Film w drugiej połowie lat pięćdziesiątych stał się istotnym narzędziem edu-kacji. Wzrosła produkcja dokumentów oświatowych, zazwyczaj realizowa-nych przez Wytwornię Filmów Oświatowych, rozwinęła się też infrastruktura pozwalająca na ich dystrybucję69. W ramach takiej produkcji powstawały utwory czysto utylitarne, np. instruktażowe lub szkolne, ale także bardziej uniwersalne, na ogół o charakterze popularnonaukowym. Pojawiło się też kilku twórców o znaczącej indywidualności.
Także i na tym polu swoją obecność zaznaczyła spółka autorska Hoffman–Skórzewski. W roku 1958, z okazji czterdziestej rocznicy powstania
69 Szczegółowe dane liczbowe podaje Alicja Iskierko, dz. cyt., s. 252–254.
146 andrzej szpulak
Komunistycznej Partii Polski, zrealizowali oni w WFD pełnometrażowy Tor, trak-tujący o historii polskiego ruchu robotniczego. Dzieło to warte jest zauważenia z tego względu, iż przybrało ono w przypadku dokumentu niebywały podów-czas rozmiar pełnego metrażu. Ta przede wszystkim montażowa opowieść była najoczywistszym wyrazem propagandy, fałsz przekształcającej w prawdę i odwracającej wektory wartości – tylko jako taka może być analizowana.
Mniej lub bardziej podobnie działo się z innymi filmami historycznymi, nawet tymi odnoszącymi się do odległej przeszłości. Naciskowi ideologicznej poprawności poddana była właściwie cała produkcja dotykająca sfery wartości duchowych: historii, literatury, sztuki. Niektórzy twórcy próbowali oczywiście w jakiś sposób ominąć tę presję.
Na polu filmu o sztuce szczególne znaczenie miały dokonania Jarosława Brzozowskiego. Ten były więzień stalinowski zrealizował – w roli reżysera i operatora – trzy znaczące filmy: Tadeusz Kulisiewicz (1957), Piotr Michałowski (1957) i Zbigniew Pronaszko (1959). Ciekawych eksperymentów z formą filmo-wą dokonywał Konrad Nałęcki w poetyckich Ptakach w klatce (1957), utworze traktującym o malarstwie Tadeusza Makowskiego, oraz w Otwarciu i zamknię-ciu oczu (1957), poświęconym twórczości Andrzeja Wróblewskiego. Tadeusz Jaworski z kolei w kilku filmach, m.in. cykl Sztuka romańska w Polsce (1957),
„Wojna” Artura Grottgera (1958), ujawnił talent analityczny. Do tego popular-nego w tamtym czasie gatunku należy też kilka wspomnianych już filmów Tadeusza Makarczyńskiego.
W dokumencie pojawia się też tematyka podróżniczo-przyrodni-cza. Funkcja poznawcza filmu w tym zakresie była niezwykle istotna.
Wyprodukowano wiele filmów dotyczących naszego kraju, o kilku była już mowa, ale pojawiły się też takie, które zrealizowane zostały poza granicami Polski, a nawet poza granicami bloku państw komunistycznych. Po latach izolacji od świata rodzimy widz otrzymywał namiastkę kontaktu ze światem.
W latach 1957–1959 wyprawy arktyczne odbywali Włodzimierz Puchalski i Jarosław Brzozowski. Każdy z nich przygotował po kilka filmów: Puchalski m.in. Śpiewające góry (1959) i Kwitnącą Arktykę (1959), a Brzozowski – Północną Norwegię (1959) czy Na dalekiej północnej wyspie (1960). W roku 1960 powstał interesujący cykl Afryka 1960, obrazujący życie ludzi w różnych przestrzeniach kulturowych Czarnego Lądu.
Dokument oświatowy tamtego czasu rozwijał się i pod względem te-matyki, i sposobów jej prezentowania. Rozwój ten potwierdził tylko wzrost jakościowy i ilościowy, jaki był udziałem polskiego dokumentu drugiej połowy lat pięćdziesiątych. Był to czas przemiany, która w konsekwencji doprowa-dziła do tego, że w najbliższych dekadach stał się on terenem wielu ważnych eksperymentów formalnych, ale nade wszystko w jego ramach powstało wiele wybitnych osiągnięć artystycznych, a ogólniej rzecz biorąc – filmów
czas przeobrażeń 1956–1960 147 zrealizowanych na wysokim poziomie warsztatowym. Był to więc raczej czas przygotowania niż spełnienia, a zatem czas naznaczony dynamiką poszukiwań i wzrostem oczekiwań, których ostatecznie nie udało się stłumić.
BIBLIOGRAFIA Fiejdasz Małgorzata, „Czarna seria” w polskim filmie dokumentalnym, „Kwartalnik Filmowy”
nr 23, 1998, s. 42–61
Grzelecki Stanisław, Robimy znakomite filmy. „Czarna seria” budzi optymizm, „Życie Warszawy”
1957, nr 67
Hendrykowska Małgorzata, Kronika kinematografii polskiej 1895–1997, Ars Nova, Poznań 1999 Hučková Jadwiga, Przełom polityczny 1956 roku w polskim dokumencie, w: Październik 1956
w literaturze i filmie, red. Mariusz Zawodniak, Piotr Zwierzchowski, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2010, s. 250–256
Iskierko Alicja, Film dokumentalny, w: Historia filmu polskiego, t. 4: 1957–1961, red. Jerzy Toeplitz, WAiF, Warszawa 1980
Jackiewicz Aleksander, Czarne filmy, „Po prostu” 1957, nr 15
Jazdon Mikołaj, Czarne filmy posiwiały. „Czarna seria” polskiego dokumentu, w: Widziane po latach.
