O możliwości przyłączania się VPpart do członów innych niż werbalne wspominają A. Przybycin, 1966; M. Bobran, 1974. Zagadnienie to wy-maga nieco szczegółowszej analizy, zwłaszcza jeśli chodzi o ewentualne nadrzędniki będące regularnymi derywatami odczasownikowymi — gerun-dium i imiesłowy przymiotnikowe36, które, jak wiadomo, dziedziczą pewne właściwości składniowe swoich czasownikowych podstaw, zob. Z. Saloni, 1976, s. 92-103.
4.1. Formy rzeczownikowe
Przyjrzyjmy się przykładom, w których Vpart mogłaby być uznana za podrzędnik form rzeczowników, tworzonych regularnie od form czasow-nikowych, np. (84):
(84) ?[. . . ] życie prywatne bogatego Rzymianina sprowadzało się
do trzech czynności: bycia niesionym w lektyce, bycia rozbie-ranym przez służbę i picia wina — siedząc lub leżąc. (GW)
W zdaniu (84), wątpliwym co do poprawności, składnik siedząc
lub leżąc możemy uznać za wspólny podrzędnik trzech form
gerundial-nych, tworzących współrzędną grupę nominalną — bycia, bycia i picia. 36J. Tokarski, 1951, 1973, włącza nawet formy gerundium oraz imiesłowów przymiotni-kowych do paradygmatu czasownikowego. W pracy J. Tokarski, 1973, s. 186-196, tworzy dla nich specjalną grupę „deklinacyjnych form fleksyjnych czasownika”. W nowszych opracowaniach z zakresu fleksji czasownika, zob. Z. Saloni, 2000, 2001, formy te są włączane do „rozszerzonego paradygmatu czasownika”, ale nie są uważane za formy leksemów czasownikowych.
Podobne wątpliwości budzą przykłady (85)-(87):
(85) ?Są to: konkurencja wiązana, wyciskanie bala na barki
stojąc, trzymanie samochodów na czas [. . . ] (Korp IPI PAN)
(86) ?Uginanie i prostowanie ramion w podporze leżąc
przo-dem [. . . ] (Korp IPI PAN)
(87) ?Wyciskanie sztangi leżąc zainteresowało działaczy
MKOl. (Korp IPI PAN)
Takie użycia są w moim materiale wyjątkowe, występują przede wszyst-kim w tekstach dotyczących sportu, jak (85)-(87). Próba dołączenia imie-słowu do żywej formy gerundialnej prowadzi natomiast na ogół do powsta-nia zdapowsta-nia dewiacyjnego, por. (88)-(88’):
(88) Słucham muzyki, czytając książkę.
(88’) *Słuchanie muzyki, czytając książkę, jest moim
ulubio-nym zajęciem.
Niepoprawność zdania (88’) prowadzi do wniosku, że regularne odsłow-niki, np. czytanie, spanie itp. nie dopuszczają podrzędnej frazy VPpart. Tak więc pod tym względem formy gerundialne nie dziedziczą możliwości składniowych swych podstaw czasownikowych.
Przyjrzyjmy się też następującym przykładom, w których występują formy leksemów rzeczownikowych nie będące odsłownikami:
(89) ?Strzelanie przeprowadzono z różnych pozycji, jednak
naj-lepsze rezultaty osiągnięto podczas strzelania z postawy klę-cząc. (Korp PWN)
(90) ?Wprawdzie postawa strzelecka „leżąc” jest
niewątpli-wie najwygodniejsza [. . . ] (Korp PWN)
W zdaniu (89) forma imiesłowowa klęcząc łączy się bezpośrednio z rze-czownikiem postawa, w (90) zaś z całą grupą nominalną postawa strzelecka. Trzeba jednak zwrócić uwagę na dwie okoliczności. Po pierwsze, zdania te budzą niewątpliwie zastrzeżenia normatywne, nie można jednoznacznie stwierdzić, że są w pełni poprawnymi zdaniami polskimi. Po drugie, mamy tu do czynienia z formami imiesłowowymi tylko z kształtu, podczas gdy ich funkcje są nietypowe. Wyrażeniom postawa klęcząc w (89), postawa
strze-lecka „leżąc” w (90) można by chyba przypisać status połączeń o
odmianie języka polskiego, a mianowicie w języku wojskowym. Podobnie status połączeń frazeologicznych można by przyznać konstrukcjom z cen-trum będącym formą odsłownika, które powtarzają się w zebranym mate-riale w języku wojskowym, np. strzelanie stojąc, bądź w języku sportowym, jak wyciskanie sztangi leżąc.
