Drzewo składników bezpośrednich

Za pomocą drzewa składników bezpośrednich2 związek bezpośredni, w jaki wchodzi VPpartw zdaniu (1), można przedstawić dwojako, por. rys. 1 i rys. 23:

1Rozważania przedstawione w p. 1.-3. były już częściowo prezentowane w tekstach K. Bojałkowska, 2006, 2007.

2Możliwość wykorzystania analizy na składniki bezpośrednie w opisie wypowiedzeń polskich została przedstawiona przez Z. Saloniego i M. Świdzińskiego, 1998, s. 49-83; metodę tę jako podstawową metodę analizy składniowej wykorzystuje w swojej pracy np. M. Świdziński, 1992.

3Według M. Świdzińskiego, 1991, 1992, przecinki oddzielające VPpartod pozostałych składników zdania są składnikami bezpośrednimi należącymi do konstrukcji

imiesłowo-Jan ziewa, czytając gazetę. Jan ziewa, czytając gazetę.

Rys. 1 Rys. 2

Według schematu na rys. 1 fraza imiesłowowa czytając gazetę pozostaje w relacji bezpośredniej z formą finitywną ziewa i jest składnikiem frazy finitywnej, a według rys. 2 wchodzi ona w związek bezpośredni z cią-giem Jan ziewa. Możliwość dwojakiej strukturyzacji drzewa składników bezpośrednich wynika z przyjętej na najwyższym piętrze wersji rozbicia zdania na dwa składniki. Na rys. 1 z głównego węzła wychodzą ramiona odpowiadające grupie podmiotu i grupie finitywnej (do której należy fraza imiesłowowa). W wersji przedstawionej na rys. 2 podział przebiega inaczej — między konstrukcją Jan ziewa, która może być uznana za zdanie, i dołą-czoną do tej całości frazą imiesłowową, co można zinterpretować dwojako: 1) grupa czytając gazetę jest składnikiem bezpośrednim jednego z członów ciągu Jan ziewa, tzn. ziewa, co wynika z procedury redukcyjnej, lub 2) jest składnikiem bezpośrednim wobec całej frazy Jan ziewa.

Jeśli przyjęlibyśmy schemat zgodny z rys. 2, to w odniesieniu do zdań za-wierających podmiot-mianownik należałoby mówić o „podczepianiu” frazy imiesłowowej do całej konstrukcji zdaniowej, złożonej z grupy podmiotu i finitywnej grupy werbalnej. Pozycję, jaką zajmuje VPpart, można by tym samym uznać za pozycję przyzdaniową4

.

Zauważmy jednak, że możliwość przypisania badanym konstrukcjom dwu drzew składników bezpośrednich występuje tylko przy odpowiednim szyku członów zdania5. I tak, jeśli VPpart występuje w postpozycji, jak w przykładzie (1), można jej przypisać obydwa schematy, przedstawione na rys. 1 i rys. 2. Przy innym porządku linearnym w grę wchodzi tylko

wej. W przedstawianych drzewach składników bezpośrednich dla uproszczenia pomijam jednak prowadzące do nich gałęzie.

4Możliwość dwojakiej interpretacji — przyfinitywnej bądź przyzdaniowej — dotyczy także przysłówków, które według R. Grzegorczykowej, 1975, s. 27; 2004, s. 81, można interpretować jako określniki dołączane do czasownika bądź jako odnoszące się do całej opisywanej przez zdanie sytuacji (np. określenia frekwentatywne, niektóre określenia temporalne i temporalno-lokatywne).

jedna strukturyzacja, taka jak na rys. 3 w wypadku usytuowania inicjalnego grupy imiesłowowej lub jak na rys. 4 w wypadku jej interpozycji6:

Czytając gazetę, Jan ziewa. Jan, czytając gazetę, ziewa.

Rys. 3 Rys. 4

Interpretację przyzdaniową fraz imiesłowowych sugeruje na przykład M. Grochowski w GWJP, 1984, s. 234, mówiąc o rodzaju i kierunku im-plikacji semantycznej: „konstrukcja z imiesłowem przysłówkowym impli-kuje zdanie, sama natomiast nie jest implikowana przez żadne wyrażenia, a w związku z tym może występować w tekście jedynie jako wyrażenie dodane do zdania prostego”.

Za takim rozwiązaniem mógłby przemawiać też fakt, że VPpartjest od-dzielana od pozostałych składników zdania za pomocą przecinków, zob. roz-dział I, p. 4.1.2., co może być sygnałem jej przyzdaniowości.

