Dorobek naukowy profesora Mieczysława Witolda Gutkowskiego

w dziedzinie skarbowości i prawa skarbowego Odradzanie się państwa polskiego po ponadstuletnim niebycie i ko-nieczność zbudowania całkowicie nowego systemu prawnego państwa obowiązującego na całym jego terytorium, czerpiącego to, co najlep-sze z rozwiązań prawnych innych postępowych państw europejskich, było wyzwaniem ogromnym. Trudno mówić o sięganiu do tradycji lub wzorców ustawodawstwa krajowego, bo wieloletnia przerwa nowania państwa na podstawie ukształtowanych tradycjach i funkcjo-nowanie instytucji państwa oparte na rozwiązaniach prawnych państw

ze skarbowości i statystyki realizuje na r. III studiów 2 oddzielne wykłady: ze Skarbowości i prawa skarbowego oraz ze Statystyki.

21 Tom pierwszy (opubl. 1931 r.) oraz tom drugi (1934) noszą tytuł Prace Seminarium ze skarbowości i prawa skarbowego oraz ze statystyki. Nazwa tomu trzeciego (1939) została zmieniona na Prace Zakładu Skarbowości i Statystyki. Stało się tak z powodu podjęcia przez Radę Wydziału Prawa i Nauk Społecznych USB uchwały, która przemianowała z dniem 1 września 1935 r. dotychczasowe seminaria na zakłady. Podobnie jak tomy wcześniejsze, także tom trzeci charakteryzuje się wysokim poziomem merytorycznym i potwierdza w obydwu opublikowanych tam opracowaniach (dotyczących wydatków administracji państwowej w budżecie zwyczajnym oraz gospodarki finansowej resortu pocztowego w oznaczonym czasie) umiejętności analityczne ich autorów w zakresie wykorzystania metodologii nauki statystyki w prezentowanych wynikach przeprowadzonych badań.

zaborczych uczyniło te wzorce nieaktualnymi. Jednocześnie potrzeba bieżącego informowania urzędników państwowych i samorządowych oraz społeczeństwa o mechanizmach prawnych funkcjonowania pań-stwa spowodowała z jednej strony konieczność kształcenia prawników znających zarówno poglądy doktryny, jak i powstające z dnia na dzień przepisy ustalające prawa i obowiązki obywateli.

W dziedzinie skarbowości w końcu drugiej dekady xx w. sztandaro-wymi podręcznikami akademickimi były prace autorstwa prof. Stani-sława Głąbińskiego, Nauka skarbowości z dodatkiem o skarbowości Austrii i Galicji, Lwów 1911, czy prof. Henryka Radziszewskiego, Nauka skarbowości. Wykład skarbowości państwowej i gminnej, Warszawa 1917, prezentujące wyłącznie podglądy doktryny. Mimo że przedmiotem egzaminów uniwersyteckich były zarówno skarbowość, jak i polskie ustawodawstwo skarbowe, niektórzy autorzy tworzyli podręczniki ogra-niczające się wyłącznie do pierwszej z dwóch przedstawionych części²². Inni autorzy uznawali, że omówienie obowiązującego ustawodawstwa winno być na bieżąco przedmiotem prezentacji, oceny i opiniowania.

Twórcą pierwszego takiego zbioru był w ośrodku poznańskim prof.

Edward Taylor, który opublikował w 1920 r. w Poznaniu Prawo skar-bowe Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1 i 2, a następnie w 1921 r. i w 1922 r.

prezentował w „Ruchu Prawniczym i Ekonomicznym” przegląd prawo-dawstwa. Jeszcze inni autorzy, tacy jak prof. Stanisław Głąbiński i prof.

Edward Strasburger pisali dwa odrębne podręczniki²³.

