Zakres badawczy

Jego kariera rozwijała się niezwykle szybko i wielotorowo, jednak do zagadnień cieszących się największym zainteresowaniem Rybarskiego należał niewątpliwie budżet państwa. Na tym polu profesor mógł godzić obie swoje aktywności zawodowe, czyli działalność polityczną i naukową.

Rybarski definiował budżet jako zestawienie przewidzianych na pewien okres wydatków państwa i dochodów, które służą na ich pokry-cie, zatwierdzone przez władzę zwierzchnią¹³. Jako wybitny ekonomista rozumiał powagę tego aktu prawnego i z tego powodu w czasie obrad sejmowych często dobitnie wyrażał swoją opinię na temat wadliwości tworzonych budżetów, a w konsekwencji złego stanu finansowego pań-stwa. W czasie przemówienia wygłoszonego w ogólnej dyskusji budże-towej dnia 5 lutego 1935 r. zarzucał, iż Sejm po raz piąty uchwala budżet deficytowy, wskazując na pozorne jedynie oszczędności, jakie zostały poczynione. Zwracał uwagę, iż samorządy zamiast zwiększać oszczęd-ności w rzeczywistości generują zbędne wydatki, podając za przykład miasto stołeczne Warszawę, która snuła plany ozdobienia ulic zamiast przeznaczyć te środki na zabezpieczenia przeciwpożarowe czy pomoc bezdomnym¹⁴. Rybarski opierał się w swoich wypowiedziach na

różni-11 R. Rybarski, W sprawie „Nauki o przedmiocie gospodarstwa społecznego” odpowiedź panu A. Krzyżanowskiemu na recenzję książki pt. „Nauka o podmiocie gospodarstwa społecz-nego”, Ekonomista 1913 nr IV, s. 146–158, za: J. Chodorowski, Roman Rybarski…, op. cit., s. 312.

12 Ibidem, s. 311–314.

13 Nauka skarbowości, Warszawa 1935, s. 23.

14 Przemówienie posła Romana Rybarskiego [w:] Przemówienia posłów Klubu Narodowego wygłoszone w Sejmie w czasie rozprawy nad budżetem na rok 1935/1936, Warszawa 1935, s. 3–4.

cy między wydatkami zwyczajnymi i nadzwyczajnymi¹⁵ i wskazywał, iż w sytuacji gdy kraj upada, to fakt, że utrzymuje wydatki na niezmniejszo-nym poziomie, nadaje tym wydatkom częściowo nadzwyczajny charakter, zwłaszcza gdy nie wystarczy zwyczajnych dochodów na ich pokrycie¹⁶.

W tamtym czasie sytuacja gospodarcza Polski była bezspornie trud-na. Polska stawała się krajem biednym i zadłużonym. Z tego wzglę-du Rybarski postulował konieczność wprowadzenia zmian w polityce gospodarczej, wskazując, że ubogie społeczeństwo musi przeznaczać stosunkowo więcej dóbr na produkcję dóbr stałych, a nie może kon-sumować całego swego dochodu społecznego. Zauważał on jednak, że w roli konsumenta pożyczonego kapitału nie występują jedynie jednost-ki prywatne, ale czasem także i państwo, przeznaczając pożyczone przez siebie pieniądze na pokrycie deficytów budżetu, marnując tym samym rezultat oszczędności. Zatem tylko oszczędność zużyta produkcyjnie jest prawdziwą oszczędnością i wyrazem istotnej kapitalizacji¹⁷. Kapitalizacja jest jednym z głównych założeń programowych Rybarskiego. Rozumie on przez nią zjawisko wzrastania majątku narodowego, w szczególności dóbr, służących do dalszej produkcji¹⁸. Właśnie konsekwencją postu-latu kapitalizacji było dążenie Rybarskiego do unormowania systemu fiskalnego i podatkowego państwa.