We współczesnych tekstach pisanych zasada nakazująca wydzielanie przecinkami fraz imiesłowowych nie zawsze jest respektowana, jednak w ta-kich wypadkach na ogół brak przecinka oddzielającego VPpartod frazy fini-tywnej, natomiast bardzo rzadkie są wypadki pomijania tego znaku inter-punkcyjnego w wypadku linearnego sąsiedztwa VPparti podmiotu. Mogłoby to sugerować, że użytkownicy języka nie odczuwają granicy składnikowej frazy imiesłowowej i traktują ją jako składnik frazy werbalnej7.

6Z. Saloni, M. Świdziński, 1998, w drzewach składników bezpośrednich nie uwzględ-niają porządku linearnego, M. Świdziński, 1992, s. 68, natomiast przyjmuje, że szyk wyrazów jest w analizie składnikowej relewantny, a więc powinna ona odwzorowywać porządek linearny. Takie podejście wydaje się przekonujące tym bardziej, że istnieją liczne powiązania pomiędzy związkami strukturalnymi i związkami linearnymi, co zostało pokazane m.in. w pracach: K. Kallas, 1992; M. Derwojedowa, 2000; M. Gębka-Wolak, 2000. Uwzględnienie szyku w analizie składnikowej ma bardzo duże znaczenie w wypadku form leksemów o zmiennej dystrybucji, zob. A. Moroz, 1998.

7W niektórych wypadkach wpływ może mieć też stopień rozwinięcia Vpartprzez pod-rzędniki. Starsze przepisy, sprzed 1993 roku, uzależniały od tego konieczność zastosowania przecinków bądź nie, zob. rozdział I, p. 4.1.2.

Warto odnotować, że na płaszczyźnie strukturalnej strukturyzacje przedstawione na rys. 1 i rys. 3 można traktować jako równoważne, gdyż fraza imiesłowowa jest składnikiem bezpośrednim wobec ciągu reduko-walnego do swego reprezentanta, którym jest forma finitywna czasownika. Ujmowanie VPpartjako członu przyzdaniowego w świetle analizy skład-nikowej nie jest też możliwe przy pewnym porządku linearnym w zda-niach, w których fraza finitywna jest realizowana przez współrzędną grupę finitywną. Wpływ szyku na możliwość interpretowania członu zależnego jako podrzędnika całej grupy współrzędnej bądź jako podrzędnika jednego ze składników konstrukcji współrzędnej badała K. Kallas, 1992, która za-uważyła, że „pozycja linearna po pierwszym współrzędniku bądź przed dru-gim przesądza łączliwość podrzędnika z sąsiadującym współrzędnikiem. Na-tomiast łączliwość podrzędnika zajmującego pozycję linearną przed pierw-szym lub po drugim współrzędniku nie jest jednoznacznie określona. Tak usytuowany podrzędnik pozostaje w związku bądź z sąsiadującym członem współrzędnym, bądź z grupą współrzędną jako całością. Decydują o tym dodatkowo dwa czynniki: związki akomodacyjno-konotacyjne oraz łączli-wość leksykalna i frazeologiczna” (s. 128). Jeżeli więc fraza imiesłowowa jest usytuowana bezpośrednio przed współrzędną frazą finitywną lub po niej, może być ujmowana jako składnik wchodzący w relację bezpośrednią z całą tą grupą. Jeżeli jednak VPpartzajmuje pozycję po pierwszym członie współrzędnej frazy finitywnej, np. Jan słucha radia, pijąc herbatę i czyta

gazetę, bądź przed drugim współrzędnikiem, np. Jan słucha radia i pijąc herbatę, czyta gazetę, nie tylko nie ma możliwości traktowania jej jako

członu przyzdaniowego, lecz także nie można jej uznać za składnik łączący się bezpośrednio z całą frazą finitywną, realizowaną przez współrzędną grupę finitywną. W tych wypadkach VPpartwchodzi w relację bezpośrednią jedynie z jednym z członów współrzędnej frazy finitywnej, co przemawia na korzyść traktowania VPpart jako członu przyczasownikowego.

Z powyższych rozważań wynika, że na możliwość uznania VPpart za składnik wchodzący w relację bezpośrednią z całym zdaniem może mieć wpływ jej pozycja linearna, natomiast uznanie jej za człon przyczasowni-kowy jest możliwe niezależnie od kolejności linearnej składników.

Trzeba jednak zauważyć, że drzewo składników bezpośrednich nie po-zwala na zdanie sprawy z hierarchii składników zdania; jak zauważa I. Miel-czuk, 1974, 1988, pokazuje ono jedynie, które elementy reprezentowanego wyrażenia łączą się z innymi, aby stworzyć elementy wyższego rzędu. Z tej

przyczyny w składni zależności autor wybiera drzewo zależności jako jedyny sposób reprezentacji związków składniowych w zdaniu.