Ograniczenia substytucji

W celu uzyskania odpowiedzi, dlaczego frazy imiesłowowe typu -ąc są szczególnie częste jako wykładniki relacji temporalnej równoczesności, warto zwrócić uwagę na uwarunkowania związane z ograniczeniami w wy-stępowaniu ich ekwiwalentów pozycyjnych. Ograniczenia te mogą mieć charakter gramatyczny bądź pragmatyczny.

Ograniczenia substytucji VPpart(-ąc)przez ekwiwalent o postaci fraz przy-imkowo-nominalnych PODCZAS + NP(V)gen, W CZASIE + NP(V)gen są spowodowane przede wszystkim trudnościami w tworzeniu i użyciu form gerundialnych, np. w zdaniu (15) niemożliwe jest substytuowanie VPpart(-ąc) przez ekwiwalent o postaci frazy przyimkowo-nominalnej:

(15) Fakt ten niepokoi szczególnie rodziców dzieci, które idąc do

szkoły przechodzą obok spożywających alkohol. (Korp IPI PAN)

Brak możliwości substytucji frazy imiesłowowej w (15) jest spowo-dowany niemożnością utworzenia formy odsłownika od czasownika IŚĆ, do którego paradygmatu należy forma imiesłowu idąc, zob. Z. Saloni, 2001, s. 93; ISJP, 2000, t. I, s. 549.

Podobne trudności substytucji stwarza przykład (16), por. (16’): (16) [. . . ] coraz lepiej skacze Miyahira, który teraz mając 25

lat, zaczyna odnosić największe sukcesy [. . . ] (Korp IPI PAN)

(16’) !coraz lepiej skacze Miyahira, który teraz podczas mienia

Zygmunt Saloni, 2001, s. 152, wskazuje, co prawda, na możliwość utwo-rzenia formy odsłownika mienie od czasownika mieć, jednak w ISJP, 2000, t. I, s. 852-853 w artykułach hasłowych mieć 1: posiadać i mieć 2: czasownik

posiłkowy podana jest następująca informacja: „gerundium nie używane”.

Ponadto, wyraz mienie utrwalił się jako rzeczownik oznaczający ‘majątek’, zob. ISJP, 2000, t. I, s. 856.

Występowanie określonych typów ekwiwalentów jest ograniczone także innymi czynnikami. Weźmy zdania (17)-(18):

(17) [. . . ] już nie przeżywałem takich wzruszeń jak teraz, gdy

stojąc pod estradą śpiewałem razem z kapelą Christosa Mitren-czisa te piękne melodie. (Korp IPI PAN)

(18) Jeszcze większej sztuki dokonał kwadrans przed końcem,

kiedy stojąc w odległości pięciu metrów przed pustą bramką strzelił nad poprzeczką [. . . ] (Korp IPI PAN)

W (17)-(18) frazy imiesłowowe występują we frazach zdaniowych wpro-wadzanych przez zaimki gdy w (17), kiedy w (18) w pozycji bezpośrednio po zaimku. Wydaje się, że takie umiejscowienie VPpart(-ąc)wyklucza wystą-pienie ekwiwalentów o charakterze fraz zdaniowych, które są wprowadzane także przez zaimki gdy, kiedy. Moglibyśmy uznać to za ograniczenie o cha-rakterze kontekstowym. Podobnie w wypadku, gdy VPpart(-ąc) występują bezpośrednio po elemencie łączącym we frazach zdaniowych wprowadza-nych przez zaimek który, np. (19), a także przez różne spójniki, np. (20):

(19) Podobną przepowiednię znajdujemy również w pismach

sługi Bożego Bronisława Markiewicza (1842-1912), założyciela Zgromadzenia Michaelitów, który mówiąc o polskim papieżu, nazywa go wielkim znakiem dla całego świata. (Korp IPI PAN)

(20) Jeśli będąc w Kartuzach wstąpicie do siedziby

Stowarzy-szenia Turystycznego Kaszuby, wyjdziecie z propozycjami urlo-powymi. (Korp IPI PAN)

Substytucja VPpart(-ąc) przez ekwiwalenty o postaci fraz zdaniowych w (19)-(20) jest co prawda możliwa, lecz we współczesnych tekstach unika się umieszczania obok siebie dwóch zaimków względnych bądź spójnika i zaimka względnego. W Korpusie IPI PAN nie znalazłam ani jednego wypadku wystąpienia obok siebie spójnika jeśli i zaimka kiedy lub gdy bądź spójników podczas gdy, podczas kiedy bezpośrednio po spójniku

relacji temporalnej w bezpośrednim sąsiedztwie linearnym zaimka który jest natomiast niezmiernie rzadkie. Przykładowo, w Korpusie IPI PAN zanotowałam jedynie 32 wypadki sąsiedztwa który + gdy (w tekstach utwo-rzonych po 1990 r.), podczas gdy formy imiesłowowe typu -ąc występują bezpośrednio po formach zaimka który (w tekstach z tego samego przedziału czasowego) aż 3018 razy.

