Jerzy Jakub Michalski

jako minister skarbu Drugiej Rzeczypospolitej

Profesor Michalski został powołany 26 września 1921 r. na stanowisko ministra skarbu w rządzie A. Ponikowskiego, jako siódmy minister skar-bu Drugiej Rzeczypospolitej¹¹. Przesłanek do wyboru Michalskiego na to stanowisko było kilka: cieszył się opinią bardzo sprawnego organizato-ra, nadto nie należał do żadnej partii politycznej oraz posiadał poparcie polityków galicyjskich¹². Michalski odbierany był jako człowiek śmiały, z wyznaczonymi priorytetami, co według opinii publicznej było funda-mentalnym atutem do budowania maszyny skarbowej przy założeniu, że nie przeszkodzi profesorowi jego własny egotyzm¹³.

Dobrym przyjęciem¹⁴ cieszyło się exposé ministra skarbu z 4 lutego 1921 r. wygłoszone w Sejmie oraz przedstawione Komisji Skarbowo--Budżetowej. Profesor Michalski w swoim wystąpieniu poruszył kwe-stie dotyczące stanu skarbu państwa, programu działania, programu walutowego oraz przedstawił swój stosunek do problemów gospo-darczych i pogląd ogólny na skarbowość oraz wskazał na swój plan pracy¹⁵. Bardzo krytycznie odniósł się on do stanu skarbowości pol-skiej, wskazując na wszelkie uchybienia prawa materialnego i

proce-10 Z. Landau, Jerzy Jakub Michalski, on-line <http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/

jerzy-jakub-michalski> [dostęp: 10.01.2015].

11 Z. Landau, Jerzy Michalski…, op. cit., s. 74.

12 Ibidem, s. 74–75.

13 S. Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915–1924, Warszawa 1931, s. 262.

14 Jak wskazuje E. Taylor, już sama zapowiedź energicznych kroków niezwykle uspo-koiła rynek walutowy, kurs dolara spadł i się ustabilizował, zob. E. Taylor, Inflacja polska, Poznań 1926, s. 326.

15 J. Michalski, Mowa Ministra Skarbu p. Jerzego Michalskiego wygłoszona w Sejmie w dniu 4-ym października r. 1921-go, Sprawozdanie stenograficzne, online <http://www.sbc.

org.pl/dlibra/docmetadata?id=21035>.

duralnego. Profesor podkreślał powiązanie skarbowości z gospodarką:

„Skarbowość nie jest czymś samoistnem, zamkniętym w sobie i żyjącym swoim życiem, ale opiera się, jak na podwalinie, na gospodarstwie społecznem, skąd czerpie środki dla pokrycia potrzeb państwowych.

Mniemanie, że jakiś geniusz finansowy operacjami kredytowo-po-datkowemi uratuje Skarb Polski, jest złudzeniem. Stąd też ogromna większość Konferencji brukselskiej, w której było reprezentowanych 4/5 ludności kuli ziemskiej uznała, że każde usiłowanie, zmierzające do rozwiązania problemów skarbowych niezawiśle od problemów gospodarczych, jest nonsensem. Drugim niezmiernie ważnym czyn-nikiem, oddziaływującym na skarbowość, jest stan administracji. To jest założenie z którego wychodzę”¹⁶.

Profesor Michalski miał znakomity wkład w tworzenie ustawodaw-stwa skarbowego Drugiej Rzeczypospolitej, ujął on swój program reform w projekcie ustawy o środkach naprawy państwowej gospodarki finan-sowej, która nazwana była „Lex Michalski”¹⁷. Projekt został przedłożo-ny Sejmowi 7 października 1921 r. (Sejm druk nr 3201). Ustawa została jednak uchwalona dopiero w dniu 17 grudnia 1921 r.¹⁸ Plan Michalskiego polegał na odpowiednim podjęciu myśli prof. Stanisława Głąbińskiego, zgodnie z którą można podwyższyć tak podatki, że pokryją one w zu-pełności uszczuplony budżet¹⁹.

