Sylwetka profesora Juliana Dunajewskiego
II. Publikacje naukowe i poglądy ekonomiczne Dunajewskiego
Julian Dunajewski publikował niewiele. Głównym pozostałym po nim dziełem jest rozprawa pt. Ziemia i kredyt drukowana w pierwszej części w 1864 r. w „Czasopiśmie Prawa i Nauk Politycznych”, kontynuowana później 1869 r. w „Ekonomiście”. W rozprawie tej Dunajewski dał bliż-sze określenie zadań ekonomiki i przedstawił rozwój myśli ekonomicz-nej od najdawniejszych czasów, nie zdołał jednak rozprawy ukończyć.
Punktem ciężkości w jego pracy naukowej były wykłady profesorskie, dlatego pomocniczym źródłem do poznania jego poglądów ekonomicz-nych stały się zapiski z jego wykładów. Wydane drukiem w 1925 r. z
wy-11 Leon Biliński (1846–1923) – polityki polityk, ekonomista, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, od 1883 r. poseł do parlamentu austriackiego, dwukrotny prezes Koła Polskiego;
w latach 1895–1897 minister skarbu Austrii, 1900–1909 gubernator Banku Austro-Węgierskiego;
ponownie na urząd ministra skarbu powołany w 1909 r., pełnił ten urząd do 1915 r., z krótką dwuletnią przerwą w latach 1910–1912. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1919 r.
sprawował funkcję ministra skarbu w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego.
12 Witold Korytowski (1850–1923) – prawnik, od 1906 do 1908 pełnił urząd ministra skarbu Austro-Węgier; w latach 1913–1915 namiestnik Galicji, przeprowadził m.in. w 1914 r. reformę ordynacji wyborczej do Sejmu Krajowego.
13 Wacław Zaleski (1868–1913) – polityk, konserwatysta, wielokrotny minister rolnictwa i skarbu Austro-Węgier, szambelan cesarza Franciszka Józefa I.
14 Przedmowa [w:] J. Dunajewski, Wykład ekonomii politycznej, Warszawa 2012, s. 7–8.
kładów w latach 1864–1865 i w 1935 r. z wykładów w latach 1872–1873, świadczą, że Dunajewski był ekonomistą samodzielnym, stojącym na zasadach szkoły liberalnej, ale nie krępującym się z zapatrywaniami jej powag naukowych ani w teorii, ani w polityce ekonomicznej. W teorii Dunajewski kładł nacisk na ścisły związek ekonomii z prawem i moral-nością. Odrzucał zapatrywanie Adama Smitha i jego następców, ograni-czające pojęcie dobra gospodarczego do rzeczy materialnych. Przeciw poglądom takim przytaczał własne praktyczne argumenty, nie wahał się powoływać na twórców niemieckiej szkoły historycznej W. Rosche-ra i F. Lista. Dunajewski miał skłonność do badań historycznych, jak dowodzi jego rozprawa Ziemia i kredyt, a także inna rozprawa o pracy Kopernika o wybijaniu pieniędzy, którą referował na posiedzeniu Aka-demii Umiejętności w 1873 r. Ze stanowiska teoretycznego zasługuje na uwagę jego zapatrywanie na rentę z kapitału i z ziemi, którą uważał za wynagrodzenie wartości przy wymianie dóbr dzisiejszych więcej war-tościowych, za późniejsze jako mniej wartościowe. Poglądem takim Dunajewski wyprzedził teorię Bohm-Bawerka o dwadzieścia lat. Wedle Dunajewskiego renta jest „różnicą między wartością kapitału dzisiejszą a późniejszą”. Stąd „stosunek między kapitalistą a dłużnikiem polega na zamianie wartości równych”. Bronił także teorii A. Cieszkowskiego o istocie kredytu, jako przemiany kapitałów stałych i martwych na ka-pitały obrotowe i czynne. W sprawach waluty popierał teorię L. Wo-łowskiego o walucie międzynarodowej podwójnej. Był przeciwnikiem etatyzmu, ale uznawał potrzebę państwowych instytucji użyteczności publicznej, do której zaliczał w pierwszym rzędzie koleje żelazne15.