Wilno wraz z Ziemią Wileńską zostało przyłączone do Polski w mar-cu 1922 r. Wcześniej znajdowało się pod zaborem rosyjskim, a od końca

22 Np. prof. Adam Krzyżanowski, autor Nauki skarbowości, Poznań 1923, w Przedmowie do tej pracy stwierdza „Pominąłem, a raczej wielce ograniczyłem rozpatrywanie ustawo-dawstwa skarbowego. Kierowałem się zamiarem napisania książki wybitnie ekonomicznej, w mniejszym stopniu prawno-administracyjnej, książki uwydatniającej trwałe znamiona rozwoju. Ustawodawstwo skarbowe ulega obecnie, nie tylko w Polsce, szybkim i znacznym zmianom. Zachodziła obawa, że ustępy bardziej wyczerpująco przedstawiające ustawodaw-stwo skarbowe stałyby się przyczynkiem historycznym, a przestałyby być odzwierciedleniem obowiązującego prawa”.

23 Zob. S. Głąbiński, Nauka skarbowości, Lwów 1925 i Polskie Prawo Skarbowe, Lwów 1928; E. Strasburger, Nauka skarbowości, t. 1, Warszawa 1924 i Ustrój skarbowy Rzeczypo-spolitej Polskiej, Warszawa 1922.

1915 r. pod okupacją niemiecką i od stycznia do kwietnia 1919 r. pod rzą-dami Rosji bolszewickiej, więc tu, może bardziej niż gdzie indziej, nie-zbędne było szerzenie wiedzy o obowiązującym prawie. Z tego względu w kolejnych numerach „Rocznika Prawniczego Wileńskiego” publiko-wano Przeglądy ustawodawstwa. Autorami pierwszych publikowanych Przeglądów byli:

– prof. Adam Chełmoński Przegląd ustawodawstwa cywilnego i handlowego

– prof. Stefan Glaser Przegląd ustawodawstwa karnego material-nego i formalmaterial-nego

– doc. Kazimierz Maria Krzyżanowski Przegląd w zakresie ustawo-dawstwa administracyjnego oraz

– prof. Mieczysław Gutkowski Przegląd ustawodawstwa skarbo-wego i gospodarki państwa.

Pierwszy z Przeglądów z dziedziny skarbowości publikowany pod nazwą Zarys prawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospodarki państwowej w 1924 r. ma strukturę opartą na statystyce państwowej i obejmuje:

1. Prawodawstwo o charakterze ogólnym związane z naprawą Skarbu Państwa i poprawą gospodarstwa społecznego [Autor przedstawia tu usystematyzowane (jak je nazywa) „środki zaradcze” stosowane w akcji sanacyjnej związane z naprawą Skarbu Państwa, naprawą gospodarki samorządowej oraz wprowadzeniem nowego systemu pieniężnego opartego na monometalizmie złotym];

2. Daniny publiczne [Autor omawia w podziale na]:

a) podatki bezpośrednie (podatki gruntowe, od nieruchomości, podatek przemysłowy, podatek dochodowy);

b) pośrednie (podatek od wyrobu i od spożycia piwa);

c) cła;

d) opłaty stemplowe;

e) nadzwyczajny podatek majątkowy (ustawa z 1923 r. ustaliła taki jedno razowy podatek, który miał być pobrany w latach 1924–1926).

Powyższe kategorie wpływów z danin prezentowane są z uwzględ-nieniem ich potencjału ekonomicznego wg danych statystycznych za 1924 r.

3. Monopole [było ich kilka: solny, tytoniowy, loteryjny, spirytuso-wy i sacharyny – ten ostatni, niezspirytuso-wykle interesujący mimo tego, że spośród wszystkich wcześniej wymienionych dostarczał najmniej dochodów – w 1924 r. 85 tys. zł, a w 1925 r. 200 tys. zł. W 1925 r. po-jawił się kolejny monopol – zapałczany];

4. Ustrój monetarny i obieg pieniężny;

5. Państwowe zakłady kredytowe i kredyt publiczny;

6. Budżet.

Do tego omówienia, które zresztą powołuje się także na konkretne przepisy prawa w wielu miejscach – praktycznie przy każdej omawia-nej instytucji, część drugą stanowi Wykaz prawodawstwa zebranego wg przedstawionego wcześniej klucza. Poza wyżej wymienionymi kate-goriami, w tej części wyodrębnia się ponadto i omawia prawodawstwo dotyczące: 7. Zarządu skarbowego (czyli organizacji służb skarbowych);

8. Potrzeb skarbowych (wydatków publicznych); 9. Prywatnoprawnej go-spodarki państwowej (skarbowych dóbr rolnych i leśnych – organizacji przedsiębiorstwa „Polskie Lasy Państwowe”, górnictwa, przedsiębiorstw i zakładów publicznych, zakładów komunikacyjnych, poczt, telegrafu i telefonu, kolei); 10. Gospodarki i skarbowości komunalnej.