Projekt prof. Michalskiego przewidywał:

1) zwiększenie uprawnień i władzy ministra skarbu, bez zgody którego Rada Ministrów nie mogłaby uchwalić nowych wydatków, 2) ograniczenie prawa Sejmu do uchwalania obciążeń Skarbu bez

rów-noczesnego wskazania źródeł ich pokrycia,

3) oparcie naprawy skarbu na aktywizacji życia gospodarczego, jak i na szeregu posunięć administracyjnych poprzez:

16 Ibidem.

17 J. Matuszewski, Jerzy Telesfor Lubowicki – życie i twórczość, [w:] Prawo skarbowe i prawo finansowe. Szkoły i uczniowie. Księga dedykowana pamięci Profesora Jerzego Lubowickiego, Białystok 2013, s. 18 przyp. 9.

18 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej, t. 1: W dobie inflacji 1918–1923, Warszawa 1967, s. 268.

19 E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 322–323.

a) przedłużenie za zgodą robotników czasu pracy do 10 godzin dziennie,

b) ograniczenie wykonania reformy rolnej, c) redukcję aparatu państwowego,

d) wydzierżawienie przedsiębiorstw państwowych,

4) uzyskanie równowagi budżetowej poprzez znaczne podwyższenie sta-wek obowiązujących podatków oraz wprowadzenie nowego podat-ków od zyspodat-ków wojennych oraz jednorazowej daniny majątkowej²⁰. Zgodnie z koncepcją Michalskiego, danina miała być wielokrotnoś-cią podatków realnych, połączonej ze specjalną daniną od wzbogace-nia się. Profesor odrzucił pożyczkę przymusową, która nie była jeszcze ściągnięta, ze względu na zdyskredytowanie poza granicami RP oraz szkody, które mogły powstać w odniesieniu do zaciągniętego kredytu²¹. Wprowadzenie tego podatku miało być ustępstwem na rzecz inflacji i niechęci do stałego obciążenia ze strony warstw społecznych. Był to jednorazowy wysiłek podatkowy o niestałym charakterze oraz jego wysokość zależała od losów waluty ²².

Profesor Michalski łączył wzrost gospodarczy z ożywieniem produk-cji i eksportem, intensywnością pracy²³. Wskazywał na fakt, że: „bez za-mierzonych oszczędności nie da się uniknąć nowych emisji papierowej marki, wskutek tego nie osiągnie się też nigdy punktu stabilizacji warto-ści tej marki, co jest pierwszym warunkiem skutecznowarto-ści odpowiedniej polityki finansowej. Jeżeli bowiem podatki będą płacone pieniądzem deprecjonującym się szybciej, niż same podatki mogą wpłynąć, a taki właśnie wypadek zachodzi wskutek ciągłych nowych emisji, to żadna nawet najbardziej drakońska polityka podatkowa, żadna nawet brutal-na mechanika podwyżek podatków, taryf kolejowych, a brutal-nawet danibrutal-na majątkowa oczekiwanych rezultatów nie da. Przyczyni się ona tylko do spotęgowania zaburzeń w organizmie gospodarczym społeczeństwa,

20 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej…, op. cit., s. 268;

zob. J. Lubowicki, Polityka podatkowa Polski, Poznań 1927, s. 47–56; E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 218.

21 E. Taylor, Inflacja polska…, op.cit., s. 218–221.

22 Ibidem, s. 322–323.

23 J. Michalski, Mowa…, op. cit., s. 6.

a Skarbowi Państwa nie pomoże, przeciwnie, zaszkodzi mu w ostatniej instancji, bo wskutek tych zaburzeń osłabi jeszcze bardziej zdolność gospodarczą społeczeństwa, na której się w ostatniej instancji wszelka gospodarka państwowa opierać musi”²⁴.

