Użycia temporalne a inne typy użyć

W tradycyjnych opracowaniach funkcję okolicznika czasu przypisuje się tylko takim konstrukcjom imiesłowowym, które intuicyjnie można zamie-nić na tzw. zdania okolicznikowe czasu, zob. np. Z. Klemensiewicz, 1969; M. Bobran, 1972, 1974; H. Wróbel, 1975; K. Musiołek, 1978. Oto

przy-kłady zdań, w których VPpart są interpretowane jako równoważniki zdań okolicznikowych czasu:

(18) Przechodnie mijając go zaglądali mu w twarz. (H. Wróbel, 1975, s. 55)

(19) Usłyszawszy tę wieść zegarmistrz zeskoczył z przypiecka [. . . ] (H. Wróbel, 1975, s. 59)

W związku z tym, że imiesłowy (bez względu na ich znaczenie leksy-kalne) służą do wyrażania czasu względnego, o czym była mowa w p. 3., należy się zastanowić, czy podział tzw. imiesłowowych równoważników zdania na czasowe i inne, powszechny w polskiej składni tradycyjnej, daje w istocie zbiory rozłączne. Rozważmy następujące przykłady:

(20) Gdyby nie podwieczorek u nich, gryzłbym się nadal moją

bytnością u księdza de Vos, nie rozumiejąc jej pozytywów.

(H. Wróbel, 1975, s. 66)

(21) Znalazłszy poszukiwany koniak, nie chciał wracać do

wo-zu. (H. Wróbel, 1975, s. 67)

(22) Chcąc mu okazać serce, kupiłem mu kwiaty. (H. Wróbel, 1975, s. 68)

Konstrukcje imiesłowowe w (20)-(22) H. Wróbel, 1975, uważa za trans-formy tzw. podrzędnych zdań przyczynowych:

(20’) Gdyby nie podwieczorek u nich, gryzłbym się nadal moją

bytnością u księdza de Vos, ponieważ nie rozumiałbym jej pozytywów. (H. Wróbel, 1975, s. 66)

(21’) Ponieważ znalazł poszukiwany koniak, nie chciał wracać

do wozu. (H. Wróbel, 1975, s. 67)

(22’) Ponieważ chciałem mu okazać serce, kupiłem mu

kwiaty. (H. Wróbel, 1975, s. 68)

Zauważmy, że oprócz zdań (20’)-(22’) uznanych przez H. Wróbla za wyj-ściowe w stosunku do (20)-(22), na podstawie intuicji językowej (i innych kryteriów, o których będzie mowa w p. 6.) możemy znaleźć inne zestawienia, równie uprawnione, zob. (20”)-(22”):

(20”) Gdyby nie podwieczorek u nich, gryzłbym się nadal moją

(21”) Kiedy znalazł poszukiwany koniak, nie chciał wracać

do wozu.

(22”) Kiedy chciałem mu okazać serce, kupiłem mu kwiaty. Przykłady (20”)-(22”) stanowią takie przekształcenia, w moim odczu-ciu synonimiczne wobec (20)-(22), w których zamiast form imiesłowowych występują człony o znaczeniu temporalnym. Z tego wynikałoby, że kon-strukcje imiesłowowe w (20)-(22) niekoniecznie wyrażają tylko znaczenie przyczynowe, jak sugeruje H. Wróbel. Intuicję tę potwierdza test pytań. Konstruując odpowiednie pytania o VPpart w zdaniach (20)-(22), możemy użyć nie tylko pytania dlaczego?, czyli pytania o tzw. okolicznik przyczyny, lecz także pytania kiedy?, które dotyczy wszelkich określeń temporalnych.

Nakładanie się na siebie różnych znaczeń zdaje się dostrzegać sam H. Wróbel, 1975, s. 63, na przykład we fragmencie, w którym omawia transformacje zdań tzw. przyczynowych na zdania z formami imiesłowo-wymi, zauważa pewną rolę uwarunkowań czasowych: „Stosunki czasowe między orzeczeniem zdania nadrzędnego a orzeczeniem zdania podrzędnego nie są dla wyrażenia znaczenia stosunkowego przyczyny tak istotne, jak to obserwowaliśmy przy zdaniach czasowych. Niemniej i tu zachodzi potrzeba użycia odpowiednich form czasowych i aspektów dla wskazania, czy zda-rzenie będące powodem innego zdarzenia jest względem niego uprzednie, równoczesne czy następcze, wreszcie czy jest zakończone, czy nie. [. . . ] Wiadomo bowiem, że niezależnie od funkcji imiesłowy zawsze przekładają stosunki czasowe bezwzględne na odpowiednie ustosunkowania względne przy równoczesnym wykorzystaniu opozycji aspektowych”.

Podobne wątpliwości powstają w stosunku do wielu konstrukcji imie-słowowych opisywanych jako sposobowe, warunkowe, przyzwolenia itp., a analiza różnych przykładów skłania do stwierdzenia, że relacje wyrażane przez VPpartzawsze dotyczą temporalności. Jako ilustracja tego stwierdze-nia niech posłużą następujące przykłady:

(23a) Jan schudł, jedząc marchewkę. (23b) Jan schudnie, jedząc marchewkę. (23c) Jan schudłby, jedząc marchewkę. (23d) Jan schudł, jedząc golonkę i boczek.

