Teorie i poglądy

Ekonomia i skarbowość – polityka i moralność

Chcąc wskazać podstawowe cechy, postulaty które głosił i którymi odznaczał się Krzyżanowski, niewątpliwie można stwierdzić, iż był zdecydowanym przeciwnikiem etatyzmu i gorliwym zwolennikiem umiarkowanej inflacji. Największe uznanie zyskał za stworzenie i spo-pularyzowanie idei liberalizmu ekonomicznego, nawiązującej do angiel-skich myślicieli – Johna Stuarta Milla i Alfreda Marshalla oraz dokonanie głębokiej i oryginalnej analizy polityki pieniężnej Drugiej Rzeczypospo-litej w okresie kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych.

Próbując w tym miejscu przekrojowo wskazać na istotę poglądów, przekonań i myśli, należy podkreślić, że Krzyżanowski nie należał do uczonych, teoretyków, skupionych na jednej dziedzinie nauki. W obszarze jego zainteresowań przez całe życie, choć z intensywnością uzależnioną od aktualnej sytuacji geopolitycznej świata, pozostawały finanse państwa,

18 D. Grzybek, Nauka czy ideologia..., op. cit., s. 107.

19 Ibidem, s. 207.

20 Ibidem, s. 268.

ekonomia, polityka i filozofia polityczna, etyka i moralność, historia go-spodarcza i demografia, rolnictwo i spółdzielczość, kultura i socjologia²¹. Krzyżanowski nigdy nie rozpatrywał poszczególnych zagadnień czy-sto abstrakcyjnie, niezależnie, bez jakiegokolwiek powiązania z innymi problemami, lecz tworzył złożoną, wieloaspektową wizję, w której prze-platały się elementy społeczne i gospodarcze z elementami politycznymi i moralnymi. Podstawowym twierdzeniem głoszonym przez Krzyżanow-skiego było, że przestrzeń polityki i kultury w niepodważalny sposób wpływa na rzeczywistość gospodarczą. W konsekwencji, konstruując jakąkolwiek instytucję, starał się uczynić to tak, aby przyczyniała się rozwojowi gospodarczemu.

Patrząc na życie Krzyżanowskiego przez pryzmat głoszonych przez niego poglądów, należy dostrzec rysujące się dwa etapy: okres skupienia na problemach agrarnych w Galicji oraz okres swego rodzaju odejścia od polityki i poświęcenia nauce, wyznaczany przez wojny światowe²².

Początkowo prowadził intensywne prace nad propozycją przemian agrarnych dla Galicji, w których był zdecydowanym zwolennikiem interwencjonizmu państwa. Istotą opracowanego programu staje się stworzenie silnych gospodarstw rolnych, których zadaniem jest pro-dukcja i zapełnianie rynku. Później, w okresie przypadającym na czas po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, formułuje w oparciu o li-beralizm ekonomiczny, jedyny w ówczesnym czasie, konsekwentny program modernizacji gospodarczej kraju.

Należy podkreślić, iż głoszony przez Krzyżanowskiego liberalizm wyróżnia niespotykane u nikogo wcześniej połączenie optymizmu idei Smitha z pesymizmem idei Malthusa, umożliwiającym odrzucenie uto-pii i krytyczny opis rzeczywistości²³.Jego zdaniem, pozbawione jest większej wartości praktycznej czysto teoretyczne ujęcie ekonomii, gdyż sfera gospodarki i polityki oddziałują na siebie wzajemnie i dlatego nie sposób przeprowadzać poprawnej analizy jednej z nich w oderwaniu od drugiej. Nie oznacza to jednak, iż należy odrzucić wszelkie teorie ekonomii. Odbierając sens teoretycznym sporom w obrębie głównego

21 Ibidem, s. 5.

22 Ibidem, s. 257–260.

23 Ibidem.

nurtu ekonomii, uznawał jednak autorytet szkoły klasycznej. Podkre-ślając, że każde zjawisko ma aspekty ekonomiczne, polityczne i moralne, liberalne zasady szkoły klasycznej stara się łączyć z ideami głoszony-mi przez przedstawicieli szkoły historycznej. Zdecydowanie bardziej uporządkowane ujęcie prezentuje w odniesieniu do zagadnienia teorii pieniądza oraz finansów publicznych. Jego ujęcie teoretyczne w tym zakresie określić można jako syntezę przekonań większości teoretyków i praktyków w okresie przed powstaniem makroekonomii Keynesa²⁴.

W ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej Krzyża-nowski odchodzi od uprawiania czynnej polityki i kieruje się w stro-nę nauki. Zgłębiając teorię Malthusa, uznaje, że jednym z niebezpie-czeństw grożących rozwojowi społecznemu i gospodarczemu państwa jest przeludnienie. Tym samym pozostał zwolennikiem poglądu, że niezbędnym elementem do przeprowadzenia udanej modernizacji kra-ju jest zdecydowane ograniczenie wzrostu liczby ludności. Ponadto, bę-dąc inspirowanym teorią Malthusa, podzielał pogląd, iż powtarzalnym stanem w dziejach ludzkości jest następowanie po sobie na przemian dwóch okresów – epoki wolności i dobrobytu oraz epoki zniewolenia i militaryzmu²⁵.

W kolejnych latach pracy naukowej Krzyżanowski dokonał swoistej rewizji swoich poglądów i wskazał, że modernizacja kraju powinna być poprzedzona jego industrializacją. Za wzorzec uznał uprzemysłowione kraje zachodnie, a w szczególności dziewiętnastowieczną Anglię. Jego zdaniem, Polska powinna kroczyć w stronę gospodarczego i politycz-nego liberalizmu. Dlatego przedstawił program rozwoju gospodarcze-go, którego rezultatem ma być zbudowanie dobrobytu społecznegospodarcze-go, dzięki szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, przy jednoczesnej popra-wie funkcjonowania struktur państwowych oraz wzroście obyczajów.

Wspomnianemu wzrostowi gospodarczemu towarzyszyć ma jednocześ-nie zwiększejednocześ-nie kapitału oraz ograniczejednocześ-nie przyrostu liczby ludności²⁶. Podkreślić należy, iż zaproponowany przez Krzyżanowskiego program

24 Ibidem.

25 Ibidem.

26 Ibidem.

obejmuje przeprowadzenie umiarkowanych reform społecznych w dro-dze ewolucji i odrzuca wszelkie zmiany w drodro-dze rewolucji²⁷.

Kilka lat później przyczyn niepowodzenia opracowanego progra-mu naprawczego kraju upatrywał w destrukcyjnym wpływie wojny, wyrażającym się w ograniczeniu wolnego rynku, wzroście inflacji oraz podważeniu zaufania na arenie międzynarodowej, w wyniku zniesienia wymienialności pieniądza na złoto²⁸.

Po przejęciu władzy w Polsce przez komunistów po II wojnie świa-towej niemal całkowicie zaprzestał wypowiadać się na tematy z za-kresu ekonomii i skoncentrował się na obronie podstawowych zasad społeczeństwa liberalnego. W tym właśnie czasie wskazał, że państwo może rozwijać się tak gospodarczo, jak i moralnie. Aby to osiągnąć, musi jednak maksymalnie ograniczyć realizację swoich zadań i pozwo-lić rozwijać się rynkowi. Dokonując głębokiej analizy Krzyżanowski rozbudował swoją klasyczną, liberalną tezę, która głosiła, że mniejszy zakres ingerencji i działania państwa nie tylko pozwala bardziej efek-tywnie realizować jego funkcje, ale także eliminuje korupcję i wszelkie nadużycia w sferze publicznej. W konsekwencji zaś państwo jest zdol-ne do skuteczzdol-nej obrony zasad gospodarki rynkowej i zasad etycznych.

Według Krzyżanowskiego jednym ze stadiów ewolucji społeczeństwa liberalnego jest ustrój demokratyczny. Jednocześnie zwrócił uwagę na to, że demokracji nie cechuje trwałość, lecz kruchość i łatwość ulegania samozatruciu naciskiem rosnących ambicji tłumu²⁹.

W ostatnich latach życia spojrzenie w przyszłość Krzyżanowskie-go stawało się bardziej optymistyczne, co znalazło wyraz, po pierwsze w dostrzeżeniu możliwości wkroczenia przez państwa demokratyczne na drogę trwałego i powszechnego rozwoju za sprawą ich zjednoczenia się w powstałej federacji państw, po drugie we wskazaniu dwóch sił dają-cych nadzieję na lepsze czasy: siły wartości moralnych religii chrześci-jańskiej oraz potęgi politycznej i gospodarczej Stanów Zjednoczonych³⁰.

27 A. Lityńska, Krakowscy twórcy..., op. cit., s. 74.

28 D. Grzybek, Nauka czy ideologia..., op. cit., s. 257–260.

29 Ibidem, s. 257–260.

30 Ibidem.