Trzeba więc przyznać, że formy Vpartnie konotują jako nadrzędniki form rzeczownikowych, w tym gerundialnych. Do podobnych wniosków dochodzi A. Grybosiowa, 1972, s. 102-103, która badając możliwość interpretowania imiesłowów przysłówkowych jako określeń form rzeczownikowych zajmu-jących pozycję podmiotu w zdaniu, dochodzi do wniosku, że imiesłów nieodmienny „nie posiada odpowiednich wykładników morfologicznych, by wskazać na podmiot jako na swą podstawę”, co wpływa na „rozluźnienie związku z podmiotem, a zarazem przyporządkowuje imiesłów jednoznacznie orzeczeniu niezależnie od szyku”.
4.2. Formy imiesłowów przymiotnikowych
Jakiś zakres łączliwości Vpart z formami imiesłowu przymiotnikowego dopuszcza Z. Klemensiewicz, 1970, s. 105, stwierdzając, że imiesłów przy-słówkowy „w zdaniu łączy się z czasownikiem w formie osobowej, bezoko-licznikiem lub imiesłowem przymiotnikowym (rzadko)”. Autor nie ilustruje jednak tej opinii żadnymi przykładami z formami imiesłowów przymiot-nikowych. Można przypuszczać, że chodzi mu głównie o imiesłowy przy-miotnikowe bierne, o których wspominają wydawnictwa poprawnościowe, np. NSPP, 1999; M. Bondkowska, I. Burkacka, 2001; H. Jadacka, 2005, oceniając poprawność łączenia imiesłowów z tzw. konstrukcjami biernymi, np. (22)-(23) przytoczone w p. 3.1.1.
Zgodnie z ustaleniami poczynionymi w p. 1. i 2. trzeba przyjąć, że Vpart formalnie zależy od reprezentanta werbalnego całej konstrukcji, czyli od formy finitywnej są, a nie od form przymiotnikowych wyświetlane w (22) czy uporządkowane w (23).
Argumentem przemawiającym za tym, że nadrzędnikiem dystrybucyj-nym imiesłowu przysłówkowego nie może być imiesłów przymiotnikowy bierny, stanowi niemożliwość łączenia Vpartz nadrzędnym imiesłowem przy-miotnikowym poza tzw. orzeczeniem biernym, np. w roli składnika adno-minalnego, por. (23’):
(23’) *Badaniu zostały poddane cząsteczki uporządkowane
we-dług określonych praw symetrii, tworząc regularną sieć krysta-liczną.
Wątpliwa jest również możliwość podłączania form imiesłowów przy-słówkowych do imiesłowów przymiotnikowych czynnych:
(91) *Są wśród nich prawdziwi ekwilibryści spijający nektar,
zawisając niemal w bezruchu nad kwiatem, podobnie jak koli-bry. (Korp PWN)
Zdanie (91) wydaje się wątpliwe, podobnie jak (91’), w którym forma mianownikowa została zamieniona na formę przypadka zależnego37:
(93’) *Naukowcy odkryli pewien gatunek motyli spijających
nektar, zawisając nad kwiatem.
