DYFUZJA KORZYŚCI

Dyfuzja korzyści (diffusion of benefits, positive Ausstrahlungseffekte) polega na spadku liczby przestępstw, których dany program nie dotyczy lub spadku ich licz-by na obszarach graniczących z miejscem wdrożonych działań. Można ją określić jako przeciwieństwo przemieszczenia.

Klasyczny przykład dyfuzji korzyści został ujawniony w trakcie ewaluacji pro-gramu prewencyjnego prowadzonego w bibliotekach publicznych. Zostały w nich wprowadzone elektroniczne zabezpieczenie książek oraz zainstalowane bramki, które sygnalizowały próby kradzieży zabezpieczonych egzemplarzy w momencie wynoszenia nieodblokowanych przez bibliotekarza egzemplarzy poza bramki (rodzaj zabezpieczenia stosowany w wielu sklepach samoobsługowych). Po za-stosowaniu tych środków spadła nie tylko liczba kradzionych książek, ale także

73 M. Wittman, Der große Bruder guckt in die Röhre, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 lipca 2007 r., online: http://www.faz.net/s/Rub77CAECAE94D7431F9EACD163751D4CFD/Do c~E5DEB19A064904902B1058B0280937DBC~ATpl~Ecommon~Scontent.html, dostęp dnia:

18 sierpnia 2013 r.

74 Videokamera wacht jetzt auch in Bernau, Berliner Zeitung z  12 grudnia 2002 r., online:

http://www.inforiot.de/artikel/vierte-kameraanlage-installiert, dostęp dnia: 30 marca 2015 r.

75 R. Barr, K. Pease, Crime placement, displacement, and deflection, w: M. Tonry, N. Morris (red.), Crime and justice: A review of research, vol. 12, 1990, s. 293.

148  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH

znajdujących się w zasobach tych bibliotek kaset audio i wideo, które nie zostały zabezpieczone. Powodem tej dyfuzji korzyści, mogła być niewiedza potencjal-nych złodziei na temat wykorzystywapotencjal-nych zabezpieczeń⁷⁶ .

Wyniki dotychczas prowadzonych badań na temat przesunięcia i dyfuzji korzy-ści potwierdzają, że praktycznie nie zdarza się, żeby dochodziło do całkowitego przesunięcia. Oznacza to, że skuteczny program prewencyjny zmniejsza globalną sumę przestępstw i wykroczeń, a nie wyłącznie na terenie, na którym zostanie wdrożony lub pośród grupy, której bezpośrednio dotyczy. Powodem tego jest najprawdopodobniej pewien zakres racjonalności podejmowania decyzji przez część sprawców – profesjonalnie zajmujących się popełnianiem przestępstw.

W ich przypadku, jeżeli potencjalny zysk jest mniejszy od kosztów oraz ryzyka związanego z  popełnieniem danego czynu, odstępują od niego. Dodatkowym powodem może być również przyzwyczajenie do rutynowych działań – skutecz-ny program prewencyjskutecz-ny stanowi w tym wypadku zmienną istotnie zakłócającą możliwość powtórzenia wyuczonego zachowania⁷⁷ .

Ewaluacja mająca na celu zbadanie zarówno przemieszczenia, jak i dyfuzji ko-rzyści wymaga zwiększenia liczby obszarów, na których prowadzone są badania.

Oprócz wyników z obszaru eksperymentalnego potrzebne są także wyniki z co najmniej dwóch obszarów kontrolnych: jednego graniczącego z obszarem ekspe-rymentalnym oraz drugiego, który z nim nie graniczy. Jeżeli liczba przestępstw zmniejsza się na obszarze eksperymentalnym, zwiększa na obszarze graniczą-cym i pozostaje bez zmian na obszarze kontrolnym niegraniczągraniczą-cym, to może być dowód przesunięcia. Jeżeli z  kolei przestępczość spada zarówno na obszarze eksperymentalnym, jak i graniczącym, a pozostaje bez zmian lub wzrasta na kon-trolnym niegraniczącym, to może być dowód na dyfuzję korzyści. Występowanie jednego z tych zjawisk można w bardziej kategoryczny sposób stwierdzić dopie-ro po powtórzeniu się takiego trendu w kilku lokalizacjach. Niestety pdopie-rogramy takie są realizowane niezmiernie rzadko⁷⁸ .

