Działalność naukowa profesora Stanisława Grabskiego

Z uwagi na bogaty dorobek prof. Grabskiego nie sposób przedstawić wszystkie jego publikacje. W swojej pracy pragnę jedynie wybiórczo zaprezentować oraz opisać najistotniejsze prace, a o niektórych jedynie wspomnieć.

Jeszcze podczas pobytu w Bazylei w 1898 r. Stanisław Grabski opub-likował w wiedeńskim miesięczniku naukowym „Zeitschrift für Natio-nalökonomie und Statistik” studium o polskim ekonomiście pierwszej połowy xix w., Fryderyku Skarbku. Natomiast rok później wydał książkę pt. Karl Marlo als Sozialtheoretiker (Karol Marlo jako teoretyk społecz-ny). Kolejna praca – Zur Erkenntnislehre der volkswirtschaftlichen Erscheinungen (Przyczynek do teorii poznania zjawisk

społeczno-go-spodarczych) dotycząca metod badań ekonomicznych, opublikowana w Lipsku w 1900 r., przyniosła Grabskiemu niemały rozgłos. Krytykując antagonistycznie nastawione do siebie kierunki metodologiczne wystę-pujące w literaturze niemieckiej, tj. dedukcyjno-psychologiczny szkoły wiedeńskiej oraz indukcyjny szkoły historycznej, przedstawił własne rozwiązanie, proponując oparcie badań na prawidłowości kształtowania się społeczno-ekonomicznych zjawisk o znajdującą się w nieustannej ewolucji psychologię zbiorową. O wartości książki najlepiej świadczą jej pozytywne recenzje i oceny oraz fakt, że to po tej publikacji Grabski dostał propozycję habilitowania się na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego¹⁹.

W 1903 r. ukazał się tom I Zarysu rozwoju idei społeczno-gospodar-czych w Polsce, obejmujący czasy od pierwszego do trzeciego rozbioru

17 Ibidem, s. 23, 26–17.

18 W. Wojdyło, Stanisław Grabski (1871–1941). Biografia polityczna, Toruń 2003, s. 399.

19 S. Grabski, op. cit., s. 132–133.

Rzeczypospolitej. Natomiast tom II opisujący czasy od trzeciego zaboru do kongresu wiedeńskiego wydany został w 1905 r. Przeprowadzona w nich analiza pozwoliła dojść autorowi do wniosku przeciwnego w sto-sunku do powszechnie wówczas głoszonego poglądu, jakoby „nadanie włościanom wolności osobistej bez równoczesnego ich uwłaszczenia pogorszyło ich sytuację”. Jego zdaniem korzystnie wpłynął na położe-nie chłopów fakt, że z dziedzicznych posiadaczy ziemi odrabiających za użytkowanie pańszczyznę stali się oni folwarcznymi robotnikami, wynagradzanymi prawem użytkowania określonych gruntów rolnych²⁰. Warto też wspomnieć o jednym z referatów Grabskiego dla Wydziału Krajowego „o rozwijającej się coraz silniej parcelacji folwarków”, w któ-rym to proponował rozwiązania mające sprzyjać temu procesowi, a za-razem przeciwdziałać spekulacji parcelacyjnej²¹.

W 1921 r. opublikowana została Rewolucja stanowiąca studium spo-łeczno-psychologiczne dotyczące tej tematyki. Autor poddał analizie zarówno jej przyczyny, jak i skutki, zestawiając rewolucję w Rosji z in-nymi rewolucjami europejskim. Doszedł przy tym do wniosku, zgodnie z którym „istotną przyczyną przeradzania się istniejącego wszędzie i za-wsze niezadowolenia pewnych warstw społecznych z istniejącego stanu rzeczy i płynących stąd niepokojów w zwycięski wybuch rewolucyjny jest nie tyle siła niezadowoleń czy rozmiar krzywd, jakie cierpią szerokie masy ludności, co »rozterka myśli i zanik zbiorowej woli w warstwie rządzącej«”²². W wydanej w 1923 r. książce Uwagi o bieżącej historycz-nej chwili Polski składającej się z dwóch części: I. Stan obecny Polski, II. Zagadnienia przyszłości Polski, wskazał na podobieństwo okresu mu współczesnego, do tego z XVI w., zauważał ponadto, że „logika stano-wego egoizmu chłopskiego jest identyczna z logiką stanostano-wego egoizmu przedrozbiorowej szlachty”. Ponadto oceniając kierunek naszej polityki, wskazywał, iż „pierwszym i najważniejszym […] zadaniem naszej polityki zagranicznej jest wzmacnianie elementów zwycięstwa w nieuchronnym po pewnym czasie starciu z Niemcami”²³.