Rybarski był zdania, że podstawowym zadaniem państwa jest dąże-nie do zwiększenia przyrostu kapitału, a w żadnym razie dąże-nie tamowadąże-nie kapitalizacji i z tego powodu badał wpływ ciężarów nakładanych przez państwo na zużycie i powstawanie dochodu społecznego¹⁹. Twierdził on, iż należy zachować równowagę między tym, co państwo zabiera na swoje potrzeby, a tym, co zostawia gospodarstwu na konsumpcję i kapitalizację. Jednak stwierdził, że równowaga ta została zachwia-na, gdyż ciężar utrzymania aparatu państwowego w tym samorządów

15 Wydatki zwyczajne państwa występują periodycznie w jego budżecie w rozmiarach niewskazujących wielkich odchyleń z roku na rok, przy tym jednak pewien wzrost wydat-ków, odpowiadający wzrostowi ludności i bogactwa nie zmienia zwyczajnego charakteru wydatków. Wszystkie inne wydatki są nadzwyczajne, Nauka skarbowości…, op. cit., s. 106.

16 Nauka skarbowości…, op. cit., s. 108.

17 Program gospodarczy, Warszawa 1937, s. 21–23.

18 Ibidem, s. 19–20.

19 Ibidem, s. 40.

był ponad możliwości gospodarstwa. Właśnie z tego powodu Rybar-ski uznał, iż „trzeba powiększyć ilość i zdolność płatniczą tych, którzy płacą podatki, a zredukować wydatek na tych, których się utrzymuje z tych podatków”²⁰. Wydaje się, że pod tym postulatem podpisałaby się również dzisiaj zdecydowana większość społeczeństwa.

Rybarski, poza koniecznością reformy administracyjnej, która miała-by na celu osiągnięcie oszczędności poprzez zredukowanie ilości urzęd-ników państwowych, proponował także inne zmiany:

1. Ograniczyć wydatki na reprezentację. „Skala życia administracji państwowej powinna być dostosowana do faktu, że jesteśmy bardzo ubogim społeczeństwem”²¹.

2. Zredukować subwencje, które wypłacane są często instytucjom, któ-re de facto nie są instytucjami społecznymi, a ponadto często służą one ukrytym celom partyjno-politycznym.

3. Zatrudniać osoby, które zostały pozbawione pracy i zwieszają grupę tzw. młodych emerytów, obciążając finansowo państwo.

4. Skoordynować pracę administracji państwowej i samorządowej, by nie dublowały one swoich zadań.

5. Zaprzestać obsadzania stanowisk wymagających fachowej wiedzy osobami niespełniającymi podstawowych wymagań. Należy po-rzucić kryterium znajomości czy odpowiednich zapatrywań poli-tycznych, a zacząć kierować się dobrem państwa i wybierać osoby kompetentne, których działania nie będą generowały niepotrzeb-nych kosztów.

6. Porzucić zasady finansowania grupy rządzącej z budżetu państwa.

Każda grupa polityczna powinna utrzymywać się z własnych środ-ków²².

Wydaje się, iż większość wysuwanych przez profesora postulatów pozostaje aktualna do dziś. Chociaż wzywał on do wprowadzenia sto-sownych zmian w sferze budżetowej 75 lat temu, nie wszystkie jego idee udało się wdrożyć w życie. Wydaje się, iż na czele niezrealizowanych koncepcji Rybarskiego pozostaje doprowadzenie do uchwalania

budże-20 Ibidem, s. 42.

21 Ibidem, s. 45.

22 Ibidem, s. 46–47.

tu, który będzie aktywował gospodarkę, zamiast ukrywać deficyt pod fikcyjnymi oszczędnościami.

