 2017). Po-dobne procesy dotyczą również grupy wykonującej wolne zawody („freelancerzy”), charakteryzujących się kreatywnością, innowacyjnością (Karolak 2016). W tym kontekście wyraźnie wyodrębniają się jednostki, które poszukują nowych, alterna-tywnych dróg życiowych, cechują się innowacyjnością, sprawstwem oraz większą skłonnością do ryzyka.
W przytoczonych historiach Mariana i Haliny brak stabilizacji zawodowej i nie-pewność zatrudnienia nie wykluczają prezentowania postawy przedsiębiorczej. Nie jest to postawa przeciwstawna doświadczeniom prekaryjności, jest jednak wyrazem sprawstwa oraz pewnych predyspozycji do organizowania i sterowania własnym życiem.
Poddane w rozdziale analizie doświadczenia biograficzne narratorów cechowała chęć zmiany kariery oraz poprawy statusu ekonomicznego (Marian), usamodzielnie-nia się i wyprowadzki od rodziców oraz zaangażowausamodzielnie-nia się w aktywność społeczną (Halina). W ich postawach ważny element stanowiły punkty zwrotne (wypadek przy pracy Mariana czy rozpoczęcie pracy podczas studiów przez Halinę), które wpłynę-ły na ich dalsze decyzje. W postawie rozmówców dostrzec można cechy, na które wskazywał Znaniecki i Thomas w koncepcji osobowości twórczej, a Schumpeter w podejściu do przedsiębiorcy jako indywiduum społecznego.
Przede wszystkim zaś postawa przedsiębiorczości jest w ich przypadku ucieczką od prekaryjności, sposobem na jej „normalizację” i poradzenie sobie z nią. Interpre-tacja taka jest zbieżna z zaprezentowaną w rozdz. 17 typologią strategii życiowych pracowników sprekaryzowanych. W przypadku Mariana dostrzegalna jest orienta-cja na pomnażanie kapitału ekonomicznego w ramach działań przedsiębiorczych, co przywołuje na myśl strategię „brikolażu”. Z kolei w biografii Haliny mamy do czynienia z wycofaniem się z pracy etatowej na rzecz poszukiwania innych form działalności, przedsiębiorczości społecznej w ramach anarchistycznej komuny, co przywodzi na myśl elementy typu „wycofanego”. W konsekwentnej i spójnej re-alizacji swoich wizji oboje rozmówcy nawiązywali do przyjętego systemu norm i wartości – tak skrajnych w światopoglądowych, ekonomicznych i społecznych
kwestiach i tak bliskich w przypadku takich aksjomatów, jak samodzielność, od-waga, determinacja. W obu przypadkach „nowy duch kapitalizmu” bardzo mocno odzwierciedlił się nie tylko w sposobie mówienia o swoim życiu, ale i w realizo-wanych strategiach życiowych opartych na poczuciu niezależności i „zarządzania” własnym życiem.
Biografie Mariana i Haliny, które dotyczą tak różnych doświadczeń i różnych systemów wartości, wskazują, że przejawy postawy przedsiębiorczej, a więc zwią-zanej z chęcią sterowania własnym życiem, pewną kontrolą nad swoim losem, ale przede wszystkim konsekwencją i odwagą w podejmowaniu decyzji znaleźć można wśród różnych osób, również tych, które doświadczają prekaryjnych warunków pracy. Na podstawie analizy jednostkowych przypadków trudno o generalizowanie i określenie wzoru rozwoju postawy przedsiębiorczej wśród młodych pracowników zatrudnionych w ramach niestabilnych warunków zatrudnienia. Jest jednak punktem wyjścia do stawiania pytań i rozważań, które mogą stać się podstawą dalszej ana-lizy tego typu postaw, m.in. w kontekście badania nad zróżnicowanymi społecznie kategoriami młodych pracowników sprekaryzowanych.
Aleksandra Drabina-Różewicz
Rozdział 10. Prekaryzacja a kobiecość i męskość
Wprowadzenie
Tendencje, jakie można zaobserwować na rynku pracy, uwikłane w dynamikę poli-tyki i gospodarki, ujawniają swój wpływ na podejmowane strategie życiowe, sposób doświadczania codzienności, tworzenie narracji o sobie i konstruowanie tożsamości, dotykając właściwie każdej sfery życia. Natomiast prekaryzacja jako jedno z domi-nujących zjawisk ustalających warunki pracy i życia współczesnych młodych do-rosłych, w sposób szczególny oddziałuje na wszystkie sfery egzystencji, powodując swego rodzaju „kruchość” (Butler 2004) odczuwaną na wielu polach. Dlatego też niniejsze rozważania będą osadzone na pojęciu prekarności, które ukierunkowuje myślenie o prekaryzacji nie tylko w kontekście rynku pracy, ale również jako kon-dycji życiowej charakteryzującej się właśnie kruchością i podatnością na zranienia, mające swoje źródło w głębokim poczuciu niepewności losów. Niezwykle istotne w tym przypadku okazuje się śledzenie konsekwencji biograficznych rozciągają-cych się na dużo dłuższy czas niż tylko okres prekaryjnego zatrudnienia (Poławski 2012). Takie konsekwencje są widoczne w procesach kształtowania relacji między społeczno-kulturowym statusem płci a aktywnością kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Dzieje się to w warunkach transformacji strukturalnych (np. ustrój, porządek społeczny, rynek pracy) i kulturowych (np. działanie stereotypów, zmiany modelu rodziny, wzorców biografii) (Warat, Krzaklewska 2016).
Niniejszy rozdział zawiera prezentację rozważań o relacjach między płcią a pre-karnością i prekaryjnością. Przedstawię je za pomocą dwóch studiów przypadków – biografii kobiety i mężczyzny, w których będę poszukiwać kobiecych i męskich spo-sobów doświadczania zjawisk osadzonych w problematyce budowania tożsamości płciowej w warunkach prekaryzacji pracy. Zanim jednak przejdę do przedstawienia wybranych przypadków przyjrzę się pokrótce teoretycznym ramom problemu kształ-towania relacji między kobiecością, męskością i pracą, a następnie przedstawię me-todologiczne implikacje moich analiz, które będą oparte na materiałach zebranych przez zespół badawczy projektu PREWORK.