Julian Dunajewski jako dydaktyk uniwersytecki i praktyk gospodar-czy – minister skarbu Cesarstwa Austro-Węgierskiego, wówczas najważ-niejszego resortu wielkiego europejskiego mocarstwa korzystał z dorobku dominującego do lat 30. xx w. prądu myślowego, znanego jako podejście klasyczne w ekonomii. Logika rozumowania ekonomii klasycznej opiera się na przekonaniu, że postępowanie człowieka zmierzające do maksyma-lizacji jego satysfakcji (ekonomiści dziś używają określenia użyteczności) na przykład poprzez maksymalizację zysku w warunkach konkurencji
15 S. Głąbiński, Dunajewski Julian Antoni…, op. cit., s. 465–468.
będzie przekształcać indywidualny interes ekonomiczny w ogólną rów-nowagę makroekonomiczną państwa. Zadziała bowiem samoistnie natu-ralne prawo, które zdaniem klasyków powoduje, że gospodarka wolno-konkurencyjna samoczynnie, bez zewnętrznej ingerencji ciąży w kierunku równowagi. Wszystkie pojawiające się stany nierównowagi (bezrobocie, wzrost cen, spadek produkcji) są jedynie krótkookresowymi odchyleniami od długookresowego stanu równowagi. Stąd dalszy wniosek, że państwo poprzez swoje instytucje nie powinno ingerować w procesy gospodarcze, ponieważ naturalna siła indywidualnych interesów jednostek samoczyn-nie dokonuje optymalnej alokacji zasobów, podtrzymując samoregulacyj-ny mechanizm gospodarki – jej ciągłe dążenie do równowagi16.
Dunajewski generalnie zgadzał się z założeniami ekonomii klasycz-nej. Sam uważał, że interes prywatny, motywujący każdego do pracy, jest lepszym bodźcem niż każda ustawa. Wolność gospodarcza jest zatem najprostszym i najlepszym narzędziem rozwoju bogactwa narodu. Du-najewski nie pozostał krytyczny wobec klasycznej koncepcji ekonomii.
Nie reprezentował skrajnego liberalizmu ekonomicznego. Jako minister skarbu, kierując instytucją publiczną, która silnie oddziaływała na bieg procesów realnych, a jednocześnie zakorzeniony w rdzeniu współczes-nej teorii ekonomii, wypracował swój pogląd na ekonomię i politykę ekonomiczną. W zakresie roli państwa w gospodarce, zdaniem Duna-jewskiego państwo i jego agencje mają w obszarze gospodarczym wiele ważnych funkcji do spełnienia:
– państwo winno być arbitrem podczas konfrontacji interesów pub-licznych i prywatnych; interes prywatny, choć pożądany może często pozostawać w sprzeczności z interesem publicznym;
– państwo winno tworzyć przestrzeń bezpieczeństwa obrotu gospo-darczego; rolą państwa jest stać na straży wolnej konkurencji;
– w obszarach, w których prywatna inicjatywa zawodzi, nie jest zy-skowna, zatem sektor prywatny jej nie podejmuje, państwo staje się pod-miotem gospodarczym, który uzupełnia brak podażowej gospodarki17.
16 S. Dziki, R. Wisła, Myśl ekonomiczna na Uniwersytecie Jagiellońskim – od Juliana Dunajewskiego do pierwszych magistrów ekonomii, „Alma Mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2008, nr 108, s. 83–85.
17 Ibidem.
Tak pojmowana w drugiej połowie xix w. przez Dunajewskiego rola państwa w gospodarce wciąż nie traci na aktualności. Mimo że interpre-tacja funkcji państwa mogłaby się wydawać dość rozległa, Dunajewski ani na chwilę nie zapominał o prywatnej inicjatywie, indywidualnej za-pobiegliwości, zaradności, które winny być esencją życia gospodarczego narodu. Inicjatywa prywatna stwarza wewnętrzną treść życia gospodar-czego i jest motorem całego mechanizmu, państwo natomiast ma ważne funkcje kontrolera, a tylko w razie potrzeby kierownika mechanizmu.
Jednakowoż przy kontrolowaniu i ewentualnym kierowaniu mecha-nizmem Dunajewski zalecał pozostawienie jednostkom maksimum wolności gospodarczej. Wolność tę propagował Dunajewski w każdej dziedzinie życia, a więc w sferze handlu zagranicznego (był zdecydowa-nie wolnohandlowcem), w sferze stosunku robotnika do przedsiębiorcy (jest zwolennikiem wolnej umowy o pracę), w sferze polityki cen (jest przeciwnikiem wszelkich taryf maksymalnych), w sferze polityki kre-dytowej (zwalcza ustawy o lichwie)18.
Podsumowanie
Podsumowując, sylwetkę prof. Juliana Dunajewskiego poznajemy prze-de wszystkim dzięki obszernej nocie biograficznej przygotowanej do
„Polskiego Słownika Biograficznego” przez prof. Stanisława Głąbińskie-go19. Nota przedstawia postać Dunajewskiego w sposób prawdziwy, jed-nakże należy wziąć pod uwagę, iż jest to obraz jednostronny, napisany z perspektywy polskiego punktu widzenia i na podstawie polskich źró-deł; ze względu na subiektywność jest to obraz dalece niepełny. Pozytyw-ny obraz Dunajewskiego można jednak odnaleźć także w austriackich źródłach. Joseph Schenk, jeden z austriackich biografów napisał w 193 r., że Julian Dunajewski był dobrodziejem Austrii, wnosząc jako pierwszy
18 Ibidem, s. 83–85.
19 Stanisław Głąbiński (1862–1941) – polski prawnik, polityk i publicysta, profesor eko-nomii politycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W latach 1902–1918 poseł do austriackiej Rady Państwa, minister kolei w gabinecie premiera Reinharda Bienertha. Po 1918 poseł i senator, minister spraw zagranicznych w rządzie Józefa Świeżyńskiego.