76 M. Scherdin, The halo effect: psychological deterrence of electronic security systems, Informa-tion Technology and Libraries, vol. 5, no. 5, 1986, s. 232–235.

77 D. Cornish, R. Clarke, Introduction, w: D. Cornish, R. Clarke (red.), The Reasoning Criminal, New York 1986, s. 1–16.

78 D. Weisburd, L. Green, Policing drug hot spots: The Jersey City drug market analysis experiment, Justice Quarterly, vol. 12, issue 4, 1995, s. 711–735.

4.4. PODSUMOWANIE  149

4.4. PODSUMOWANIE

Jak wspomniano na wstępie tego rozdziału, właściwa ewaluacja programów prewencyjnych stanowi wyjątek, a nie regułę. Jest to prawidłowość powtarzająca się nie tylko w Polsce, ale również w państwach przodujących w działaniach pre-wencyjnych: Wielkiej Brytanii, Niemczech, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych⁷⁹ . Wydaje się to całkowicie pozbawione logiki, zwłaszcza w  kontekście ograni-czonych środków, jakie można przeznaczyć na bezpieczeństwo i wynikającego z tego wniosku, że należałoby je wydatkować na działania sprawdzone. Zdaniem naukowców zajmujących się zapobieganiem przestępczości wydanie dostępnych zasobów finansowych na naukowo sprawdzone programy pozwoliłoby w znacz-nym stopniu zmniejszyć problem społeczny, którym jest przestępczość⁸⁰ .

Nieuwzględnianie wyników badań naukowych nie jest charakterystyczne jedynie dla działań w  obszarze prewencji kryminalnej. Nawet w  medycynie, wydawać by się mogło będącej dziedziną najbardziej opartą na wiedzy i wyni-kach rygorystycznie prowadzonych badań, często regulowanych przez dokładne przepisy, większość działań praktycznych opiera się na lokalnych zwyczajach, opi-niach, teoriach i subiektywnych wrażeniach⁸¹. Nie usprawiedliwia to w żadnej mierze podobnych praktyk w zakresie polityki kryminalnej, w tym działań zapobiegaw-czych. Pozwala jednak osadzić je w pewnym szerszym kontekście – oszczędności poznawczej ludzi. Posługiwanie się stereotypami i  opieranie na heurystykach poznawczych nie wynika ze złych intencji korzystających z nich osób – zdecy-dowanej większości populacji. Jest to wyłącznie sposób na wydawanie sądów i podejmowanie decyzji szybko i efektywnie⁸². W związku z tym należy go przyjąć jako element rzeczywistości społecznej i  uwzględniać w  planowaniu oraz po-dejmowaniu działań, również o  charakterze prewencyjnym. Stanowi to jedno z wyzwań, przed którymi stoją badacze zajmujący się problematyką zapobiega-nia przestępczości – komunikatywnego i  klarownego przekazywazapobiega-nia wyników prowadzonych badań opinii publicznej oraz osobom decyzyjnym. Wskazuje na to m.in. I. Waller – kryminolog, który od lat sześćdziesiątych XX wieku zajmuje się badaniami efektywności prewencji kryminalnej i  ich promowaniem zarów-no na poziomie poszczególnych krajów – Wielkiej Brytanii, Kanady, Republiki

79 Zob. Rozdział 8. Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne .

80 Tak m.in.: J. Lee, Foreword, w: B. Welsh, D. Farrington (red.), op.cit., s. VII.

81 L. Sherman, Evidence‑Based Policing, Washington, D.C. 1998, s. 6.

82 E. Aronson, T. Wilson, R. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 147–160.

150  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH

Południowej Afryki, jak również międzynarodowym forum – m.in. Organizacji Narodów Zjednoczonych. Podkreśla on istnienie licznych dowodów naukowych na skuteczność pewnych działań prewencyjnych i nieskuteczność innych, które są dostępne nawet na stronach internetowych finansujących badania instytucji – tych samych, które niezmiennie przeznaczają swoje ograniczone zasoby na dzia-łania nieefektywne⁸³. Dotyczy to nawet autorskich programów tych instytucji, których efektywność społeczna i ekonomiczna została potwierdzona niezależny-mi ewaluacjaniezależny-mi, jak m.in. programu ograniczenia recydywizmu sprawców najpo-ważniejszych przestępstw seksualnych⁸⁴. W świetle tego zasadne jest, za Emilem Durkheimem postawienie pytania o  rozdźwięk pomiędzy jawnymi a  ukrytymi celami takich instytucji⁸⁵ .

