Problematyka poczucia bezpieczeństwa oraz lęku przed przestępczością wbrew pozorom dopiero od kilkudziesięciu lat stanowi przedmiot publicznego dyskursu i w rezultacie zainteresowania nauki. Murray Lee uważa, że w ciągu po-nad czterdziestu ostatnich lat lęk przed przestępczością stał się zagadnieniem o wzrastającym znaczeniu dla kryminologów, wiktymologów, polityków, organiza-cji policyjnych, mediów i opinii publicznej78. Wydarzeniami, które są wskazywane jako zapoczątkowujące to zainteresowanie, są zamieszki na tle rasowym, które miały miejsce w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych XX wieku.
W kolejnej dekadzie poczucie bezpieczeństwa i lęk przed przestępczością stały się przedmiotem publicznej debaty w Wielkiej Brytanii79. Zwiększenie zaintereso-wania mediów, opinii publicznej oraz badaczy lękiem przed przestępczością jest też łączone z przesunięciem uwagi tych grup ze sprawców na ofiary przestępstw oraz medialnym nagłośnieniem wzrastającej liczby rozbojów. Oba zjawiska miały miejsce w latach siedemdziesiątych XX wieku. Duże zainteresowanie środków masowego przekazu towarzyszyło publikacji wyników pierwszych badań wiktymi-zacyjnych prowadzonych na szeroką skalę (każdorazowo ponad 50 tysięcy
respon-77 T. Wynne, An Investigation into the Fear of Crime: Is there a Link between the Fear of Crime and the Likelihood of Victimization, Internet Journal of Criminology, 2008, s. 16; online:
www.internetjournalofcriminology.com, dostęp dnia: 21 lutego 2015 r.
78 M. Lee, Inventing Fear of Crime – Criminology and the Politics of Anxiety, Cullompton 2007, s. 1.
79 T. Newburn, Criminology, Cullompton 2007, s. 355.
35
1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ... dentów) w ramach rozpoczętego w 1972 roku National Crime Victimization Survey (Stany Zjednoczone) i młodszego o 10 lat British Crime Survey (Wielka Brytania)80 . Poprzedzającym pierwszy National Crime Victimization Survey badaniom prowadzo-nym w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku w ramach prezydenckiej komisji – President’s Commission on Law Enforcement and the Administration of Justice81 – przypisuje się wręcz „odkrycie” lęku przed przestępczością82 .
Niektórzy autorzy wskazują wprawdzie, że lęk przed przestępczością „od niepamiętnych czasów” stanowi część kultury zachodniej – razem z lękiem przed ulicami (przebywaniem poza domem) i młodzieżą83, ale faktycznie pierw-sze prace naukowe dotyczące poczucia bezpieczeństwa i lęku przed przestęp-czością powstały dopiero w drugiej połowie XX wieku. Należy zwrócić uwagę, że terminy: „poczucie bezpieczeństwa” i „lęk przed przestępczością” bywają używane zamiennie, chociaż wcale nie oznaczają tego samego. Ponadto istnieje duża różnica pomiędzy „lękiem” a „strachem”, chociaż w potocznym rozumieniu stanowią one synonimy. Standardowe pytanie używane w badaniach poczucia bezpieczeństwa brzmi: „Jak bezpiecznie czuje się Pani/Pan, spacerując samotnie po zmroku w swojej okolicy?” i zazwyczaj oferuje respondentowi cztery możliwe odpowiedzi: „bardzo bezpiecznie”, „raczej bezpiecznie”, „raczej niebezpiecznie”
i „bardzo niebezpiecznie”84. Pośród problemów z interpretacją odpowiedzi na to pytanie wskazywane jest, że przede wszystkim nie dotyczy ono bezpośrednio przestępczości. Inne problemy interpretacyjne z nim związane to: niedookre-śloność pojęć „po zmroku” i „w swojej okolicy”, brak bezpośredniego związku faktycznego ryzyka z poczuciem bezpieczeństwa oraz związek poczucia bezpie-czeństwa z innymi obawami czy lękami85. Pomysłem na rozwiązanie przynajmniej części problemów definicyjnych jest oddzielenie pytań o poczucie bezpieczeń-stwa (ogólne) od pytań o ocenę zagrożenia przestępczością lub konkretnym
80 S. Walklate, Imagining the Victim of Crime, Maidenhead 2007, s. 88 i n.
81 Criminal Victimization in the United States. A Report of a National Survey. Report to the President’s Commission on Law Enforcement and Administration of Justice, Washington, D.C.1967.
