Pojęcie frazy imiesłowowej

W ujęciu Z. Saloniego, M. Świdzińskiego, 1998, s. 237, kryterium de-cydującym o wyróżnianiu typów fraz jest wymaganie, któremu podlegają dane konstrukcje (konotacja ze strony nadrzędnika lub jej brak). Autorzy ci ujmują frazę jako „jednostkę składniową zdefiniowaną czysto składniowo, ze względu na funkcję, jaką pełni ona w obrębie konstrukcji wyższego rzędu. Typ frazy, jaki reprezentuje dana jednostka składniowa, określony jest przez jej miejsce wewnątrz innej jednostki składniowej, nie zaś przez ce-chy strukturalne, czyli budowę wewnętrzną danej konstrukcji składniowej”. Autorzy wyróżniają w związku z tym trzy typy fraz: finitywne, wymagane i niewymagane.

4.1.1. Fraza imiesłowowa a grupa imiesłowowa

Jednostki konstytuowane przez formy Vpart w opisach składniowych o orientacji strukturalnej na ogół nie otrzymują statusu odrębnej frazy; ze względu na typ reprezentanta zostają określone mianem grup imiesłowo-wych22. Ponieważ imiesłowy przysłówkowe jako formy niefinitywne zajmują zawsze pozycje zależne i nigdy nie są konotowane przez swoje nadrzędniki23, grupy imiesłowowe zalicza się do realizacji fraz niewymaganych24, zob. 22W ujęciu Z. Saloniego, M. Świdzińskiego, 1998, s. 237, grupa to „Jednostka skła-dniowa zdefiniowana morfologicznie, ze względu na budowę wewnętrzną: klasę grama-tyczną reprezentanta, powiązania akomodacyjne, charakterystykę fleksyjną”; jest to „rów-noważnik dystrybucyjny określonej formy wyrazowej (poza nielicznymi wyjątkami). Dany ciąg form wyrazowych jest frazą określonego typu ze względu na kontekst, grupą zaś — w izolacji”.

23A. Przybycin, 1966, a także H. Wróbel, 1975, s. 87-90, stwierdzają, co prawda, że konstrukcje imiesłowowe mogą wystąpić w pozycjach objętych rekcją, np. przy takich czasownikach, jak nastawiać się, męczyć się, popierać, przysłużyć się, jednak przykłady cytowane przez autorów nie potwierdzają wyrażanej przez nich opinii, gdyż w każdym z nich fraza imiesłowowa może zostać zredukowana, por. np. Wygłupiłem się zadając to

pytanie (H. Wróbel, 1975, s. 89) i Wygłupiłem się.

24W literaturze przedmiotu terminy fraza niewymagana i fraza luźna są często stoso-wane wymiennie. U. Andrejewicz, 2001, postuluje rozróżnienie tych dwóch typów fraz. W jej ujęciu fraza niewymagana jest to fraza niekonotowana, konotująca swój nadrzędnik, fraza luźna natomiast to fraza niekonotowana i niekonotująca nadrzędnika.

A. Moroz 1997; Z. Saloni, M. Świdziński, 1998, s. 254; U. Andrejewicz, 2001. Ich luźność potwierdza test redukcji, por. (6)-(6’) i (7)-(7’):

(6) Jadąc pociągiem, Marek myśli o pracy. (6’) Marek myśli o pracy.

(7) Kasia zjadła obiad, przyszedłszy do domu. (7’) Kasia zjadła obiad.

Zygmunt Saloni i Marek Świdziński, 1998, nie sporządzili klasyfikacji dystrybucyjnej fraz niewymaganych (podają jedynie listy ich realizacji przez odpowiednie typy grup syntaktycznych), co tłumaczą tym, że w opisie nie operują pojęciem pozycji składniowej. U. Andrejewicz, 2001, s. 44-45, wspomagając się „intuicyjnym rozumieniem pozycji składniowej”, propo-nuje natomiast podział fraz niewymaganych na cztery rodzaje: frazę niewy-maganą przymiotnikową, przysłówkową, zdaniową oraz nominalną. Grupę imiesłowową zalicza do realizacji frazy niewymaganej przysłówkowej, która, jak się wydaje, odpowiada tradycyjnej intuicji okolicznika25.