Substytucja fraz imiesłowowych przez frazy zdaniowe jest utrudniona także w wypadku pewnych zdań konstytuowanych przez formy czasowników niewłaściwych, por. (21)-(21”) oraz (22)-(22”):

(21) Z kolei, przyglądając się zapisom ustawy, można

zauwa-żyć, że [. . . ] (Korp IPI PAN)

(21’) podczas przyglądania się zapisom ustawy można

za-uważyć, że [. . . ]

(21”) *Z kolei, podczas gdy przygląda się zapisom ustawy,

można zauważyć, że [. . . ]

(22) Poruszając się w przód, trzeba patrzeć przed siebie. (Korp IPI PAN)

(22’) Podczas poruszania się w przód trzeba patrzeć przed

siebie.

(22”) *W tym czasie, kiedy porusza się w przód, trzeba

patrzeć przed siebie.

Przyczynę niepoprawności16 (21”) i (22”) można wytłumaczyć tym, że w zdaniach, których centra stanowią formy czasowników niewłaściwych, jako formy konstytutywne w ekwiwalentach VPpartwystępują formy czasow-nika typu robi się, zob. (12)-(12’). Jeżeli forma imiesłowowa należy do lek-semu czasownikowego, który zawiera w sobie się (jak PRZYGLĄDAĆ SIĘ), utworzenie formy nieosobowej z się jest utrudnione ze względu na obec-ność elementu się w całym paradygmacie. W wypadku form należących do paradygmatów takich czasowników jak ŚMIAĆ SIĘ, BAĆ SIĘ, PRZY-GLĄDAĆ SIĘ, występujących przy nadrzędnikach będących czasownikami niewłaściwymi, możliwa jest więc substytucja VPpart(-ąc)jedynie przez frazy przyimkowo-nominalne, jak w (21’), (22’).

Frazy przyimkowo-nominalna PODCZAS + NP(V)gen, W CZASIE + NP(V)gen wydają się również najlepszymi ekwiwalentami VPpart(-ąc)w tych 16Być może zdania (21”) i (22”) można by uznać za poprawne, jednak ich SGS byłaby zupełnie inna niż odpowiednich zdań z frazami imiesłowowymi (21) i (22).

wypadkach, gdy trudno ustalić wartości kategorii fleksyjnych trybu i czasu V2fin w ekwiwalentach o postaci frazy zdaniowej, na przykład w zdaniach konstytuowanych przez formy trybu rozkazującego, por. (23)-(23”) oraz (24)-(24”):

(23) A oglądając — pomyślcie przez chwilę ciepło o

Filmo-technice [. . . ] (Korp IPI PAN)

(23’) A wtedy, kiedy będziecie oglądać — pomyślcie przez

chwilę ciepło o Filmotechnice [. . . ]

(23”) A wtedy, kiedy oglądacie — pomyślcie przez chwilę

ciepło o Filmotechnice [. . . ]

(24) Kupując terakotę do garażu zwróćmy również uwagę na

to, żeby nasze płytki były wodoodporne [. . . ] (Korp IPI PAN)

(24’) Podczas gdy kupujemy terakotę do garażu zwróćmy

również uwagę na to, żeby nasze płytki były wodoodporne [. . . ]

(24”) Podczas gdy będziemy kupować terakotę do garażu

zwróćmy również uwagę na to, żeby nasze płytki były wodood-porne [. . . ]

Substytucja VPpart(-ąc) przez frazy PODCZAS + NP(V)gen, W CZA-SIE + NP(V)gen nie wywołuje natomiast żadnych wątpliwości, por. (23’’’) i (24’’’):

(23’’’) A w czasie oglądania — pomyślcie przez chwilę

cie-pło o Filmotechnice [. . . ]

(24’’’) Podczas kupowania terakoty do garażu zwróćmy

rów-nież uwagę na to, żeby nasze płytki były wodoodporne [. . . ]

Jak widać, substytucja VPpart(-ąc)może w pewnych wypadkach napoty-kać na trudności. W tych pozycjach, w których mamy do czynienia z ogra-niczeniami w występowaniu ekwiwalentów fraz imiesłowowych, frekwencja VPpart(-ąc)jest szczególnie wysoka.