82 M. Lee, The enumeration of anxiety: power, knowledge and fear of crime, w: M. Lee, S. Farrall (red.), Fear of Crime: Critical Voices in an Age of Anxiety, New York 2008, s. 32.
83 G. Pearson, Hooligan: A History of Respectable Fears, London 1983, s. 236.
84 Tak m.in. w międzynarodowym badaniu wiktymizacyjnym (International Crime Victims Survey – ICVS): How safe do you feel walking alone in your area after dark? Do you feel very safe, fairly safe, a bit unsafe or very unsafe?, J. Van Dijk, J. Van Kesteren, P. Smit, Criminal Victimisation in International Perspective: Key Findings from the 2004–2005 ICVS and EU ICS, Den Haag 2007, s. 131.
85 T. Newburn, op. cit., s. 356.
36 ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA...
typem przestępstwa86. Prowadzone regularnie przez Instytut Wymiaru Sprawie-dliwości Polskie Badania Przestępczości wykorzystują trzy wskaźniki lęku przed przestępczością: poczucie bezpieczeństwa w trakcie wieczornych spacerów po okolicy (pięciostopniowa „kafeteria” odpowiedzi – od „bardzo bezpiecznie” do
„bardzo niebezpiecznie”), unikanie pewnych miejsc lub ludzi z obawy o bez-pieczeństwo w trakcie wieczornych wyjść z domu (możliwe odpowiedzi „tak”
albo „nie”) oraz ocenę prawdopodobieństwa włamania do domu lub mieszkania respondenta w przeciągu roku od badania (trzy możliwe odpowiedzi – „bardzo prawdopodobne”, „dość prawdopodobne”, „mało prawdopodobne”)87 .
Próbę definicji lęku podjął już Arystoteles w swojej „Retoryce”. Według nie-go: lęk jest to przykrość i niepokój wywołane wyobrażeniem o grożącym nieszczęściu, które niesie zgubę lub cierpienie. (…) Boimy się jedynie tego, co może spowodować wielkie cierpienie lub zagładę i to nie w odległej przyszłości, lecz jeżeli zagraża, jak nam się wydaje, natychmiast88. Oznaczałoby to, że lęk jest wprawdzie subiektyw-nym odczuciem, ale dotyczy zagrożeń postrzeganych jako mające mieć miejsce w najbliższej przyszłości. Nie boi się niczego ten, kto nie sądzi, że coś złego może go spotkać. Nie boi się więc rzeczy, o których sądzi, że go nie spotkają, ani ludzi, o których myśli, że nie wyrządzą mu krzywdy, ani czasu, w którym nie spodziewa się niczego złego. Uczucia lęku musi zatem doznawać ten, kto wierzy, że może go spotkać określone nieszczęście, od określonych ludzi i w określonym czasie89. Subiektywna ocena zagro-żeń stanowi więc źródło, zdaniem Arystotelesa, nie tylko lęku, ale również jego braku. Zgodnie z tymi założeniami zarówno lęk, jak i poczucie bezpieczeństwa (jeżeli przeciwstawić je lękowi) są oparte na stosunkowo kruchych podstawach – subiektywnej ocenie rzeczywistości.
Lęk przed przestępczością, na co zwraca uwagę część badaczy, jest pojęciem składającym się z dużej ilości odmiennych odczuć, doświadczeń, perspektyw i oszacowań ryzyka, co prowadzi do tego, że znaczy zupełnie coś innego dla
86 Tak np. oddzielone zostały pytania o poczucie bezpieczeństwa (na poziomie kraju i miej-sca zamieszkania) od poczucia zagrożenia przestępczością: „Czy obawia się Pan(i) tego, że może stać się ofiarą przestępstwa?” w badaniach prowadzonych przez CBOS: M. Feliksiak, Opinie o bez-pieczeństwie i zagrożeniu przestępczością. Komunikat z badań, Warszawa 2012, s. 3.