Zdaniem Michalskiego, wszelkie wydatki państwowe powinny być ponoszone dopiero po wyrażeniu zgody przez ministra skarbu, co przejął z praktyki Wielkiej Brytanii²⁵. Profesor początkowo przeciwny był zacią-ganiu pożyczek zagranicznych²⁶. Michalski w swoim exposé przedstawił program walutowy, który stał się kluczową częścią jego wystąpienia;

„dobrą walutę ma kraj pracowity, oszczędny, dobrze zorganizowany i dobrze administrowany. Tam, gdzie nie dopisują te 4 czynniki, żaden geniusz nie stworzy dobrej waluty”²⁷.

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa (utworzona w 1916 r.)²⁸ została uznana za jedyną instytucję emisyjną polskiej waluty²⁹, w 1920 r. waluty państw zaborczych, które były w obiegu na ziemiach polskich, zosta-ły wymienione na marki polskie³⁰. W związku z wysokimi wydatkami państwa na wojnę oraz odbudowę kraju, utrzymanie rozbudowanego aparatu administracyjnego, pokrywane były przez emisję pieniędzy, co spowodowało inflację³¹. Profesor wskazał, że problemy walutowe związane są wyłącznie z problemem gospodarczo-administracyjnym, a „wprowadzenie waluty nowej, dobrej, szanowanej i u swoich i u ob-cych należy i można przeprowadzić dopiero wtedy, gdy poprawią się zasadniczo warunki gospodarcze, administracyjne i skarbowe”³².

Pod-24 Ibidem, s. 8.

25 Ibidem, s. 10.

26 Ibidem, s. 11.

27 Ibidem, s. 15.

28 Por. W.E. Zieliński, Nasi Ministrowie Skarbu i błędy ich polityki w oświetleniu danych urzędowych (1918–1925r.), Ziemia Sieradzka, Sieradz 1928, s. 38; E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 4–5.

29 Dekretem Naczelnika Państwa z 7 grudnia 1918r. Dz.Pr. p. 56 za: E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 7.

30 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009, s. 568; J. Skodlarski, Historia gospodarcza, Warszawa 2012, s. 226–228.

31 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju…, op. cit., s. 568, zob. tabela

„Rozwój inflacji w Polsce” w: E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 22–23.

32 J. Michalski, Mowa…, op. cit., s. 16.

stawowym celem, jaki obrał sobie profesor, będąc ministrem skarbu, było ustabilizowanie marki polskiej, a w konsekwencji zakończenie druku pieniądza, zapobieżenie inflacji³³.

Założenia prof. Michalskiego nie znalazły odzwierciedlenia w rzeczy-wistości, gdyż kurs marki polskiej tylko przejściowo został ustabilizowa-ny, a równowaga budżetowa została zapewniona przez dwa miesiące³⁴. Stabilizacja waluty polskiej związana była z pozyskiwaniem towarów i surowców, a w związku z tym wzrostem zbytu³⁵. Gospodarka Polski zareagowała tragicznie na stabilizację marki polskiej wyraźną depresją³⁶.

W kwietniu 1922 r. Michalski został nadzwyczajnym komisarzem do walki z drożyzną, z uwagi na wzrost cen, który wystąpił w Polsce po wojnie. Efekty walki z drożyzną nie były jednak zbyt duże, gdyż jej cel pozostawał z sprzeczności z niezbędnym dla państwa wzrostem emisji, podnoszeniem podatków pośrednich i taryf przewozowych³⁷.

Sam profesor stwierdził, że „cały mój program, który znalazł tak żywy oddźwięk w całym kraju, pozostaje dotychczas w znacznej części w teorii. Nie mogę go wykonać. Jestem jakby więzień, który ma sznu-rem skrępowane dłonie […]”³⁸.

Jerzy Michalski pozostał w zrekonstruowanym w marcu 1922r. ga-binecie A. Ponikowskiego jako Minister Skarbu. Swój zrewidowany program naprawy finansów przedstawił w exposé z 28 marca 1922 r.