Kluczem do faktycznego zapobiegania przestępczości (skutecznej prewencji kryminalnej) jest oparcie się na wynikach rzetelnie prowadzonych badań. W ni-niejszym rozdziale zostały wskazane takie metody obok nienaukowych i zawod-nych sposobów oceny skuteczności. Najważniejsze powody korzystania z tych drugich, a nie pierwszych to:

• niewiedza,

• rozmycie odpowiedzialności,

• polityka,

• ideologia.

Pierwsza ze wskazanych przyczyn niekorzystania z  ewaluacji oraz metod prewencji, których skuteczność została potwierdzona rzetelnymi badaniami, to zwyczajny brak wiedzy. Na bezpieczeństwie zna się każdy, a co najmniej posiada na jego temat własne zdanie oraz zasób własnych i zasłyszanych doświadczeń.

Dodatkowo zdaniem części badaczy mieszkańcy zachodniego świata w XXI wie-ku odwracają się w coraz większej mierze od ideałów oświecenia, czego prze-jawem jest m.in. wzrastające poparcie dla idei kreacjonizmu⁸⁶. Oparcie działań

83 I. Waller, op. cit., s. 20.

84 K. Harris, Sex crime prevention program cut by Ottawa, CBS News, online: http://www.cbc.ca/

news/politics/sex-crime-prevention-program-cut-by-ottawa-1.2979196, dostęp dnia: 30 marca 2015 r.

85 E. Durkheim, Moral Education: A Study in the Theory and Application of the Sociology of Educa-tion, Dover 2002, s. 148; F. Kentil, Comparison of Hidden Curriculum Theories, European Journal for Educational Studies, vol. 1, no. 2, 2009, s. 83–88.

86 Tak w kontekście polityki kryminalnej m.in.: L. Sherman, Enlightened Justice: Consequental-ism and EmpiricConsequental-ism from Beccria to Braithwaite, w: E. Marks, A. Meyer, R. Linssen (red.), Quality in Crime Prevention, Hanover 2005, s. 42.

4.4. PODSUMOWANIE  151 zapobiegawczych na wynikach prowadzonych badań oraz prowadzenie ewaluacji realizowanych programów prewencyjnych wymaga zarówno świadomości, że osobiste doświadczenie i wiedza są ograniczone, jak i tego, że na danym polu od kilkudziesięciu lat aktywnych było wielu badaczy, których publikacje stanowią użyteczny przewodnik. Brak odpowiednich kompetencji osób odpowiedzialnych za politykę bezpieczeństwa ściśle łączy się z  dwoma kolejnymi wymienionymi powodami – rozmyciem odpowiedzialności oraz polityką i ideologią.

Jeżeli działania (w założeniu prewencyjne) nie opierają się na sprawdzonych wynikach badań, nie są systematycznie zaplanowane oraz nie są poddawane ewa-luacji, wówczas nie sposób wskazać osób ani instytucji za to odpowiedzialnych.

Tworzy to niesłychanie „bezpieczną” sytuację dla tych instytucji oraz ich pracow-ników, chociaż niepoprawiającą bezpieczeństwa potencjalnych lub deklarowa-nych adresatów ich działań. Wyznaczenie celu programu automatycznie stwarza zagrożenie, że cel ten nie zostanie zrealizowany. Zwłaszcza jeżeli zostanie on określony zgodnie z regułą SMART, czyli m.in. konkretny, mierzalny i określony w czasie⁸⁷. Na tej samej zasadzie wprowadzenie ewaluacji, zwłaszcza zewnętrz-nej, może przynieść niepożądany efekt – informację, że założony cel nie został osiągnięty lub nawet doprowadzono wręcz do skutków odwrotnych.