Drugi z Przeglądów zawiera Zarys ustawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospodarki państwowej oraz komunalnej w 1925 r. na ogólnym tle sytuacji gospodarczo-skarbowej Polski²⁴. Konstrukcja we-wnętrzna opracowania jest mniej szczegółowa, niż miało to miejsce w pierwszym wydaniu i uwzględnia:

1. Ustawodawstwo ogólne dotyczące skarbowości i gospodarstwa pub-licznego oraz gospodarstwa społecznego na tle ogólnym sytuacji gospodarczo-skarbowej;

2. Daniny publiczne;

3. Monopole;

4. Ustrój monetarny i obieg pieniężny;

5. Kredyt publiczny.

Punkty 1 i 2 są zdecydowanie najbardziej rozbudowane, przy czym nowością (w stosunku do publikacji z 1925 r.) było zaprezentowanie na

24 „Rocznik Prawniczy Wileński” 2, 1928, s. 368–531.

początku każdego punktu wykorzystanej literatury oraz ilustracja sta-tystyczna jeszcze bogatsza, niż miało to miejsce w przypadku wydania pierwszego.

Tradycję sporządzania i publikowania Przeglądu ustawodawstwa kontynuował uczeń prof. Gutkowskiego – dr Leon Kurowski, który w „Roczniku Prawniczym Wileńskim” z 1937 r., t. VII zamieścił Prze-gląd prawa skarbowego za 1933 i 1934 r. Objętość opracowania jest zdecydowanie mniejsza niż prac jego Mistrza. W opracowaniu wyod-rębniono następujące grupy zagadnień: 1) budżet państwowy; 2) wydatki państwowe; 3) dochody państwowe (z wyodrębnieniem podatków, opłat i ceł); 4) kredyt państwowy; 5) przedsiębiorstwa i zakłady; 6) monopo-le państwowe; 7) fundusze państwowe; 8) banki państwowe; 9) finan-se komunalne, oraz 10) samorząd zawodowy. Konstrukcja Przeglądu dr. L. Kurowskiego wyraźnie nawiązuje do konstrukcji przyjętej przez jego Mistrza w pierwszym Przeglądzie w 1925 r.

Konstrukcję prezentacji prawodawstwa skarbowości publicznej podobną do stosowanej w publikacjach USB w Wilnie przyjął także docent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i były wiceminister skarbu Ignacy Weinfeld. Zauważyć przy tym należy, że I. Weinfeld miał wcześniejsze doświadczenie praktyczne w stosowaniu metodologii staty-stycznych w badaniach naukowych, współpracując z autorytetami na-uki statystyki: prof. J. Piekałkiewiczem i E. Szturm de Sztremem (Atlas statystyczny Polski, Warszawa–Bydgoszcz 1924) oraz z wybitnym kar-tografem i geografem prof. Eugeniuszem Romerem przy opracowaniu publikacji statystycznej Rocznik Polski. Tablice statystyczne, Kraków 1917. To doświadczenie i znawstwo metodologii statystycznej i nauki skarbowości I. Weinfelda zauważa i podkreśla Gutkowski w recenzji podręcznika Skarbowość Polska²⁵.

