Formy osobowe

Formy imiesłowów występują w zdaniach konstytuowanych przez formy czasownikowe o różnych wartościach osoby, liczby i rodzaju, por. (15)-(18):

(16) Biegnę (biegniesz/ chłopiec biegnie), podskakując.

(17) Idąc do domu, spotkaliśmy (spotkaliście/ oni spotkali)

ko-legę.

(18) Minąwszy skrzyżowanie, dochodzimy (dochodzicie/ oni

dochodzą) na miejsce.

(19) Zjadłem (zjadłeś/ chłopiec zjadł) obiad, przyszedłszy do

domu.

Nie wykazują też ograniczeń związanych z wartością słownikową aspektu centrum finitywnego, por. zdania (16) i (17), konstytuowane przez czasowniki niedokonane oraz (18) i (19), zbudowane wokół form czasowni-ków dokonanych.

Z tego wynikałoby, że VPpart może się pojawiać swobodnie w zdaniach, których centrum stanowią formy osobowe czasowników właściwych. Szcze-gółowa obserwacja przykładów pozwala jednak stwierdzić, że możliwość przyłączania form Vpart do form czasowników właściwych nie jest całko-wicie swobodna. Po pierwsze, możliwość wystąpienia VPpart przy formach osobowych czasowników właściwych jest związana z tzw. tożsamością pod-miotów, o czym będzie mowa w rozdziale III. Po drugie, istnieją takie formy osobowe leksemów czasownikowych właściwych, przy których Vpart nie są typowo używane. Do form osobowych, w których kontekście występowanie VPpart bywa dyskusyjne, należą formy niektórych homonimicznych

lekse-mów BYĆ19. O ile w zdaniach konstytuowanych przez formy leksemu BYĆ „o znaczeniu łącznikowym (kopulatywnym)” (Z. Saloni, 2000a, s. 7; w ISJP, s. 142, znaczenia 1-5 zawarte w artykule hasłowym BYĆ1) użycie Vpartjest częste i na ogół nie nastręcza wątpliwości poprawnościowych, por. (20)--(21), to przy formach niektórych innych BYĆ, zwłaszcza tworzących tzw. konstrukcje bierne20 (BYĆ o schemacie składniowym NPnom V APnom)21, dołączanie imiesłowu jest utrudnione, np. (22):

(20) Ceny znaczków watykańskich są na rynku filatelistycznym

szczególnie wysokie, osiągając niekiedy dwudziestokrotną war-tość nominału już pół roku po sprzedaniu nakładu. (Korp PWN)

(21) Gospodarz, podochociwszy sobie nieco, był bardziej

wy-lewny. (Korp PWN)

(22) ?Silnik samochodu jest włączony, wydzielając mnóstwo

spalin. (NSPP, 1999, s. 1627)

Zdania typu (22) są uznawane za niepoprawne w niektórych opracowa-niach poprawnościowych, np. NSPP, 1999; M. Bondkowska, I. Burkacka, 2001; H. Jadacka, 2005, podobnie jak analogiczne konstrukcje zdaniowe z imiesłowami przysłówkowymi w języku rosyjskim, zob. W. Ickowicz, 1974, s. 89; Russkaja grammatika, 1980, s. 182. Mimo to są one częste w tekstach pisanych i nie rażą większości odbiorców. Wydaje się więc, że akcepto-walność zależy od leksykalnego wypełnienia zdania. Na dowód przytoczę zdania (23)-(24), które są zbudowane tak samo jak (22), a nie wzbudzają wątpliwości normatywnych:

(23) Nazwy te są wyświetlane obok siebie na ekranie, tworząc

pasek menu. (Korp PWN)

(24) W krystalicznym ciele stałym — lodzie — cząsteczki są

uporządkowane według określonych praw symetrii, tworząc regularną sieć krystaliczną. (Korp PWN)

Możliwość użycia Vpartw zdaniach z tzw. konstrukcją bierną potwierdza też przykład podany przez Jana Miodka w popularnym programie telewi-19Na temat wyróżniania homonimicznych leksemów BYĆ i ich właściwości składnio-wych zob. K. Kallas, 1993a, Z. Saloni, 2000a, 2003, oraz M. Szupryczyńska, 1980, 2001.

20W tradycji gramatycznej tzw. strona bierna była uznawana za specjalną formę fleksyjną czasownika. Zgadzam się jednak z Z. Salonim, 2000, s. 15-17, że korzystniej traktować konstrukcje bierne jako konstrukcje składniowe.

21Mówiąc o łączliwości VPpart z formami leksemów BYĆ, wykorzystuję schematy składniowe wskazane przez Z. Saloniego, 2000a.

zyjnym „Ojczyzna polszczyzna” (nadanym w TVP2 17.05.2003 oraz w TVP Polonia 11.05.2004) jako przykład poprawnego użycia frazy imiesłowowej:

(25) Mając pięć lat, byłem prowadzony przez mamę na

kon-certy symfoniczne. (J. Miodek, program „Ojczyzna

polszczy-zna”)

Według W. Ickowicza, 1974, s. 89, w języku rosyjskim formy imiesłowów przysłówkowych mogą wystąpić jako podrzędniki imiesłowu przymiotniko-wego biernego wtedy, gdy ten traci już bierne znaczenie. Wydaje się jednak, że w języku polskim niepoprawność niektórych zdań z tzw. konstrukcją bierną ma też inne źródło niż sugerowane przez Ickowicza znaczenie imie-słowu biernego, por. zdania (23)-(25) oraz (26):

(26) *Postępując za wyeksplikowaną powyżej siatką pojęciową,

przeprowadzone będą kolejno analizy [. . . ](Korp)

Jego dewiacyjność wynika z niespełnienia warunku tzw. zgodności pod-miotów i nie ma związku z obecnością bądź brakiem znaczenia biernego konstrukcji będą przeprowadzane, zob. rozdział III.