Zdaniem Michela Marcusa ewaluacja działań w obszarze bezpieczeństwa jest procesem zarówno technicznym, jak i politycznym, co bywa często lekceważone⁸⁸ . Zgodnie z tym rozróżnieniem aspekty techniczne ewaluacji zostały zaprezento-wane w poprzedzających częściach niniejszego rozdziału. Polityka (politycy), co przedstawicielom środowiska naukowego zdarza się zapominać, jest w  pełni odpowiedzialna za wybór działań w obszarze bezpieczeństwa, w tym również za decyzje dotyczące oceny ich skuteczności. Część polityków będzie cechować (wskazane już) rozmycie odpowiedzialności. Nie mają interesu (politycznego) w  rzetelnej ocenie podejmowanych działań. Mają też możliwość „oparcia na mniemaniach”, a w skrajnych przypadkach – całkowitego przesunięcia środków z obszaru prewencji, np. na represję. Przykładem tego była kanadyjska prowincja Alberta, w której z dnia na dzień nowe władze wstrzymały finansowanie wszel-kich programów prewencyjnych. Programów, których skuteczność wykazywały

87 Dokładniejszy opis reguły SMART w  kontekście realizacji programów prewencyjnych znajduje się w Rozdziale: Planowanie i wdrażanie programów prewencyjnych.

88 M. Marcus, Evaluation: For what Purpose, w: E. Marks, A. Meyer, R. Linssen (red.), op. cit., s. 130.

152  ROZDZIAŁ 4. EWALUACJA DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH

liczne ewaluacje⁸⁹. Potwierdza to w obrazowy sposób refleksję M. Marcusa, że represja w przeciwieństwie do prewencji nie wymaga ewaluacji⁹⁰. Stanowi to na tym obszarze łącznik polityki z ideologią.

Ideologia rozumiana w  kontekście polityki bezpieczeństwa jako zespół przekonań o tym, co jest właściwe, a co nie, dotyczy nie tylko polityków. W tym samym czasie, gdy część z  nich wyraża przekonanie o  roli surowej kary jako najlepszej „prewencji”,⁹¹ ze strony przedstawicieli świata nauki nierzadkie jest opieranie się na argumentach pozbawionych podbudowy empirycznej – zarówno po stronie „postępowej”, jak i „tradycyjnej”⁹². Wyrażane są więc w ten sposób tak naprawdę przekonania i wierzenia. O ile w polityce możliwe są alianse, które obejmują kompromisy również w sferze bezpieczeństwa, to ideologia je raczej wyklucza. Oponenci na tym obszarze będą skłonni do korzystania tylko z wyni-ków potwierdzających ich stanowiska i poglądy. Uniemożliwia to prowadzenie rzetelnej niezależnej ewaluacji, ponieważ jej wyniki mogą podważać wyznawane i głoszone poglądy.

Cechą wspólną przedstawicieli polityki i ideologii bywa przedmiotowe trak-towanie nauki, wyników badań. Za wiarygodne są uznawane wyłącznie te, które potwierdzają własne zdanie, odmienne zazwyczaj ignorowane lub kwestionowa-ne. Nie ma to zazwyczaj zbyt dużo wspólnego z „klasyczną” debatą akademicką.

Mamy wówczas do czynienia z przysłowiowym traktowaniem nauki jak latarni przez pijaka – nie jako źródła światła (oświecenia), ale podpory i ewentualnie miejsca, w którym można „wylać swoje żale”⁹³ .

89 J. Winterdyk, Crime Prevention: A  Canadian ‘experiment’ offering a  global lesson, niepub-likowana prezentacja przedstawiona na konferencji ESC Eurocrim 2013, Budapeszt, 6 września 2013 r.

90 M. Marcus, op. cit., s. 131.

91 ula,  Solidarna  Polska  proponuje  zaostrzenie  kar  za  najcięższe  przestępstwa,  online:  http://

wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Solidarna-Polska-proponuje-zaostrzenie-kar-za-najciezszeprz estepstwa,wid,15360385,wiadomosc.html?ticaid=113858&_ticrsn=3, dostęp dnia: 30 marca 2015 r.

92 L. Sherman, op. cit., s. 49–50; Inne jakościowo zjawisko stanowią zachowanie przed-stawicieli środowiska naukowego, którzy gotowi są znaleźć badania potwierdzające tezę za-mawiającego – niezależnie, czy pochodzi on ze świata polityki czy biznesu – ewentualnie sami takie „wyniki” wygenerować, a następnie wesprzeć je swoim autorytetem. Przykłady ze świata medycyny i farmacji zob.: B. Goldacre, Bad Pharma: How Drug Companies Mislead Doctors and Harm Patients, London 2012.

93 Porównanie to po raz pierwszy miał użyć S. Ossowski zob.: M. Gulczyński, Dekalog pro‑

demokratycznego politologa, Warszawa 2011, s. 6.

 ROZDZIAŁ 5 

PRAWNO-INSTYTUCJONALNE RAMY