Można przypuszczać, że badacze posługujący się tradycyjnymi kryte-riami opisu konstrukcji imiesłowowych zaliczyliby VPpart ze zdań (23a)--(23d) do różnych rodzajów tzw. imiesłowowych równoważników zdania,

w (23a) — przyczynowych, (23b) oraz (23c) — warunkowych, natomiast (23d) prawdopodobnie do tzw. przyzwolenia. Tymczasem w wypadku wszystkich zdań (23a)-(23d) możliwa jest według mnie także interpretacja temporalna, wskazująca na to, że zdarzenia35 wyrażane przez Vfini Vpartsą powiązane czasowo.

Zauważmy też, że na identyfikację innych niż czasowe funkcji VPpart wpływ mają nie tylko czynniki leksykalne i gramatyczne form czasowni-kowych finitywnej i imiesłowowej, w tym znaczenia leksemów, do których należą Vpart i Vfin, takie cechy fleksyjne Vfin, jak wartość czasu i trybu, ale także znaczenie ich podrzędników, np. możliwość przypisania znaczenia przyzwolenia widzę jedynie w (23d).

Przedstawione powyżej fakty pokazują, że zdania z konstrukcjami imie-słowowymi nie są jednoznaczne z punktu widzenia odbiorcy wypowie-dzi, co dostrzegał H. Wróbel, 1975, s. 95-96. Dlatego w swoich rozważa-niach deklarował punkt widzenia nadawcy: „Jeśli natomiast na konstrukcje imiesłowowe popatrzymy ze stanowiska odbiorcy, sprawa się komplikuje. Wprawdzie i on wie, jakie typy mogą stanowić punkt wyjścia, ale w każ-dym konkretnym przypadku musi wśród nich dokonać wyboru, tak aby daną konstrukcję zinterpretować zgodnie z intencją nadawcy. Pomaga mu w tym kontekst bliższy i dalszy oraz, oczywiście, w ogóle znajomość tematu, jakiego dana informacja dotyczy. [. . . ] Stwarza to pewne niedogodności dla odbiorcy, ale jest dogodne dla nadawcy: czasem bywa on zainteresowany w tym, aby stosunków zestawianych treści nie wyrażać zbyt dokładnie, aby odbiorcy pozostawić pewien luz interpretacyjny lub też możliwość jednoczesnego rozumienia konstrukcji na kilka sposobów”36.

35W pracach dotyczących aspektu używa się czasem pojęcia „zdarzenie” jedynie w od-niesieniu do sytuacji dynamicznych, przeciwstawianych sytuacjom statycznym, określa-nych terminem „stan”, zob. A. Mazurkiewicz, 1986; J. Mindak, 1986; R. Laskowski, 1986; GWJP, 1998, t. I, s. 154. W tym ujęciu zdarzeniom odpowiadają w interpretacji graficznej punkty, stanom zaś odcinki. W niniejszej pracy posługuję się szerszym rozumieniem pojęcia „zdarzenie”, w którym zawierają się wszelkie sytuacje nazwane przez czasowniki, niezależnie od dynamiczności bądź statyczności. Taka szeroka interpretacja omawianego terminu jest stosowana powszechnie w wielu pracach, np. H. Reichenbach, 1967; M. Gro-chowski, 1972; H. Wróbel, 1975, s. 31 i nast.; R. Przybylska, 1990; EJP, 1999, s. 45 (hasło „czas”); EJO, 1999, s. 97 (hasło „czas”); M. Bańko, 2002, s. 163 i nast. Również w GWJP, 1998, w której, jak powiedziano wyżej, w części poświęconej rodzajom czasowników odróżnia się „zdarzenia” od „stanów”, w innych fragmentach, np. poświęconych kategorii czasu, używa się pojęcia „zdarzenie” w szerokim sensie, zob. t. I, s. 172.

36 Warto dodać, że także w innych językach europejskich imiesłowy o funkcji adwer-balnej mogą wyrażać różne typy znaczeń. I. V. Nedjalkov, 1998, przebadawszy materiał

Uważam, że w typowej sytuacji porozumienia językowego, w której bierze udział zarówno nadawca, jak i odbiorca, możliwe jest i potrzebne odróżnienie użyć temporalnych od innych typów użyć. Istnieją bowiem takie wystąpienia VPpart, dla których jedyną funkcją jest funkcja temporalna, polegająca na wskazywaniu na zdarzenie, które pozostaje w określonym stosunku czasowym do zdarzenia nazwanego przez formy czasownikowe w stosunku do nich nadrzędne. Sprawdzianem jest możliwość zapytania o imiesłów tylko za pomocą pytania kiedy? Inne pytania, np. dlaczego?,

w jaki sposób?, pod jakim warunkiem? etc., nie są sensowne, np. w

odniesie-niu do zdań (18)-(19). Dodajmy, że nie zawsze istnieje możliwość zadania sensownego pytania o VPpart, np. w (24):

(24) Czytał książkę, siedząc na kanapie.

O frazę siedząc na kanapie nie zapytamy ani pytaniem kiedy?, ani innymi pytaniami o człony okolicznikowe. Można więc uznać, że oprócz użyć czysto temporalnych, występują takie użycia VPpart, w których mamy do czynienia z nakładaniem się na funkcję temporalną innych funkcji, co jest zwykle uzależnione od działania pewnych czynników kontekstowych, a także cech fleksyjnych form finitywnych czasownika nadrzędnych wobec VPpart.

W związku z powyższym, w pracy ograniczę się do szczegółowej analizy tych najbardziej typowych użyć temporalnych (w rozdz. IV i V). W pew-nym zakresie będę jednak zmuszona zwrócić uwagę na czynniki, które mogą wskazywać na obecność relacji innych typów niż temporalna.