W badanym materiale w podobnych zdaniach występują jedynie formy imiesłowów współczesnych, lecz stworzenie odpowiedniego przykładu z imiesłowem uprzednim również nie nastręcza trudności:

(27) Skończywszy 8 lat, byłem oddany do szkoły z

interna-tem.

Przedstawione powyżej przykłady stanowią dowód na to, że istnieje możliwość poprawnego użycia form Vpart przy formach czasownika BYĆ, tworzącego tzw. konstrukcje bierne. Występujące ograniczenia spowodo-wane są innymi czynnikami, przede wszystkim leksykalno-semantycznymi. Z pewnymi ograniczeniami mamy do czynienia także w wypadku zdań konstytuowanych przez formy leksemów BYĆ o znaczeniu określonym w ISJP, s. 143, jako „wyrażające obecność lub istnienie” (umieszczonych w tymże słowniku w artykule hasłowym BYĆ2). Dołączanie VPpartdo form leksemu BYĆ konstytuujących zdania o schemacie NPnomV AdvP (w ISJP, s. 143, 1. znaczenie w artykule hasłowym BYĆ2) jest, co prawda, możliwe, ale wykazuje silne ograniczenia kontekstowe. W zebranym materiale brak przykładów użycia VPpart przy formach tego leksemu, a próba utworzenia odpowiednich zdań przynosi różne rezultaty:

(28) *Matka jest w domu, robiąc obiad/ prasując/ czytając

książkę.

(29) Byłem w izbie wytrzeźwień (na sali rozpraw), oczekując

najgorszego.

(30) ?Przejechawszy całą drogę w niespełna 2 godziny,

jeste-śmy już w Warszawie.

(31) ?Wróciwszy ze szkoły, chłopiec był w domu.

Formy Vpart nie występują także przy formach leksemu BYĆ o sche-macie NPnom, określonym przez Z. Saloniego, 2000a, s. 12, jako „tzw. być egzystencjalne” (w ISJP, s. 143, jest to 2. znaczenie w artykule hasłowym BYĆ2), np. Jest sprawiedliwość; Było wpół do ósmej; Przed rokiem był ślub,

a teraz jest rozwód. Podobnie VPpartnie dołączają się do form zaprzeczonych tego leksemu; ten fakt znajduje jednak uzasadnienie strukturalne, gdyż zachowują się one jak formy czasownikowe niewłaściwe, zob. p. 2.2.

Interesujące jest też to, że w materiałach pochodzących z Korp PWN i Korp IPI PAN jako nadrzędniki VPpart nie występują też formy niektó-rych czasowników tzw. trzecioosobowych22, występujących zwykle w formie 3. osoby, np. BOLEĆ2, CIERPNĄĆ2, zob. M. Szupryczyńska, 1994. Próba utworzenia odpowiednich przykładów prowadzi do powstania zdań mniej lub bardziej wątpliwych, por.

(32) ?Przez cały dzień bolała mnie głowa, uniemożliwiając

mi normalne funkcjonowanie.

(33) ?Strasznie bolała mnie ta rana, jednocześnie bardzo mocno

krwawiąc.

(34) ?Często cierpnie mi ręka, wywołując nieprzyjemne

do-znania.

Ograniczenia te mają wyraźnie charakter leksykalny; w wypadku form innych czasowników występujących typowo w 3. osobie23, np. FERMEN-TOWAĆ, możliwość dołączania VPpart jest realizowana w tekstach, por. (35)-(36):

22Z. Kubiszyn-Mędrala, 2000, s. 99, proponuje w zbiorze czasowników polskich wy-dzielić osobną klasę „czasowników trzecioosobowych” obok czasowników „osobowych” i „nieosobowych (niewłaściwych)”.

23Mimo to nie można negować możliwości utworzenia form 1. i 2. osoby, por. Z. Saloni, 1992.

(35) Badania wykazały, że jeżeli liść herbaciany długo

pozo-staje w wodzie, to dodatkowo fermentuje, wydzielając skład-niki szkodliwe dla organizmu ludzkiego. (strona internetowa

www.resmedica.pl)

(36) Przyczyną zgagi mogą być zalegające w żołądku pokarmy

lub napoje (m.in. alkohol), które, fermentując, podrażniają przełyk. (strona internetowa www.leczsiezdrowo.pl)

Przedstawione wyżej przykłady wskazują na to, że ograniczenia łącz-liwości form osobowych czasowników właściwych z formami Vpart mają charakter semantyczno-leksykalny, są także uzależnione w pewnym stopniu od czynników kontekstowych. Celem rozważań przedstawionych w powyż-szym punkcie było zasygnalizowanie, że podobne ograniczenia łączliwości istnieją, w związku z czym nieuprawnione jest twierdzenie, iż formy Vpart dołączają się do form osobowych czasowników zupełnie swobodnie.