Zasady społeczno-etyczne

Strasburger ideę sprawiedliwości oparł na dwóch zasadach: powszech-ności i równomierpowszech-ności; jednocześnie odrzucał pogląd, że sprawied-liwe opodatkowanie ma swoje uzasadnienie w teorii ekwiwalencji;

„wszelako gdy chodzi o powszechny i równomierny rozkład ciężarów na poszczególne jednostki – a w tym leży zagadnienie sprawiedliwych podatków – zasada ekwiwalentu zawodzi”. Może mieć ona zastoso-wanie w stosunkach prywatnych, ale nie w publicznych, w których mogłaby przyczynić się do niesprawiedliwego traktowania poszcze-gólnych podatników. Zakładał, że urzeczywistnienie sprawiedliwego opodatkowania nastąpi poprzez równomierność, która według niego opierała się bardziej na przesłankach etycznych, niż prawnych; „ety-ka bowiem przyjmuje sprawiedliwość jako obowiązek, a nie żąda nic w zamian, mówi tylko o podmiotach obowiązku, a nie o podmiotach prawa”³¹.

Strasburger nie pojmował zasady powszechności dosłownie, jako reguły opodatkowania wszystkich bez względu na okoliczności, lecz uważał, że do płacenia podatków obowiązany jest tylko ten, kto jest do tego zdolny, w zależności od indywidualnej sytuacji ekonomicznej i był to na owe czasy pogląd w pełni nowatorski³². Zasada powszech-ności kształtowała się w drodze ewolucji, utrzymywany przez stulecia system przywilejów stanowych przeczył idei sprawiedliwości sprawia-jąc, że nakładano ciężary podatkowe z reguły na tych, którzy byli naj-mniej do tego zdolni. Liczne zwolnienia podmiotowe, zwłaszcza w

po-30 Ibidem, s. 215–216.

31 Ibidem, s. 217–218.

32 Ibidem, s. 218 i S. Głąbiński, Nauka skarbowości…, op. cit., s. 248 i n.; por. A. Gomuło-wicz, Zasada sprawiedliwości podatkowej, Warszawa 2001, s. 43 oraz M. Weralski, Finanse publiczne i prawo finansowe, Warszawa 1984, s. 256.

datkach bezpośrednich, nie naruszały – według Strasburgera – zasady powszechności – a wynikały ze względów politycznych, gospodarczych i społecznych³³.

Natomiast zasady równomierności Strasburger nie traktował jako postulatu obłożenia każdej osoby podatkami w jednakowej wysokości;

uważał, że sytuacja osobista i ekonomiczna każdego podatnika wyka-zuje istotne różnice, zaś pozornie równe opodatkowanie, okazałoby się w najwyższym stopniu niesprawiedliwe i nierównomierne. Pojawia-ła się w związku z tym konieczność stopniowania podatku i zarazem pytanie o kryteria, jakimi należałoby uzasadnić zróżnicowanie stopy, według której obciążeni byliby poszczególni podatnicy. Problem ten próbowano rozwiązać, wychodząc z dwóch przeciwstawnych koncep-cji: ekwiwalencji oraz zdolności płatniczej. Pierwszą z nich Strasburger odrzucał, twierdząc, że opiera się na błędnym założeniu umowy spo-łecznej, która w realnym świecie nie występuje. Uważał również, że jest ona niewykonalna pod względem technicznym (nie można dokonać rozrachunków poszczególnych podatników i ustalić wielkości świadczeń wzajemnych) oraz w ostateczności prowadziłaby do niesprawiedliwych i krzywdzących konsekwencji (najubożsi i najsłabsi musieliby płacić najwyższe podatki)³⁴.

Natomiast był zwolennikiem teorii zdolności płatniczej, podobnie jak Wagner, co zresztą wyraźnie podkreślał, który widział w podatku nie tylko cel fiskalny, ale również społeczno-polityczny. U podłoża tej koncepcji legło założenie, że państwo nie jest instytucją umowną, ale bytem suwerennym sprawującym zwierzchnią władzę i pilnującym porządku prawnego, zaś konsekwencją tego założenia jest żądanie ofiar od ogółu społeczeństwa, przy czym ofiara powinna być większa, im jednostka dysponuje większymi zasobami. Dlatego też równomierność powinna przejawiać się w odpowiednim rozłożeniu ciężarów podatko-wych w stosunku do zdolności płatniczej jednostki. Ponadto – co rów-nież było nader bliskie poglądom Wagnera – akcentował cel uboczny

33 E. Strasburger, Nauka skarbowości…, op. cit., s. 219–220.

34 Ibidem, s. 225–230.

podatku, który stawał się instrumentem polityki społecznej stosowanym m.in. do redystrybucji dochodu społecznego³⁵.

Spełnienie zasady równomierności Strasburger widział w opodat-kowaniu progresywnym, a nie proporcjonalnym. Progresja była pro-stą konsekwencją zastosowania teorii zdolności płatniczej, natomiast z ekonomicznego punktu widzenia uzasadniania była teorią krańcowej użyteczności. Podobnie jak Wagner przypisywał jej duże znaczenie w sferze społecznej czy politycznej, nawet większe niż w fiskalnej; sta-nowiła „[…] potężną broń w ręku ustawodawcy dla częściowej konfi-skaty nadmiernych dochodów indywidualnych”³⁶. Jednakże widział jej granice. Nadmierna progresja mogła doprowadzić do wywłaszczenia podatników i do ucieczki kapitałów. Modelowym rozwiązaniem była-by umiarkowana progresja stosowana wobec wszystkich podatników (z zastosowaniem minimum egzystencji) stanowiąca uzupełnienie opo-datkowania innymi podatkami proporcjonalnymi. Z punktu widzenia konstrukcji byłaby to progresja przyspieszona (łagodniej obciążająca niższe dochody, a ostrzej wyższe), zatrzymująca się po przekroczeniu pewnego maksimum, którego wysokość uzależniona byłaby od pozio-mu różnic majątkowych. Jednocześnie stosowane byłyby preferencje wobec dochodów niefundowanych (np. z pracy czy emerytur)³⁷.

Z zasadami etyczno-społecznymi Strasburger wiązał również prob-lem podwójnego opodatkowania, będący według niego wynikiem wad-liwego systemu podatkowego bądź też w stosunkach międzynarodo-wych – brakiem stosownych umów czy porozumień. Zjawisko to oceniał nader krytycznie, jako wywołujące nadmierne i niesprawiedliwe ob-ciążenie określonych przedmiotów i podmiotów, dotyczyło to zarów-no stosunków wewnętrznych (opodatkowanie spółek kapitałowych i ich akcjonariuszy, kolizje zachodzące między uprawnieniami państwa i związków samorządowych), jak i międzynarodowych³⁸.

35 Ibidem, s. 231–232; por. A. Gomułowicz, Zasada sprawiedliwości…, op. cit., s. 33–34.

36 E. Strasburger, Nauka skarbowości…, op. cit., s. 236–238.

37 Ibidem, s. 238 oraz idem, Ustrój skarbowy…, op. cit., s. 118; przykładem było przyto-czone tam rozwiązanie w państwowym podatku dochodowym uwzględniania w przypadku dochodów z pracy jedynie 7/10 podstawy opodatkowania.

38 E. Strasburger, Nauka skarbowości…, op. cit., s. 221–224. Podwójne opodatkowanie było wówczas powszechnie krytykowane, np. Rybarski uważał je za nielogiczne i