polityk do austriackiego porządku rządzenia, do starego ładu monarchii habsburskiej nową fundamentalną wartość – makroekonomię20. Julian Dunajewski był bezsprzecznie wybitnym profesorem ekonomii poli-tycznej, nie jest jednak łatwym zadaniem wskazanie, jakie zajmował stanowisko wobec wielkich sporów w naukach ekonomicznych swojej epoki. Publikował niewiele, a dostępne źródła, nawet te apologetyczne wobec niego, nie ujawniają jego poglądów albo czynią to półgębkiem.
Julian Dunajewski był wybitnym ministrem skarbu i autorem udanej reformy budżetu państwa, ale do jego postaci sięga się również w celu przedstawienia dorobku działalności Koła Polskiego i środowiska po-litycznego określanego mianem „stańczyków”21, którego to Dunajewski był czołowym przedstawicielem.
Julian Dunajewski zmarł 9 listopada 1907 r. w Krakowie. W tym samym roku imieniem Dunajewskiego nazwano część dawnej ulicy Podwale w Krakowie, przy której to pod numerem 4 znajdował się pa-łacyk Dunajewskiego, wzniesiony w 1882 r. przez architekta Antoniego Łuszczkiewicza. Postacią Dunajewskiego – myśliciela, a zwłaszcza na-uczyciela uniwersyteckiego, był zafascynowany Ferdynand Zweig, który poświęcił mu pierwszą w polskim piśmiennictwie w 1925 r. rozprawę pt.
System ekonomii i skarbowości Juliana Dunajewskiego22. W studium tym F. Zweig przeprowadził ocenę dorobku naukowego Dunajewskiego z punktu widzenia historii doktryn, na podstawie dostępnego wówczas
20 J. Rokita, Za co mamy kochać Stańczyków [w:] U źródeł krakowskiego konserwa-tyzmu – w 100-lecie śmierci Juliana Dunajewskiego, red. W. Kolarski, K. Gruner, Kraków 2008, s. 23.
21 Stańczycy – ugrupowanie polityczne w zachodniej części Galicji, powstałe w latach 60. xix w. Nazwa wzięła się od pamfletu politycznego, pt. „Teka Stańczyka”, opublikowanego na łamach „Przeglądu Polskiego”. W formie fikcyjnych listów politycznych rzekomo pisa-nych przez Stańczyka (błazna Zygmunta Starego) wyrażał poglądy konserwatywne. W „Tece Stańczyka” konserwatyści obarczali naród polski winą za utratę niepodległości, wytknęli mu rozliczne wady i skłonności do anarchii, dowodzili, że rządy cesarza stanowią kontynuację dawnego państwa polskiego i dlatego należy z nim współdziałać. Jadowita satyra atakująca przeszłość narodową, a zwłaszcza powstania, spotkała się z rozlicznymi protestami. Stańczy-cy zmierzali do rozszerzenia praw narodowych w Galicji przy zachowaniu lojalności wobec Austrii. Dominowali w Kole Polskim w austriackiej Radzie Państwa.
22 S. Dziki, R. Wisła, Myśl ekonomiczna na Uniwersytecie Jagiellońskim…, op. cit., s. 83–85.
materiału23. Pamięć o Julianie Dunajewskim i jego dorobku trwa do dziś.
Przykładem tego może być sesja naukowa upamiętniająca stulecie jego śmierci, która odbyła się 14 stycznia 2008 r., podczas której zaprezen-towano referaty prezentujące sylwetkę i wybrane aspekty działalności Juliana Dunajewskiego; odsłonięto wówczas również tablicę pamiątko-wą poświęconą jego osobie.
Bibliogra ia
1. Głąbiński S., Dunajewski Julian Antoni, [w:] Polski słownik biograficzny, t. V, red.
W. Konopczyński, Kraków 1935–1946.
2. Kolarski W., Gruner K. (red.), U źródeł krakowskiego konserwatyzmu – w 100-lecie śmierci Juliana Dunajewskiego, Kraków 2008.
3. Przedmowa [w:] Dunajewski J., Wykład ekonomii politycznej, Warszawa 2012.
4. Dziki S., Wisła R., Myśl ekonomiczna na Uniwersytecie Jagiellońskim – od Julia-na DuJulia-najewskiego do pierwszych magistrów ekonomii, „Alma Mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2008, nr 108.
23 Przedmowa [w:] J. Dunajewski, Wykład ekonomii politycznej…, op. cit., s. 9.
MARCIN JĘDRYSIAK*