Marian Bobran, 1974, s. 113, twierdzi, co prawda, że w pewnych kontekstach imiesłowy przysłówkowe podłączają się do form imiesłowów przymiotnikowych, ale uznanie cytowanych przez niego zdań za poprawne jest wielce problematyczne. Jako przykłady zdań poprawnie zbudowanych podaje (94)-(96):
(94) Przy stole siedział chłopiec z zainteresowaniem czytający
książkę, wodząc po niej palcem. (M. Bobran, 1974, s. 113)
(95) Po jakimś czasie odnaleźliśmy Janka śpiącego siedząc. (M. Bobran, 1974, s. 114)
(96) Dawno nie widziałem ucznia czytającego wodząc po książce
palcem. (M. Bobran, 1974, s. 114)
Nie jest jasne, dlaczego kolejne zdania (97)-(98) są w opinii tego autora zdaniami niepoprawnymi:
(97) On podszedł do staruszki siedzącej przy oknie położywszy
ręce na kolanach. (M. Bobran, 1974, s. 113)
(98) Widziałem chłopca czytającego książkę wodząc po niej
palcem. (M. Bobran, 1974, s. 113)
37Zdanie to moglibyśmy uznać za poprawne tylko wtedy, gdybyśmy za nadrzędnik imiesłowu uznali formę finitywną odkryli. Przy tej interpretacji miałoby ono zupełnie inny sens.
Zdania (97)-(98) są w mojej ocenie równie niepoprawne jak (94)-(96), a komentarz M. Bobrana, 1974, s. 114, który miałby tłumaczyć akceptację zdań (94)-(96) i brak akceptacji (97)-(98), nie wydaje się przekonujący: „Imiesłowy odmienne w języku polskim w zasadzie konotują podrzędniki przysłówkowe i rzeczownikowe w przypadkach zależnych. Przytoczone wy-powiedzenia można więc uznać za poprawne pod warunkiem, że oznajmie-nia imiesłowowe są w nich ekwiwalentne semantyce przysłówkowej”.
Niejasność kryteriów oceny poprawności powyższych zdań w ujęciu M. Bobrana można by tłumaczyć, być może, analogią do języka rosyjskiego, w którym podobne przykłady z imiesłowem przymiotnikowym w przypadku zależnym są dopuszczalne, np.
(99) On xel k staruhe-жene, sidevxe u okna, poloжiv na koleni nenuжnye ruki, ustav pustye glaza v odnu toqku. (Russkaja grammatika, 1980, s. 183)
W rosyjskich opracowaniach gramatycznych, np. Russkaja
gramma-tika, 1980, s. 183, są one jednak uznawane za „stylistycznie wadliwe”,
gdyż są dwuznaczne — sens podobnych zdań można odczytywać dwojako, uwzględniając interpretację VPpartbądź jako podrzędnika formy imiesłowu przymiotnikowego, bądź typową strukturyzację, według której fraza imie-słowowa jest zależna od formy finitywnej czasownika.
W moim odczuciu zdania (94)-(98) należy oceniać jednakowo, jako nieakceptowalne. Użycia takie nie występują we współczesnych tekstach polskich (przykład (91) jest w przebadanym materiale odosobniony), więc nie ma podstaw, aby mówić o przewidywalnej systemowo łączliwości form Vpartz nadrzędnym imiesłowem przymiotnikowym biernym bądź czynnym.
4.3. Wnioski
Na pytanie o możliwość dołączania się VPpartdo form innych leksemów niż czasownikowe, wbrew poglądom A. Przybycin, 1966, a także M. Bo-brana, 1974, należy odpowiedzieć przecząco. Zdania, w których za nadrzęd-nik VPpartmogłyby być uznane formy leksemów nieczasownikowych, są spo-tykane sporadycznie i budzą wątpliwości normatywne. Dotyczy to również regularnych derywatów odczasownikowych — form odsłownika oraz imie-słowów przymiotnikowych, które po swojej podstawie słowotwórczej — czasowniku, nie dziedziczą możliwości przyłączania fraz imiesłowowych.