Jako odrębny typ frazy niewymaganej traktuje natomiast konstrukcję konstytuowaną przez VpartM. Świdziński, 1992, który przyjmuje nieco inną definicję frazy niż proponowana w pracy Z. Saloniego, M. Świdzińskiego, 1998. W jego ujęciu fraza jest rozumiana jako składnik zdania na pewnym poziomie hierarchii, zob. M. Świdziński, 1992, s. 59: „Wypowiedzenie re-alizowane jest jako zdanie. Zdanie zbudowane jest ze zdań niższego rzędu, zdanie zaś najniższego poziomu hierarchii jednostek zdaniowych składa się z fraz. Frazy redukowalne są — również krok po kroku i nie wszystkie — do form wyrazowych”. „Fraza werbalna imiesłowowa” — jak autor nazywa jednostkę konstytuowaną przez formy Vpart — należy do realizacji niestandardowych, niezdaniowych fraz luźnych właściwych. M. Świdziński, 1991, 1992, podkreśla, że VPpart wchodzi w pewne uzgodnienia dotyczące wartości czasu, zob. wyżej p. 3. Jest to według mnie jedna z przyczyn, dla których wyodrębnienie frazy imiesłowowej jako specjalnego typu frazy niewymaganej wydaje się całkowicie uzasadnione. Jednostki składniowe konstytuowane przez formy Vpart wyróżniają się bowiem na tle innych re-alizacji fraz niewymaganych (w tym przyczasownikowych) tym, że wchodzą w uzgodnienia składniowe charakterystyczne tylko dla nich, przy czym 25Autorka nie opatruje zaproponowanego podziału fraz niewymaganych żadnym ko-mentarzem.

zależności łączące imiesłów z innymi składnikami zdania nie ograniczają się do poziomu powierzchniowosyntaktycznego. Jeśli więc „funkcję, jaką pełni ona w obrębie konstrukcji wyższego rzędu”, rozumieć szerzej niż to czynią Z. Saloni i M. Świdziński, 1998, i nie ograniczać do typu wymagania danego członu jako kryterium rodzaju frazy, stwierdzić należy, że fraza imiesłowowa pełni w strukturze zdania funkcje ściśle określone, odróżniające ją od innych członów niewymaganych przyfinitywnych.

4.1.2. Właściwości linearne i interpunkcyjne frazy imiesłowowej

Analizowane tu frazy imiesłowowe (jako całości nierozerwalne) wystę-pują w tekstach w trzech pozycjach linearnych26: 1) na końcu zdania, czyli w pozycji finalnej, np. Jan ziewa, czytając gazetę, 2) na począ-tku zdania, czyli w pozycji inicjalnej, np. Czytając gazetę, Jan ziewa, oraz 3) w tzw. interpozycji, czyli pomiędzy dwoma członami będącymi składnikami bezpośrednimi, np. Jan, czytając gazetę, ziewa. Ze względu na swobodę umiejscowienia konstrukcji imiesłowowych w zdaniu A. Łęgow-ska-Grybosiowa, 1970, s. 206, uznaje, że cechuje je „swobodny, niegrama-tyczny szyk”. Tę ich cechę obok środków prozodycznych (akcentu, pauzy i intonacji) zalicza do niemorfologicznych cech konstrukcji imiesłowowych. Posługując się terminologią I. A. Mielczuka, 1974, s. 271-272, związek linearny między formą imiesłowu i jego nadrzędnikiem można by określić mianem „związku globalnego”, gdyż w związkach tego typu nie jest usta-lony kierunek pozycji członu zależnego wobec bezpośredniego nadrzędnika. Trzeba podkreślić, że VPpartstanowi zwartą, nierozłączalną całość, która nie może być rozbita linearnie przez wstawienie wewnątrz niej innego składnika, por.:

(8) *Siedział, czytając, na krześle, książkę.