20 Ibidem, s. 144.

21 Ibidem, s. 153–156.

22 S. Grabski, Pamiętniki, t. II, Warszawa 1989, s. 188–189.

23 Ibidem, s. 201, 204.

W kolejnej pracy z 1925 r. – Z zagadnień polityki narodowo-pań-stwowej podkreślał fakt bycia przez naród polski suwerenem, jednak nie wypływają z tego tylko „prawa dla Polaków do Polski, ale i obowiązki wobec Polski. Pierwszym obowiązkiem suwerennego narodu jest do-brze rządzić swym państwem. Nie władać nim tylko – ale rządzić, i nie narzucać tylko przymusem swej woli – ale kierować dążeniami ogółu ludności. [...]. By rządzić naprawdę Polską, musi naród polski wytworzyć we współżyjącej z nim w granicach Rzeczpospolitej ludności niepolskiej świadomość korzyści tego współżycia […] trzeba przede wszystkim dać te korzyści i dać je tak, by jasnym dla każdego było, że płyną one właśnie ze współżycia z narodem polskim”²⁴. Odpowiedź na bieżące wydarzenia stanowił natomiast opublikowany w 1927 r. Kryzys myśli państwowej, w której to Grabski jednoznacznie stanął w obronie Sejmu²⁵. W kolejnej pracy – Państwo narodowe wydanej w 1929 r. przestrzegał on przed bez-krytycznym przyjmowaniem obcych wzorców dotyczących „zamachów zbrojnych i dyktatur”, które ukrócą „sejmowładztwo”. Podkreślając przy tym, że „modnymi tymi frazesami przykrywa się treść lichą moralnie, wprowadza się w opinię zamęt pojęć nie tylko prawnych, lecz i etycz-nych”. Wskazując jednocześnie na państwa o ugruntowanej demokracji, jak Stany Zjednoczone czy Anglia albo Francja, w których nie sposób mówić o bankructwie „parlamentaryzmu, demokracji i liberalizmu”, przyczyny tego upatruje on w ich uwarunkowaniach historycznych.

W zakończeniu pracy zaproponował on zmiany ówczesnej Konstytucji II RP. Według projektu miał nastąpić „podział kompetencji między ist-niejące izby ustawodawcze, przekazanie innych spraw Senatowi niż Iz-bie Poselskiej, tak by do wyłącznej kompetencji Senatu należały sprawy dziejowego znaczenia i polityki zagranicznej, organizacji sił zbrojnych, wychowania narodowego, stosunku samorządu do władz administracji państwowej, gdy Izba Poselska załatwiała również samodzielnie wszyst-kie inne sprawy bieżącego życia społeczno-państwowego”²⁶.

Niewątpliwe „dzieło życia” stanowiła dla profesora składająca się z dziesięciu tomów Ekonomja społeczna. Wydawana była ona w latach

24 Ibidem, s. 227.

25 Ibidem, s. 261.

26 Ibidem, s. 267–272.

1927–1933, w mniejszych tomach, z których każdy opisywał dane zagad-nienie. Pierwsza książka wydana została pod tytułem Socjologiczne podstawy ekonomii, druga Rozwój nauki ekonomji społecznej, trzecia Zasadnicze pojęcia społeczno-gospodarcze, czwarta Gospodarstwo i przedsiębiorstwo, piąta Rynek, szósta Kapitał, siódma Stosunki ro-botnicze, ósma Ustroje społeczno-gospodarcze, dziewiąta Współczesny kapitalizm, dziesiąta Tendencje rozwojowe doby obecnej rynku pie-niężnego, układu własności i stosunków robotniczych. Przyjęta przez Grabskiego metoda redakcyjna miała, jak sam stwierdził, przyczynić się do „zrozumienia życia społecznego i społeczno-gospodarczego” nie tylko wśród studentów, ale też „inteligencji polskiej”. Wydaje się przy tym uznać, za słuszne przyjęte założenie, zgodnie z którym łatwiej jest sięgnąć zainteresowanej osobie do konkretnie interesującego ją zagad-nienia niż całej „nauki ekonomji społecznej”. Objętościowo również bardziej przemawiająca do potencjalnego czytelnika jest niewielka po-zycja, w porównaniu z „tysiącostronnicowym dziełem”²⁷.

W 1934 r. na rynku wydawniczym ukazała się książka pt. Trzeba szukać drogi wyjścia. Stanisław Grabski odniósł się w niej krytycznie do bierności państwa wobec kryzysu oraz zaproponował własny pro-gram jego przezwyciężenia²⁸. Z kolei, w 1938 r. wydane zostało Ku lep-szej Polsce. Natomiast podczas pobytu na emigracji w Anglii w 1944 r.

opublikował dwie prace Myśli o dziejowej drodze Polski oraz Nil de-sperandum, w której to opowiedział się za przesunięciem Polski na zachód, za co był mocno atakowany²⁹.

