Formy finitywne czasowników niewłaściwych

Niejednomyślność w ocenach normatywnych dotyczy nie tylko wystę-powania imiesłowów przysłówkowych przy formach bezosobnika, lecz też przy innych formach zwanych tradycyjnie nieosobowymi, zwłaszcza należą-cych do leksemów zaliczanych przez Z. Saloniego, 1974, 2000, 2001, do klasy gramatycznej czasowników niewłaściwych26. Rozważmy następujące przy-kłady:

(47) Znając liczbę uczniów, wiadomo, ile w całym systemie

powinno być klas i nauczycielskich etatów. (GW)

(48) Analizując wpływ mediów na poglądy dotyczące integracji,

widać, że poparcie dla akcesji jest słabsze [. . . ] (GW)

(49) Chcąc w toku treningów strzeleckich należycie

kształto-wać odpowiednie nawyki, trzeba, aby każda czynność żołnierza i instruktora miała cechy celowego, świadomego i pożytecznego działania [. . . ] (Korp PWN)

Zdania (47)-(49) są akceptowalne, gdyż nie rażą poczucia językowego wykształconych użytkowników języka. Za nadrzędniki form imiesłowów trzeba w nich uznać formy finitywne czasowników niewłaściwych: wiadomo w (47), widać w (48), trzeba w (49). Jako nadrzędniki mogą się też łączyć z imiesłowami formy innych czasowników niewłaściwych, m.in. BRAK, GRZECH, MOŻNA, NALEŻY, NIE SPOSÓB, NIEPODOBNA, PO-TRZEBA, STRACH, WARTO, WOLNO, WYPADAĆ2, ZNAĆ2 itp.

Najliczniej w tekstach współczesnych VPpartwystępuje przy formach fi-nitywnych czasowników niewłaściwych, które konotują bezokolicznik, m.in. MOŻNA, NALEŻY, TRZEBA, WARTO27, np. (50)-(51):

(50) Można także rozpoczynać podawanie insuliny w formie 26Są one w literaturze przedmiotu nazywane także czasownikami bezosobowymi lub predykatywami, zob. np. GWJP, 1998; M. Bańko, 2001, 2002, przy czym do predykaty-wów zaliczane są tylko leksemy czasownikowe nieosobowe o fleksji wyłącznie analitycznej. Ponadto klasa predykatywów wyodrębniana przez M. Bańkę, 2001, jest o wiele szersza niż klasa czasowników niewłaściwych w interpretacji Saloniego. Dyskusję na temat wy-odrębniania predykatywów zob. m.in. w pracy M. Szupryczyńska, 1995a.

27Ta obserwacja dotycząca częstotliwości nie zgadza się z opinią M. Bobrana, 1974, s. 106, który uważa, że w języku polskim, tak jak w języku rosyjskim, podobne zdania są nieliczne. Można przypuszczać, że frekwencja tego typu konstrukcji zwiększyła się znacz-nie na przestrzeni czasu, lecz żeby to stwierdzić z całą pewnością, trzeba by dysponować szerszymi danymi statystycznymi.

wlewu dożylnego razem z roztworem glukozy, kierując się al-gorytmem podanym w tabeli 111. (Korp PWN)

(51) Wyszedłszy na polanę, raz jeszcze warto stanąć i

przyj-rzeć się panoramie. (Korp PWN)

Nie dopuszczają natomiast związku z zależnymi imiesłowami przy-słówkowymi niektóre inne czasowniki niewłaściwe, np. BŁYSNĄĆ2, BŁY-SKAĆ SIĘ, BOLEĆ2, BRAKNĄĆ, BRAKOWAĆ, DNIEĆ, GRZMIEĆ2, ZAGRZMIEĆ2, KŁUĆ2, ZAKŁUĆ2, MDLIĆ, ZEMDLIĆ, SWĘDZIĆ2, ŚWITAĆ2, które mają wymaganie zerowe, np. Świta, bądź konotują jakieś człony niemianownikowe, np. Brakowało chleba; Mdli mnie, por.

(52) *Mdli mnie, jadąc samochodem.

Analogiczny przykład w języku rosyjskim28 cytuje M. Guiraud-Weber, 2003, s. 284, oceniając go jako wątpliwy co do poprawności, zob. (53):

(53) ?Gld na зto, men prosto toxnilo. (M. Guiraud--Weber, 2003, s. 284)

Marian Bobran, 1974, s. 109, uważa natomiast, że formy imiesłowów przysłówkowych mogą występować w zdaniach zbudowanych wokół takich form czasownikowych, jak: huczało, pociemniało, zagrzmiało, błysnęło oraz podaje następujący przykład:

(54) *Błysnąwszy, mocno zagrzmiało.

Autor nie czyni żadnych uwag na temat jego poprawności, tymczasem podobne zdania nie występują we współczesnych tekstach, a utworzone doraźnie, rażą poczucie językowe wykształconych użytkowników języka29. Można by przypuszczać, że autor, podając powyższy przykład, kierował się dopuszczalnością analogicznych zdań w języku rosyjskim, gdyż przykład polski w jego pracy ma cytowany też odpowiednik w języku rosyjskim:

28Zasady użycia imiesłowów przysłówkowych, jeśli chodzi o tzw. zasadę tożsamości podmiotów, są w języku rosyjskim w dużej mierze podobne do obowiązujących w języku polskim.

29Wątpliwości może budzić sam fakt użycia w tym kontekście formy imiesłowowej

błysnąwszy: uważa się bowiem, że formy imiesłowowe występują tylko w paradygmatach

czasowników właściwych. Być może forma błysnąwszy wydała się autorowi akceptowalna z tego względu, że istnieje taki imiesłów przysłówkowy w paradygmacie czasownika właściwego BŁYSNĄĆ1, por. Gwiazdy, błysnąwszy jasnym światłem, spadały na ziemię.