Analizy i interpretacje filmu polskiego, red. Małgorzata Hendrykowska, Wydawnictwo PTPN, Poznań 1998, s. 47–60
Jazdon Mikołaj, Kino dokumentalne Kazimierza Karabasza, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009
Karabasz Kazimierz, Rok przełomu – rok startu, „Kamera” 1970, nr 1
Karabasz Kazimierz, Bez fikcji. Z notatek filmowego dokumentalisty, WAiF, Warszawa 1985 Karabasz Kazimierz, Odczytać czas, PWSFTviT, Łódź 2009
Krasucki Eryk, Dobijając „mezozoicznego zwierza”. Wokół dyskusji na temat kultury polskiej wiosną 1956 roku (w świetle dokumentów partyjnych), w: Październik 1956 w literaturze i filmie, red.
Mariusz Zawodniak, Piotr Zwierzchowski, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2010, s. 9–24 Kurz Iwona, Dziwki, anioły i rycerze a „moment nowoczesny” w polskim kinie po 1956 roku, w:
Październik 1956 w literaturze i filmie, red. Mariusz Zawodniak, Piotr Zwierzchowski, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2010, s. 220–232
Lubelski Tadeusz, Legenda Morza Sargassa, w: Październik 1956 w literaturze i filmie, red.
Mariusz Zawodniak, Piotr Zwierzchowski, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2010, s. 199–211
Michałek Bolesław, Szkice o filmie polskim, WAiF, Warszawa 1960
Nastałek-Żygadło Gabriela, Filmowy portret problemów społecznych w „czarnej serii” (1956–1958), IPN, Warszawa 2013
Oleksiewicz Maria, Obserwacja, cierpliwość, selekcja. O trzech przykazaniach dokumentalistów mówi Kazimierz Karabasz, „Kamera” 1961, nr 3
Osiecka Agnieszka, Wiosna polskiego filmu, „Sztandar Młodych” 1957, nr 76 Poezja czyli publicystyka, „Film” 1958, nr 18, s. 10
Preizner Joanna, PRL w obiektywie studentów łódzkiej Filmówki w latach 1949–1960, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2007
Sowińska Iwona, Filmowe echa muzyki października, w: Październik 1956 w literaturze i filmie, red. Mariusz Zawodniak, Piotr Zwierzchowski, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2010, s. 233–249
148 andrzej szpulak
Wertenstein Wanda, Czy naprawdę czarne okulary?, „Teatr i Film” 1957, nr 1
Zajiček Edward, Poza ekranem. Polska kinematografia w latach 1896–2005, SFP – SF Montevideo, Warszawa 2009
THE TIME OF CHANGE 1956–1960
S u m m a r y
In the second half of the 1950s Polish documentary films underwent a radical transforma-tion, which was caused by the political events of October 1956 that came as a shock to the entire Polish society and rocked social life in Poland, including Polish culture. These developments marked the end of Stalinism in Poland and therefore also of the most op-pressive form of totalitarianism. The normative style of socialist realism, which prevailed during the previous years and had to be applied in film and all of the other areas of artistic creativity, also went away along with the oppressive system. This opened up opportunities for documentary filmmakers to truly portray reality and individually look for new topics and presentation methods, especially since censorship became less strict.
It was mainly the new generation of young film directors, in particular the first gradu-ates of the Film School in Łódź, which was opened in 1949, that jumped at this chance.
They created the “black series” which was one of the most important and most well-known phenomena in the history of Polish documentary cinema. The term “black series” refers to a collection of more than a dozen films that were made in the years 1956–1958 and presented a panorama of social problems facing Poland at that time (poverty, the lack of prospects for young people, aggression, alcoholism, prostitution, and bureaucracy), which had not been discussed at all in documentary cinema several years ago. Films created by Jerzy Hoffman and Edward Skórzewski, Kazimierz Karabasz and Władysław Ślesicki as well as Jerzy Ziarnik, Włodzimierz Borowik and many others had an “unmasking” character, although today we can say that they were only partially successful because they left out all of the large areas of reality that were strictly taboo. Also, new formal solutions were used even though the technical conditions of film production had not changed much.
The “black series”, which was internally diverse, left such a strong imprint on the documentary genre of that time that most films drew on its experience and perspectives on reality, even if these films were not directly part of “black series” collection. However, also completely different documentaries were made at that time. The most important among them were Tadeusz Makarczyński’s documentaries, especially Życie jest piękne [Life is Beautiful] (1957), which was a creative film and masterpiece with an anti-war message.
In the next decade the young directors of the “black series” became the most significant documentary cinema personalities in Poland, but this was also because they had started making different films, which were more mature in terms of form. Therefore, the period from 1956 to 1960 was a time of change for Polish documentary cinema, i.e. when film-makers dissociated themselves from the propaganda and artificiality of socialist realism and when great artistic personalities could spread their wings. This period culminated in Karabasz’s brilliant film titled Muzykanci [Musicians] (1960) which has been one of the greatest achievements in Polish documentary cinema.
obserwacje życia i peregrynacje historii 149