87 A. Siemaszko, Lęk przed przestępczością, w: A. Siemaszko (red.), Geografia występku i stra-chu. Polskie Badania Przestępczości ’07, Warszawa 2008, s. 109.
88 Arystoteles, Retoryka, Księga Druga, Rozdział 5, Warszawa 2001, s. 116.
89 Tamże, s. 117.
37
1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ... poszczególnych osób90. Mnogość definicji lęku przed przestępczością W. Skogan tłumaczy faktem, że jego koncept jest na tyle ogólny, że trudno o jedną definicję, którą można by uznać za prawidłową albo za nieprawidłową. Stosuje się raczej definicje uznawane za użyteczne w związku z celem, dla którego mają być wyko-rzystane91. W. Skogan wyróżnia cztery typy konceptualizacji lęku przed przestęp-czością przez badaczy – trzy kognitywne i jeden behawioralny. Typy kognitywne dzieli na:
• oddające zainteresowanie problematyką przestępczości (concern about crime),
• bazujące na oszacowaniu osobistego ryzyka wiktymizacji (assessments of personal risk of victimization),
• oceniające postrzegane zagrożenie przestępczością we własnym środowisku (perceived threat of crime in their environment).
Podejście behawioralne sprowadza natomiast lęk przed przestępczością do wyłącznie faktycznych reakcji ludzi na zjawisko przestępczości92. Pośród beha-wioralnych reakcji rozróżniane są zachowania mające na celu uniknięcie wikty-mizacji (avoidance) i obrony przed nimi (mobilization)93. Pierwsza z nich polega na świadomym unikaniu pewnych miejsc czy osób (również grup), natomiast druga np. na „ufortyfikowaniu” domu lub mieszkania poprzez montaż dodatkowych zabezpieczeń, takich jak alarm, kraty, oświetlenie94. Inne rozróżnienie dotyczy dobra, którego lęk dotyczy – zdrowia i życia (fear of personal harm) czy przedmio-tów materialnych (fear of personal loss)95 .
Lęk przed przestępczością często jest nieadekwatny do faktycznych zagro-żeń. Dużą niezależność poczucia bezpieczeństwa lub lęku przed przestępczością od rzeczywistego zagrożenia (ryzyka stania się ofiarą przestępstwa) ilustruje lista czynników, które towarzyszą niskiemu poczuciu bezpieczeństwa. Są to m.in.: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zdrowie fizyczne
i psy-90 J. Ditton, J. Bannister, E. Gilchrist, S. Farrall, Afraid or Angry? Recalibrating the ‘Fear’ of Crime, International Review of Victimology, no. 6, 1999, s. 83.
91 W. Skogan, The Various Meanings of Fear, w: W. Bilsky, Ch, Pfeiffer, P. Wetzles (red.), Fear of Crime and Criminal Victimization, Stuttgart 1993, s. 131.
92 Tamże, s. 131.
93 F. Furstenberg, Fear of crime and its effects on citizen behaviour, w: A. Biderman (red.), Crime, justice and the public, New York 1975, s. 19–29.
94 W. Skogam, The Various., op. cit., s. 137–138.
95 S. Moore, J. Shepard, The Elements and Prevalence of Fear, British Journal of Criminology, vol. 47, no. 1, 2007, s. 154.
38 ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA...
chiczne. W większości są one niezwiązane z rzeczywistym bezpieczeństwem, a w niektórych przypadkach można wręcz wskazać na tzw. paradoks lęku (fear paradox). Pojęcie to dotyczy sytuacji, w których przedstawiciele grup społecz-nych, dla których prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa jest niższe niż członków innych grup, deklarują znacznie niższe poczcie bezpieczeństwa96 .
Istotna różnica w poczuciu bezpieczeństwa kobiet i mężczyzn – niższe po-czucie bezpieczeństwa kobiet pomimo ich statystycznie znacznie mniejszego prawdopodobieństwa stania się ofiarą przestępstwa (w stosunku do mężczyzn) – była tłumaczona na kilka sposobów. Zgodnie z jedną z hipotez ciemna liczba przestępstw, w których ofiarami są kobiety, jest istotnie większa niż tych, w któ-rych pokrzywdzonymi są mężczyźni97. Kobiety z różnych powodów miałyby czę-ściej nie zgłaszać organom ścigania czynów, w których zostały pokrzywdzone.