Przykład (8), w którym fraza czytając książkę jest rozbita przez składnik

na krześle, zależny od formy finitywnej siedział, trzeba uznać za

niepo-26Pozostaję w zgodzie z tradycją językoznawczą i używam terminów „szyk” oraz „porządek linearny” zamiennie, na oznaczenie „sposobu usytuowania wyrazów względem siebie w układzie czasowym (w mowie) lub przestrzennym (w piśmie)”, EJO, 1999, s. 585. Inaczej definiuje powyższe terminy M. Derwojedowa, 2000, s. 35-36, proponując termin „szyk” rozumieć jako „uporządkowanie wyrazów badane z punktu widzenia problema-tyki aktualnego podziału zdania”, natomiast dla poziomu powierzchniowoskładniowego zarezerwować pojęcie „porządku linearnego”.

prawny. Frazy imiesłowowe nie mogą być więc konstrukcjami nieciągłymi27. Dodajmy dla uściślenia, że VPpart nie może być przerwana przez składnik bezpośredni zdania, nie należący do niej strukturalnie, natomiast możliwe jest wstawienie w jej obręb wyrażenia wtrąconego28, np. Siedział, czytając,

jak mi się zdaje, książkę, jednak jak zauważa M. Derwojedowa, 2000, s. 119,

wyrażenia tego typu „można wstawić w dowolne miejsce zdania”.

Do zasygnalizowania, że VPpart stanowi pewną całość wyodrębniającą się w zdaniu, służą też środki interpunkcyjne. Oddzielanie przecinkiem fraz imiesłowowych regulują obecnie następujące przepisy ortograficzne: „w zwrocie imiesłowowym, niezależnie od tego, czy imiesłowy na -ąc,

-łszy, -wszy mają określenia, czy też są bez określeń, imiesłowy te zaleca

się oddzielać lub wydzielać przecinkiem”, zob. WSO, 2003, s. 156. Zasada w tym brzmieniu została wprowadzona przez Komisję Kultury Komitetu Językoznawstwa PAN niedawno — w 1993 roku, stąd też w praktyce nie jest stosowana powszechnie. Starsze przepisy, np. S. Jodłowski, W. Taszycki, 1982; Słownik..., 1986, nakazywały bowiem oddzielać (lub wydzielać) prze-cinkami tylko te imiesłowy, które występują wraz z określeniami.

Przecinki oddzielające frazę imiesłowową powinny być, co prawda, uznane za ortograficzne, gdyż nie są równoważne spójnikom, zob. M. Świ-dziński, 1990, 1991, niemniej jednak na ich rolę jako sygnału relacji skła-dniowych w tekstach pisanych kładzie się nacisk w składni Z. Saloniego i M. Świdzińskiego, 1998, s. 66-70. W podobny sposób zwykło się wy-dzielać ortograficznie niektóre inne składniki przyzdaniowe, np. partykuły typu oczywiście oraz tzw. określenia predykatywne29, typu Jan wyszedł,

wściekły na nas, zob. K. Pisarkowa, 1965; EJP, 1999, s. 298. Ponadto

prze-cinek nie oddziela zwykle członów bezpośrednio zależnych od czasownika, 27Zagadnienie nieciągłości składniowej porusza M. Derwojedowa, 2000, s. 117: „Ca-łostka jest nieciągła, jeśli przerywa ją składnik nie należący do niej strukturalnie”.

28M. Derwojedowa, 2000, s. 119, ten typ nieciągłości, w którym element rozrywający frazę jest składnikiem bezpośrednim zdania, określa mianem nieciągłości wewnętrznej w odróżnieniu od nieciągłości zewnętrznej, z którą mamy do czynienia, gdy element ten nie jest powiązany strukturalnie ze zdaniem, a jest jedynie „wypowiednikiem dostawio-nym”.