(55) rko blesnuv, silьno zagremelo. (M. Bobran, 1974, s. 109)

Okazuje się jednak, że zdania typu (55) również w języku rosyjskim są uznawane za niepoprawne, co stwierdzają rosyjscy autorzy, analizujący użycia konstrukcji imiesłowowych w języku rosyjskim, m.in. W. Ickowicz, 1974; Russkaja grammatika, 1980. Jako przykład zdania niepoprawnego gramatycznie cytuje (55) także D. Weiss, 1995, s. 260, a w bezpośredniej dyskusji zdecydowanie negatywnie ocenili to zdanie Igor Bogusławski oraz Igor Mielczuk — rodowici użytkownicy języka rosyjskiego, a zarazem wy-bitni znawcy gramatyki rosyjskiej.

Powyższe obserwacje pozwalają na stwierdzenie, że formy finitywne dwu grup znaczeniowych czasownikowych niewłaściwych, wyróżnionych przez M. Bańkę, 2001, s. 244, nie łączą się z VPpart: 1) czasowniki oznacza-jące zjawiska przyrody, np. DNIEĆ, BŁYSKAĆ SIĘ, PADAĆ2, GRZMIEĆ2 itp., 2) oznaczające doznania fizyczne i psychiczne, jak BOLEĆ2, ĆMIĆ2, KŁUĆ2, MDLIĆ, SWĘDZIĆ2.

W wypadku innych czasowników niewłaściwych także trudno jedno-znacznie orzec, czy ich formy finitywne dopuszczają użycie VPpart, zob. (56)-(58):

(56) ?Słysząc te słowa, odechciało mi się wszystkiego. (57) ?Mówiąc „zostaw mnie w spokoju”, chodziło mi o ciebie. (58) ?[. . . ] nie znalazłszy znanego basenu, zamurowało mnie

kompletnie na widok monumentalnej sylwetki soboru. (Korp IPI

PAN)

Podobne zdania występują w języku rosyjskim, np. (59)-(60): (59) ?Vspomina зti zameqatelьnye vstreqi, mne dumaet-s, qto oni byli dl men otliqno xkolo. (W. Ickowicz, 1974, s. 90)

(60) ?Duma obo vsem зtom, obidno stanovits. (W. Icko-wicz, 1974, s. 91)

Za zdecydowanie niepoprawne uważa je W. Ickowicz, 1974, s. 90-91, natomiast według M. Guiraud-Weber, 2003, s. 283, która nie jest rodzimym użytkownikiem języka rosyjskiego, leżą one na granicy normy, przy czym zgodnie z jej opinią prawdopodobieństwo użycia imiesłowu znacznie się zwiększa przy materialnej nieobecności celownika (co jest interpretowane

przez nią jako istnienie „zerowego celownika”, oznaczającego „uogólniony osobowy subiekt”).

Co do polskich zdań typu (56)-(58), bardzo trudno podobne przy-kłady znaleźć w tekstach współczesnych (zdanie (58) to jedyny autentyczny przykład znaleziony w badanym materiale), co dowodzi nietypowości użyć VPpartw podobnych zdaniach.

Ponadto VPpartnie występuje także w zdaniach konstytuowanych przez formy finitywne leksemu niewłaściwego BYĆ o wymaganiu frazy AdvP. Zdania (61)-(62) są wyraźnie niepoprawne30:

(61) *Jest zimno, przebywając w taką pogodę na dworze. (62) *W przedziale było duszno, powodując omdlenia

pasaże-rów.

Podobnie niemożliwe jest dołączenie VPpartdo form zaprzeczonych lek-semu BYĆ w znaczeniach ‘coś nie istnieje, coś się (gdzieś) nie znajduje’, zob. Z. Saloni, 2000, s. 11, tj. (Mnie/ Ciebie/ Jej/ Nas/ Was/ Ich) nie

ma/ nie było/ nie będzie w domu. Sytuacja taka ma miejsce w wypadku

wszystkich zdań zbudowanych przez formy czasownika BYĆ realizujących schematy składniowe z frazą dopełniaczową — Vq NPgen AdvP, Vq NPgen z NPgen, Vq NPgen.

Wydaje się, że użycie VPpart dopuszczają jedynie te formy leksemów czasownikowych niewłaściwych BYĆ, które tworzą zdania o schemacie skła-dniowym InfP Vq Adv/ NPinst, np. (63):

(63) Spędzać wakacje, czytając książki, jest wyjątkowo

poży-tecznie. (Z. Saloni, M. Świdziński, 1998, s. 138)

Zdania typu (63) są podobne do (50)-(51), gdyż występuje w nich forma bezokolicznika.

Bardziej dyskusyjne jest użycie VPpartw zdaniach zawierających formę celownika (Vq NPdat AdvP), np. (64) bądź formę bezokolicznika (o sche-macie Vq InfP), por. (65):

(64) ?Siedząc na kanapie, jest mi niezwykle wygodnie. (65) ?Jadąc pociągiem, było z kim porozmawiać.

30Na temat interpretacji składniowej zdań tego typu wypowiada się M. Szupryczyńska, 1995, 1995a.

Jak pokazano powyżej, VPpartwystępują jako podrzędniki form finityw-nych niektórych czasowników niewłaściwych, choć istnieje też duża grupa takich czasowników niewłaściwych, które nie dopuszczają podczepiania się VPpart. O łączliwości czasowników niewłaściwych z Vpart w dużej mierze decydują czynniki o charakterze semantycznym, z których nie można zdać sprawy, pozostając na poziomie analizy powierzchniowoskładniowej, a także inne uwarunkowania, które zostaną omówione w rozdziale III.