Inna z teorii skupiała się na różnicach pomiędzy płciami w przeżywaniu zdarzeń kryminalnych, zwłaszcza doświadczonych w młodym wieku. Kobiety miałyby, zgodnie z tą koncepcją, łatwiej dokonywać generalizacji swoich doświadczeń, jak również projektować je geograficznie i czasowo98. Trzecia koncepcja wytłu-maczenia wyższego poczucia zagrożenia wśród kobiet poszukuje w ich większej podatności na zranienie – fizycznie nie są w stanie odeprzeć zagrażających im ataków, uciec przed agresorem, a dodatkowo miałyby mieć więcej do strace-nia w rezultacie takiego ataku99. Rozwinięciem tej koncepcji jest teoria „cienia napaści seksualnej” (shadow of sexual assault), zgodnie z którą lęk kobiet przed przestępczością wynika ze strachu przed padnięciem ofiarą napaści (seksualnej).
Lęk przed zgwałceniem miałby „rzucać cień” na inne przestępstwa i w rezultacie zwielokrotniać lęk przed przestępczością100. Odmienne źródła różnicy w lęku przed przestępczością pomiędzy płciami wskazuje wyjaśnienie, zgodnie z któ-rym to mężczyźni prezentują nieadekwatnie niski lęk przed przestępczością.
W wyniku socjalizacji mężczyźni mieliby być z jednej strony przygotowani od dzieciństwa do „radzenia sobie” z fizycznymi zagrożeniami poprzez m.in. częsty
96 W. Smith, M. Torstensson, Fear of Crime. Gender Differences in Risk Perception and Neutralizing Fear of Crime. Toward Resolving the Paradoxes, British Journal of Criminology, vol. 37, no. 4, 1997, s. 608.
97 R. Pain, Elderly Women and Fear of Violent Crime: the Least Likely Victims? A Reconsideration of the Extent and Nature of Risk, British Journal of Criminology, vol. 35, no. 4, 1995, s. 584 i n.
98 Tamże.
99 W. Smith, M. Torstensson, op. cit., s. 609.
100 K. Ferraro, Fear of Crime. Interpreting Victimization Risk, New York 1995, s. 86–95.
39
1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ... udział w bójkach, a z drugiej przyjmować rolę „obrońcy” wobec kobiet i dzieci, która nie przewiduje przeżywania, a przynajmniej deklarowania lęku. Zgodnie z tą teorią lęk kobiet przed przestępczością jest odpowiedni do istniejących za-grożeń, w przeciwieństwie do deklarowanego przez mężczyzn101. Wyniki badań wiktymizacyjnych połączonych z badaniem lęku przed przestępczością potwier-dzają w pewnej mierze słuszność przynajmniej dwóch z wymienionych hipotez – większej podatności kobiet na zranienie oraz niedoceniania występujących zagrożeń przez mężczyzn. Wskazywana jest też różnica pomiędzy płciami w od-czuwaniu lęku w wybranych miejscach – przede wszystkim dotyczy to rejonów bloków komunalnych. Może ona mieć źródło w nieprzyjemnych doświadczeniach kobiet z pogranicza zaczepek i molestowania niestanowiących czasem nawet przestępstw ani wykroczeń w rozumieniu prawnym102 .
Kolejną z grup, których miałoby dotyczyć zjawisko paradoksu lęku, są osoby starsze103. Zgodnie z wynikami kolejnych badań wzrostowi wieku (starzeniu się) towarzyszyć miało obniżające się poczucie bezpieczeństwa pomimo mniejszego zagrożenia wiktymizacją104. Respondenci powyżej sześćdziesiątego roku życia deklarowali większy strach przed atakiem, rozbojem, a kobiety w tym wieku przed zgwałceniem, pomimo statystycznie niższego ryzyka takiego przestęp-stwa105. Dopiero wyniki pogłębionych badań z pierwszej dekady XXI wieku wska-zują na przeciwstawny trend – wraz z wiekiem obniża się zarówno lęk przed stratą materialną, jak również lęk przed doznaniem osobistej krzywdy106. Lęk przed stratą materialną osiąga swój najwyższy poziom w przedziale 16–25 lat,