29K. Pisarkowa, 1965, s. 64, porównując konstrukcje imiesłowowe z określeniami predy-katywnymi, stwierdza, że istniejące pomiędzy tymi konstrukcjami różnice morfologiczne i syntaktyczne są zbyt głębokie, żeby można było mówić o istnieniu istotnych analogii pozwalających na uznanie tych typów konstrukcji za ekwiwalenty składniowe. A. Przyby-cin, 1966, s. 105, uważa natomiast, że człony imiesłowowe mogą pełnić funkcję podobną do określeń predykatywnych, zwłaszcza jeżeli występują „bezpośrednio po określanym rzeczowniku, rzeczownikowym zaimku, a przed czasownikiem”.

z wyjątkiem wymienionych określeń predykatywnych oraz fraz zdaniowych zależnych spójnikowych. Konieczność wydzielania VPpartprzecinkami także odróżnia tę frazę od innych typów członów niewymaganych przyfinityw-nych. Właściwości linearne i interpunkcyjne powinny być brane pod uwagę przy analizowaniu zależności dystrybucyjnej VPpartw zdaniu, zob. rozdz. II.

4.2. Kryterium nadrzędnika

Fraza imiesłowowa, tak samo jak inne człony luźne, jest włączana do konstrukcji zdaniowej tylko na zasadzie wymagania nadrzędnika przez imiesłów przysłówkowy, czyli tzw. podczepiania30 form imiesłowu do nadrzędnika. Z. Saloni i M. Świdziński, 1998, s. 138, uznają imie-słowowość za kategorię akomodowaną, zgodnie ze sposobem definiowania akomodacji przez tych autorów, a formom czasownikowym łączącym się z Vpart przypisują kategorię selektywną imiesłowowości. Przeciwko uzna-waniu imiesłowowości za kategorię akomodowaną opowiada się A. Nagór-ko, 1998, s. 251, przede wszystkim dlatego, że problem „dotyczy luźnej pozycji składniowej, która może być wypełniona dowolnym materiałem językowym”. Brak wymagania konotacyjnego nie przesądza jednak o braku akomodacji, a argumentem przemawiającym za tym, że formy Vpart są akomodowane, jest fakt, że form tych nie można zastąpić przez dowolną inną formę czasownika, por. np. Siedzi, rozmyślając oraz *Siedzi, rozmyślać. Formy Vpart należy więc niewątpliwie uznać za podlegające akomodacji, zob. także M. Wiśniewski, 1993.

Dodam jeszcze, że VPpartjako frazy niewymagane przez verbum finitum nie występują w schematach podstawowych zdań prostych (które obejmują tylko frazę finitywną i wszystkie frazy przez nią konotowane), zob. Z. Saloni, M. Świdziński, 1998, s. 295. Należałoby natomiast uwzględniać je w niepod-stawowych schematach zdania prostego, zgodnie z propozycją Z. Saloniego, M. Świdzińskiego, 1998, s. 305-306, także „na niższych piętrach struktury składniowej”. Frazy imiesłowowe mogą bowiem występować bądź na drugim piętrze hierarchii zdania jako składniki zdań prostych, np. (9), bądź na

niż-30Według Z. Saloniego i M. Świdzińskiego, 1998, s. 248, przez tzw. podczepianie odbywa się włączanie fraz luźnych do konstrukcji zdaniowych: „konotacja niepodrzędnika przez daną formę to [. . . ] podczepialność pewnej jednostki składniowej do innej jednostki, będącej elementem centralnym odpowiedniej konstrukcji”.

szych poziomach — jako składniki fraz zdaniowych zależnych wymaganych, w obrębie tzw. zdania-reszty, zob. (10) lub niewymaganych31, np. (11):

(9) Jan ziewa, czytając gazetę.

(10) Warto tu dodać, że omawiając te osiągnięcia autor

sto-suje terminologię przyjętą w środowiskach profesjonalnych che-mików. (Korp PWN)

(11) W spełnianiu tego życzenia pomagają nam fizyczne prawa

natury, które, dążąc do osiągnięcia równowagi, wymuszają ruch cząsteczek wody . . . (Korp PWN)

W analizie będę operować zarówno takimi przykładami, w których VPpart jest zależna od centrum całego zdania, jak też takimi, w których analizowana konstrukcja jest zależna od centrum zdania-reszty w jakimś ze zdań składowych.