25 Recenzja I wyd. pracy Skarbowość polska, Lwów 1926 opublikowana jest w „Roczni-ku Prawniczym Wileńskim” 2, 1928, s. 587 i n. Kolejne wydania podręcznika opublikowano w Warszawie w 1929, w 1931 i 1935 r. Wydanie IV ukazało się właściwie w szczęściu latach 1934–1935, w sześciu składających się na całość zeszytach. Podobnie zaplanowano wydanie V, jednak nigdy nie ukazało się ono w całości. Jako pierwszy wydano w 1937 r. t. II omawiający podatki cła, opłaty i akcyzy i zapowiedziano w nim wydanie w 1938 r. t. I omawiającego or-ganizację władz, budżet, długi i walutę. Natomiast t. III miał się ukazać dopiero po reformie finansów komunalnych i ponadto miał zawierać rozdział o majątku i o przedsiębiorstwach

Po omówionych wcześniej publikacjach z lat 1925 i 1928 prof. Gut-kowski aprobował publikowane przez Wydawnictwo Akademickiego Koła Prawników Studentów USB skrypty i podręczniki. Ukazywały się one pod różnymi nazwami: Nauka skarbowości i prawo skarbowe (1930, 1933 i 1936), Nauka skarbowości: podręcznik dla użytku słucha-czy Wydziału Prawa i Nauk Społecznych USB (1936), Prawo skarbowe (1936), Polskie prawo skarbowe i gospodarstwo skarbowe (1936–1937).

Nakład tych publikacji był niewielki (200–300 egz.), a ich szata graficzna niskiej jakości (maszynopis powielony). Z tego względu podręczniki te są w większości nieznane i biblioteki wielu ośrodków akademickich nie odnotowują tych pozycji w swoich zbiorach, a tym bardziej rzadko od-notowują je w komplecie²⁶. Zapewne wiele z nich uległo w czasie wojny bezpowrotnie zniszczeniu. Podobnie jak prace I. Weinfelda wydawane w kilku zeszytach składających się na całość, prace M. Gutkowskiego także publikowane były w kilku kolejno ukazujących się zeszytach. Ob-szerne opracowanie (Polskie prawo skarbowe i gospodarstwo skarbowe, Wilno 1936–1937), dzieło o objętości ponad 30 ark. wyd., wydane zostało w 4 zeszytach: 1. Strona formalna gospodarki publicznej i wydatki (bu-dżet państwa, finanse związków samorządowych, fundusze, administra-cja samorządowa); 2. Podatki i opłaty; 3. Dochody prywatno-gospodarcze i regalia (przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, przedsiębiorstwa górnicze, monopole, gospodarka rolna i leśna, banki i przedsiębiorstwa kredytowe); 4. Cła i długi publiczne. Tam gdzie jest to wskazane (np.

dochody i wydatki budżetu), prace są ilustrowane podstawowymi

dany-państwowych. Reformy finansów komunalnych jednak w II RP nie dokonano i tom ten ni-gdy się nie ukazał, a I. Weinfeld zmarł w marcu 1939 r. Wartość tego podręcznika zauważa także historyk skarbowości prof. A. Witkowski, Dorobek badań nad skarbowością Polski międzywojennej, [w:] Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, Lublin–Łódź 2003, s. 80, podkreślając, że jest on „ najpełniejszym, przedwojennym opracowaniem obrazującym całość finansów i prawa finansowego II RP”. Podzielając wysoka ocenę wartości tego podręcznika jako źródła wiedzy na temat polskiego prawa skarbowego II RP podkreślić należy, że jego mniejsza znajomość współcześnie wynika ze zdecydowanie mniejszej dostępności w zbio-rach bibliotek uniwersyteckich podobnie jak wydań podręcznika wileńskiego.

26 Taka praktyka spowodowana była tym, że opracowanie kompletnego zbioru norm prawa w tamtych warunkach przekraczało możliwości twórcze jednego autora, a chcąc do-starczyć czytelnikowi dzieło aktualne, decydowano się na wydania cząstkowe.

mi statystycznymi. W konstrukcji podręcznika prof. Gutkowski wyraź-nie nawiązuje do wcześwyraź-niej przyjętej własnej jego koncepcji, na której oparty został drugi Przegląd z 1928 r.

IV. Osiągnięcia profesora Mieczysława Witolda