Podsumowanie

Dorobek prof. Stanisława Grabskiego jest tak znaczny, że nie sposób go w całości przedstawić, zaś wartościowanie poszczególnych rozwią-zań i teorii jest niezwykle utrudnione. Bogactwo prezentowanej przez

27 S. Grabski, Ekonomia społeczna, Lwów 1933, Przedmowa.

28 S. Grabski, Pamiętniki, t. II…, op. cit., s. 275.

29 Ibidem, s. 476.

niego materii jest efektem nabytych doświadczeń oraz przemyśleń, po-cząwszy od młodzieńczych przygód z socjalizmem, poprzez przystąpie-nie do Narodowej Demokracji, następprzystąpie-nie okres po zamachu majowym nacechowany aktywną działalnością publicystyczną oraz trudny czas okupacji sowieckiej, zakończony działalnością w rządzie londyńskim i późniejszym powrocie do kraju. Odnosząc się do samych rozwiązań stricte prawnych proponowanych przez profesora, można by zapre-zentować ich co najmniej kilka. Jednak odnosząc się do zasadniczego zakresu tematycznego Konferencji, warto przedstawić moim zdaniem najważniejszą koncepcję, która gdyby w porę weszła w życie w czasach wielkiego kryzysu lat 30. ubiegłego wieku, być może przyczyniłaby się do znacznego ożywienia gospodarczego w Drugiej Rzeczypospolitej, dając jej tym samym inne widoki na przyszłość.

Profesor Stanisław Grabski był zdecydowanym przeciwnikiem przy-znanej Polsce w 1927 r. „pożyczki stabilizacyjnej”, mającej zapewnić trwałość kursu złotego, w zamian jednak musieliśmy poddać kontroli

„doradcy finansowego” ustanowionego przez banki udzielające tej po-życzki naszą politykę ekonomiczną. Zakładał wbrew panującej opinii, że działanie takie nie przyciągnie inwestorów zagranicznych. Wcześniej zaś przestrzegał przed zniesieniem ograniczeń importowych, którego wy-nikiem było stopniowe zmniejszanie się przepływu obcych walut, osta-tecznie zaś zupełny ich odpływ za granicę. Ówczesną sytuację najlepiej obrazuje fakt, że w 1926 r. Polska miała nadwyżkę w bilansie płatniczym wynoszącą 700 milionów złotych, natomiast w 1928 r. 853 miliony defi-cytu bilansu handlowego. By wzmocnić słabnącego złotego, zaciągnię-to wyżej wspomnianą pożyczkę. Zaś ów doradca zamiast ograniczania importu nakazywał jeszcze bardziej rozszerzać handel międzynarodo-wy. Efektem takiej polityki było to, iż nie tylko pożyczka stabilizacyjna, ale i kolejne kredyty odpłynęły za granicę, na skutek ujemnego bilansu handlowego (1927–1929), a za granicą pozostało ogromne zadłużenie. Po-nadto ujemny bilans płatniczy przyczynił się do zmniejszania zasobów złota i dewiz Banku Polskiego, wobec tego wprowadzono politykę de-flacyjną, której celem była obrona złotego. Tę drogę profesor również zanegował stwierdzeniem, że „im dłużej trwa deflacja, tym większe

po-woduje straty i że już doszła ona u nas do granicy, poza którą staje się równie szkodliwa, jak spadek kursu złotego, a niedługo będzie nawet od niego szkodliwszą”³⁰.

Program zaproponowany przez Grabskiego w celu przezwycięże-nia kryzysu kształtował się następująco. Po pierwsze wskazywał na potrzebę natychmiastowego zatrzymanie odpływu złota z Banku Pol-skiego, uznając „posiadany przez nas zasób złota za minimum tego, co jest niezbędne dla naszego bezpieczeństwa”, co miało nastąpić w wy-niku zamknięcia transferu oraz oświadczenia zagranicznym „naszym wierzycielom, że będziemy im płacić zobowiązania dłużne w ich kra-jowej walucie o tyle tylko, o ile ona do nas przypłynie, a poza tym kon-tami w naszych bankach opiewającymi na złote albo zażądać rewizji wszystkich umów handlowych z innymi państwami wierzycielskimi, by uzyskać od nich kontyngenty kompensacyjne dla naszego impor-tu, równe nie tylko ich do nas wywozowi, lecz również naszym wobec krajów tych zobowiązaniom płatniczym z tytułu zaciągniętych u nich pożyczek”. Działanie takie miało szanse powodzenia z uwagi na fakt, iż w tym czasie „w stosunkach płatniczych dłużnicy byli silniejsi od wierzycieli”, gdyż nie posiadają oni „żadnych środków egzekucyjnych”.