Minister zapowiedział podwyżkę zarówno podatków pośrednich jak i bezpośrednich oraz uproszczenie administracji skarbowej. Profesor podkreślał znaczenie polityki oszczędnościowej w zakresie wydatków oraz reorganizacji przedsiębiorstw państwowych³⁹. Odnośnie do walut wskazał zaś, że „stabilizacja wartości pieniądza i w związku z tem idąca stabilizacja cen należy dzisiaj do najważniejszych problemów waluto-wych, ekonomicznych i społecznych […] Warunkiem trwałej stabilizacji

33 Ibidem, s. 17.

34 Por. E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 70, 181

35 Ibidem, s. 35.

36 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej…, op. cit., s. 269.

37 Ibidem, s. 217.

38 Z. Landau, Jerzy Michalski…, op. cit., s. 75.

39 E. Taylor, Inflacja polska…, op. cit., s. 326.

waluty jest istotna poprawa stosunków gospodarczych i skarbowych”⁴⁰. Michalski wielokrotnie podkreślał słuszność zaprzestania druku bank-notów na potrzeby budżetowe, ale dopiero w momencie osiągnięcia równowagi budżetowej, której podłożem jest równowaga gospodar-cza kraju⁴¹.^.

Niepowodzenia Michalskiego przy realizacji pierwotnego planu przedstawionego w exposé z 1921 r. zmusiły go do zwrócenia uwagi na pożyczki zagraniczne na pokrycie wydatków nadzwyczajnych budżetu państwa, jednak i to rozwiązania skończyło się niepowodzeniem⁴². Dzia-łania Michalskiego wpłynęły na rozwój długoterminowego kredytowa-nia życia gospodarczego przez banki państwowe, a wzrost kredytów dokonywał się na podstawie powiększenia emisji pieniędzy. Zgodnie ze stanowiskiem Edwarda Taylora, nadmierny rozwój długoterminowych kredytów oparty nie na nagromadzonych w bankach wkładach i włas-nych środkach, ale na druku nowych pieniędzy, był błędem w kon-tekście stabilizacji waluty⁴³. Kiedy Michalski ustąpił z funkcji ministra skarbu nastąpiła ponownie zupełna cisza w dziedzinie podnoszenia dochodów państwa, nie licząc automatycznych i nieodpowiednich pod-wyżek podatków pośrednich⁴⁴.

Profesor Michalski nie zgadzał się z programem przedstawionym przez Władysława Grabskiego, 30 października wystąpił z własnym programem podczas przemówienia posła na Sejm wygłoszonym na posiedzeniu plenarnym⁴⁵. Zgodnie z zaprezentowanym stanowiskiem najważniejsze jest uzyskanie równowagi gospodarczej kraju dla osiąg-nięcia poprawy sytuacji finansowej i walutowej państwa (tu najważ-niejsze znaczenie miało zwiększenie wydajności pracy oraz uzyskanie pożyczki zagranicznej)⁴⁶.

40 Ibidem, s. 326.

41 Ibidem, s. 326.

42 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej…, op. cit., s. 269;

Z. Landau, Jerzy Michalski…, op. cit., s. 79.

43 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej…, op. cit., s. 281.

44 Ibidem, s. 222–223.

45 Z. Landau, Jerzy Michalski…, op. cit., s. 84.

46 Ibidem, s. 84.

Poglądy i działalność prof. Michalskiego jako ministra skarbu były zasadniczo oceniane pozytywnie. Profesor Leon Biliński o jego działal-ności pisał tak: „Dopiero w r. 1922 minister Michalski, jak we wszystkim, tak i na polu skarbowości zrobił porządek, dzięki swej bezwzględności, swoim rządzeniem żelazną miotłą”⁴⁷. Co jednak nie oznacza, że nie po-jawiły się też głosy krytyczne⁴⁸.