Kolejnym zagadnieniem, na jakie Rybarski kładł nacisk, była re-forma podatkowa. Za podstawowy błąd popełniany przez państwo uważał nadmierny fiskalizm, który blokował kapitalizację. Złudzenie, że przez podwyższanie stawek można bez końca powiększać wpływy podatkowe, prowadzi w rzeczywistości do ich obniżenia. Rybarski twierdził wręcz, że największe stawki skutkują uzyskaniem najmniej-szych wpływów. Podstawowym założeniem kapitalizacji jest bowiem zasada, że produkcja powinna się opłacać, natomiast narzucone przez państwo stawki skutkowały często nieopłacalnością produkcji. By doprowadzić do większej aktywności społeczeństwa w sferze pro-dukcyjnej, a tym samym wzrostu kapitalizacji, Rybarski postulował następujące zmiany:

1) ujednolicenie obciążeń podatkowych;

2) złagodzenie systemu podatkowego;

3) ograniczenie dowolności władz w zakresie wymiarowania;

4) oparcie podatków na ścisłych podstawach prawnych;

5) zapewnienie stałości i pewności w zakresie wysokości podatków;

6) reformę monopoli fiskalnych w ten sposób, by przynosiły więcej zysków, np. monopol spirytusowy, który od momentu wprowadze-nia podwyżki cen zaczął przynosić zdecydowanie mniej wpływów;

7) wzmożenie kontroli działalności administracji publicznej poprzez:

a) wprowadzenie jawności finansów, która pozwoli uniknąć nad-użyć i rozrzutności w gospodarce,

b) powołanie niezależnych izb kontroli²³.

Rybarski twierdził, że należy wyważyć potrzeby skarbu i możliwo-ści finansowe społeczeństwa. Aby było to możliwe, wskazywał pewne zasady, jakie powinny dotyczyć wymierzania podatku.

8. Podatek powinien być wydajny, pewny dla skarbu, elastyczny, gdy wzrasta produkcja, dogodny ze względu na terminy i sposoby płatności.

a. Wydajność zdaniem Rybarskiego oznacza, że państwo powinno unikać wprowadzania podatków drobnych, przynoszących

nie-23 Ibidem, s. 47–51.

wielkie zyski, gdyż nie daje to oczekiwanych korzyści, a jedyne osłabia autorytet władz.

b. Pewność podatku jest wtedy, gdy jest on wprowadzony jako instytucja stała z założeniem, że nie zostanie usunięty w krót-kim czasie oraz że wpływy z niego będą w kolejnych latach podobne.

c. Podatek jest elastyczny wówczas, gdy zmienia się on proporcjo-nalnie do wzrostu bądź spadku wydatków bez zmiany stawek podatkowych.

d. Dogodność podatków polega na tym, że podatnicy wpłacają wy-magane kwoty oraz że dokonują tych wpłat terminowo.

9. Podatek powinien jak najmniej szkodzić gospodarstwu. Powinien być tani, pewny i dogodny dla opodatkowanych. Rybarski uważał, że górna granica podatku jest łatwa do określenia, jeśli kieruje się następującymi kryteriami:

a. Podatek jest szkodliwy, gdy nie można zapłacić go z dochodu, a należy pomniejszać swój majątek.

b. Podatek tak obciąża dochód, że podatnik nie ma korzyści w tym, by ten dochód zwiększać.

c. Wysokość poszczególnych rodzajów podatków należy dostoso-wywać do potrzeb państwa. Np. kiedy państwo potrzebuje in-westycji zagranicznych kapitałów, powinno mieć niższy podatek niż kraje sąsiednie, by przyciągnąć inwestorów.

d. Nie należy przekraczać zdolności podatkowej podatników.

10. Określenie kwoty wolnej pod podatku – tzw. minimum egzystencji.

11. Unikanie podwójnego opodatkowania, które pojawia się, gdy dwie niezależne od siebie władze równocześnie wymierzają podatek od tego samego przedmiotu opodatkowania²⁴.

Rybarski dokładnie wyjaśniał także mechanizmy działania poszcze-gólnych podatków²⁵, zagadnienia związane z długami państwowymi²⁶, wskazywał na konieczność przeprowadzenia reformy walutowej²⁷, kładł

24 Nauka skarbowości…, op. cit., s. 201–218

25 Ibidem, s. 246–345; Uzupełnienia do nauki skarbowości, Warszawa 1935.

26 Nauka skarbowości…, op. cit., s. 345–373.

27 Marka polska i złoty polski, Warszawa 1922.