101 R. Agnew, Neutralizing the Impact of Crime, Criminal Justice and Behaviour, vol. 12, no. 2, 1985, s. 221 i n.
102 W. Smith, M. Torstensson, op. cit., s. 628–629.
103 Określenie „osoby starsze” w kontekście badań strachu przed przestępczością jest róż-nie definiowane; widać także zmianę wynikającą z przesunięcia się granicy „wieku starszego”
w społecznym odbiorze. W trakcie badań w latach siedemdziesiątych za osoby starsze uważane były już osoby powyżej 52 roku życia – tak m.in. R. Sundeen, J. Mathieu, The Fear of Crime and its Consequences among Elderly in Three Communities, The Gerontologist, vol. 16, no. 3, 1976, s. 211–219. W latach osiemdziesiątych wiek, który miał definiować osoby starsze wzrósł nawet do 66 lat – tak np. M. Warr, Fear of Victimization: Why Are Women and the Elderly More Afraid? Social Science Quarterly, vol. 65, issue 1, 1984, s. 681–702.
104 M. Ramsay, Downtown Drinkers: the perceptions and fears of the public in a city centre, Crime Prevention Unit Paper 19, London 1989, s. 4 i n.
105 Tamże, s. 4 i n.
106 S. Moore, J. Shepherd, op. cit., s. 154–161.
40 ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA...
z najwyższym średnim poziomem w wieku 23 lat i następnie systematycznie się obniża – wraz ze wzrostem wieku tempo zmniejszania się strachu przyspiesza.
Lęk przed doznaniem osobistej krzywdy najwyższe wartości osiąga w przedziale 40–60 lat z maksymalnymi wartościami w wieku 45 lat i stopniowo się zmniejsza – dynamika jego zmniejszania się jest zdecydowanie mniejsza niż w przypadku strachu przed stratą materialną107. Wyniki te potwierdzają wnioski z części badań z XX wieku, zgodnie z którymi osoby starsze pomimo obiektywnie mniejszej szansy obrony przed fizycznym atakiem, deklarowały niższe poczucie zagrożenia po zmroku – adekwatne do faktycznego zagrożenia. Ponadto na poziomie niektó-rych typów lęku przed przestępczością – oceniano czy przestępczość oraz takie zakłócenia porządku, jak: publiczne spożywanie alkoholu, wandalizm czy graffiti stanowią problem w sąsiedztwie – osoby starsze rzadziej zgadzały się z takim twierdzeniem niż osoby młodsze. Zarówno nastolatkowie, dwudziestolatkowie czy nawet czterdziestolatkowie częściej wskazywali na taki problem w okolicy miejsca zamieszkania niż pięćdziesięcio-, sześćdziesięcio- czy siedemdziesięcio-latkowie108. Kłóciło się to z powszechnym przekonaniem, potwierdzanym wyni-kami części badań, że osoby starsze nieadekwatnie oceniają zagrożenia, stając się „zakładnikami lęku”109. Jedyny istotny element lęku przed przestępczością, który koreluje z postępującym wiekiem, to unikanie ryzykownych (we własnej ocenie) zachowań, takich jak wychodzenie z domu po zmierzchu czy odwie-dzanie niebezpiecznych miejsc. Osoby starsze częściej wybierają taką strategię od młodszych, w tym nastolatków110. Zmiany w ocenie adekwatności poczucia zagrożenia osób starszych leżące u podłoża koncepcji o „zakładnikach lęku” wy-nikać mogły m.in. ze wskazanych różnic metodologicznych – odmiennego okre-ślania wieku definiującego osoby starsze, ale także niewyodrębnienia wpływu innych zmiennych, które często współwystępują ze starszym wiekiem, jak np.