Efektem tych działań byłoby nie tylko w jego zamyśle powstrzymanie odpływu złota i dolarów z Polski, ale ustanie przewyżki „zapotrzebo-wania obcych walut dla zagranicznych wypłat za sprowadzone do nas towary nad zapotrzebowaniem złotych przez zagranicznych nabywców naszych wytworów”. Tym samym można będzie skończyć deflację, po-nieważ „kurs złotego będzie całkowicie zapewniony przez równowagę zapotrzebowania obcych walut i naszej własnej”. Kolejnym zaś etapem miała być reflacja. Powiększanie obiegu pieniężnego i „rozszerzanie akcji kredytowej” wymagało zdaniem profesora wraz z rozszerzaniem obiegu pieniężnego podjęcia planowej, „konsekwentnie podnoszącej siły ekono-miczne społeczeństwa polityki ekonoekono-micznej i skarbowej”. Pierwszym jej asumptem miało być podniesienie „siły nabywczej naszego rynku wewnętrznego”. Słusznie jednak zauważył profesor, że „o konsumpcji krajowej decyduje siła nabywcza mas włościańskich, robotniczych

30 Ibidem, s. 273–277.

i drobnomieszczańskich”. By zatem zwiększona emisja banknotów pod-niosła silę „nabywczą i konsumpcyjną naszego społeczeństwa” musi ona zostać wydana na „zatrudnienie przynajmniej połowy bezrobotnych”, czyli co najmniej 300 tysięcy osób. Wskazując przy tym, że ich praco-dawcą może być jedynie państwo, które powinno zorganizować roboty publiczne na dużą skalę, a nie prywatna przedsiębiorczość. Źródłem finansowania tych wydatków nie powinny być wpływy podatkowe, a kredyty reflacyjne udzielone przez Bank Polski³¹.

Przedstawiona koncepcja spotkała się z dużym zainteresowaniem zarówno rządu sanacyjnego, jak i „młodych pracowników społeczno--gospodarczych”. Najlepiej o jej wartości świadczy fakt podjętych przez ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego działań, mających na celu zwiększenie naszej produkcji. Zainicjował on bowiem prowadzenie ro-bót publicznych oraz budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego. Po-nadto warto też wspomnieć, o zaproszeniu skierowanym do profesora przez Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych. W jego wyniku wygłosił on referat dotyczący rozbudowy przemysłu zbrojeniowego, który nie tylko spotkał się z akceptacją, ale był też pretekstem do wywierania na-cisku w celu przyznania kredytu przez wspomnianego ministra skarbu³².

Osoba Stanisława Grabskiego bywa oceniana różnie jedni ganią go za postanowienia Traktatu Ryskiego i utracone na ich skutek ziemie oraz związane z nimi koncepcje, drudzy zaś doceniają go jako wybitne-go naukowca i polityka. Moim zdaniem, by dokonać właściwej oceny Stanisława Grabskiego należałoby brać pod uwagę każdy aspekt jego szerokiej działalności, ale bez wątpienia był wybitnym znawcą skarbo-wości i to w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym.

Profesor Stanisław Grabski doczekał się kilku różnych form upa-miętnienia w polskich miastach, i tak np. w Sulejówku jest ul. Stanisława Grabskiego oraz pomnik – obelisk z 1988 r. poświęcony pamięci twór-ców Drugiej Rzeczypospolitej, którzy mieszkali w Sulejówku w okresie międzywojennym: Józefa Piłsudskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, Igna-cego Paderewskiego i Stanisława Grabskiego, w Kole mieści się Zespół

31 Ibidem, s. 278–280.

32 Ibidem, s. 278–280, 287.

Szkół Ekonomiczno-Administracyjnych im. Stanisława i Władysława Grabskich. Ponadto warto wspomnieć o programie stypendialnym im.

Stanisława Grabskiego dla osób polskiego pochodzenia wywodzących się z krajów byłego ZSRR studiujących kierunki ekonomiczne.

Bibliogra ia

1. Grabski S., Ekonomia społeczna, Lwów 1933.

2. Grabski S., Pamiętniki, t. I, Warszawa 1989.

3. Grabski S., Pamiętniki, t. II, Warszawa 1989.

4. Kawalec K., Stanisław Grabski o sejmie, samorządach i zadaniach państwa, Warszawa 2001.

5. Redzik A., Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006.

6. Wojdyło W., Stanisław Grabski (1871–1941). Biografia polityczna, Toruń 2003.

TOMASZ OLEJNIK*