samotność. To właśnie izolacja społeczna – definiowana poprzez życie w jedno-osobowym gospodarstwie domowym, małą liczbę sąsiadów, których zna się oso-biście oraz krótki okres życia w danym miejscu – jest wskazywana jako istotny czynnik (potwierdzony badaniami) wpływający na wyższe odczuwanie lęku przed przestępczością. Drugim takim czynnikiem jest status ekonomiczny – osoby
107 Tamże, s. 160–161.
108 W. Skogan, The Various..., s. 132–133.
109 K. Ferraro, op. cit., s. 82–84.
110 W. Skogan, The Various..., s. 135–138.
41
1.2. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, LĘK PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ... zamożniejsze oraz lepiej wykształcone odczuwają niższy lęk przed przestępczo-ścią niż osoby niezamożne111. Wyniki badań osób żyjących w izolacji społecznej oraz niezamożnych nie odpowiadają jednak na pytanie, czy w przypadku wystą-pienia zmiany polegającej na wyjściu z izolacji lub zmiany statusu społecznego istotnie zmienia się poczucie bezpieczeństwa takich osób.
Brak prostego związku pomiędzy obiektywnym stanem bezpieczeństwa na jakimś obszarze a poczuciem bezpieczeństwa jego mieszkańców lub osób go odwiedzających nie oznacza całkowitego oderwania wiktymizacji od lęku przed przestępczością. Nie każdy pokrzywdzony doświadcza w jego następstwie więk-szego lęku przed przestępczością niż osoby, które uniknęły takich doświadczeń.
Paradoksalnie niektóre badania wskazują, że osoby wiktymizowane deklarują niż-szy lęk przed przestępczością112. Może to wynikać np. z urealnienia w stosunku do obaw poprzedzających wiktymizację. Jakiekolwiek doświadczenie wiktymizacyj-ne, które nie powoduje poważnych strat, może w zasadzie pomóc ofierze w wyrobieniu realistycznej oceny przestępczości i w rezultacie redukować lęk przed przestępczością113 . Większość wykroczeń i przestępstw ma stosunkowo trywialny charakter, co w konfrontacji z medialnym obrazem przestępczości może stanowić swoistą
„szczepionkę” na lęk przed przestępczością. Pomimo tego paradoksu dokład-na adokład-naliza statystyczdokład-na wyników badań, w ramach której wyodrębnione zostały czynniki mogące wprowadzać zakłócenia (niekontrolowane zmienne), wskazuje na występowanie pewnego związku pomiędzy wiktymizacją, zwłaszcza stosun-kowo nieodległą (doświadczoną w trakcie 12 miesięcy poprzedzających badanie) a lękiem przed przestępczością. Te same badania wskazują dodatkowo na grupę czynników niezwiązanych z osobistą wiktymizacją wpływających w istotny spo-sób na lęk przed przestępczością114 .
Paweł Ostaszewski korzystając z techniki drzewa klasyfikacyjnego, badał łącz-ny wpływ zmienłącz-nych niezależłącz-nych na lęk przed przestępczością mieszkańców Polski. Zgodnie z jego wynikami można wyodrębnić dwie grupy charakteryzujące się ponadprzeciętnie wysokim poczuciem zagrożenia:
111 W. Skogan, The Impact of Victimization on Fear, Crime & Delinquency, vol. 33, no. 1, 1987, s. 141.
112 Tamże, s. 136.
113 P. Yin, Fear of Crime Among the Elderly, Social Problems, vol. 27, 1980, s. 492–504. Tłuma-czenie własne.
114 W. Skogan, The Impact..., s. 151–152.
42 ROZDZIAŁ 1. PRZESTĘPCZOŚĆ, BEZPIECZEŃSTWO, POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA...
• kobiety pochodzące ze średnich lub dużych miast, które były ofiarą przestęp-stwa przeciwko mieniu,
• mężczyźni, którzy byli ofiarą rozboju lub pobicia i mieszkali w powiatach cha-rakteryzujących się niższą od przeciętnej stopą bezrobocia115 .
Z kolei grupę, która najrzadziej wyrażała tego rodzaju obawy stanowili męż-czyźni mieszkający w najmniejszych miejscowościach, którzy nie doświadczali przeja-wów dezorganizacji społecznej i nie byli ofiarami przestępstw oraz ci, którzy mieszkali w zdezorganizowanych okolicach, ale jednocześnie deklarowali dobrą sytuację finansową i częste widywanie patroli policyjnych116 .