ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA
3.2. WYZNACZANIE CELÓW
Jedynie w przypadku podejmowania działań celowych można mówić o ich skuteczności. Osiągnięcie założonego celu oznacza działanie skuteczne, jego nieosiągnięcie – odpowiednio – działanie nieskuteczne7. Prewencja kryminalna nie stanowi wyjątku od tej reguły, chociaż zapoznając się z realizacją programów prewencyjnych, można czasem odnieść wrażenie, że samo określenie celu dzia-łań stanowi rzadkość8 .
Niezależnie od przyjętego modelu realizowania prewencji kryminalnej cechą wspólną większości z nich jest wyznaczanie celu. W dalszej części niniejszego rozdziału zostaną zaprezentowane wybrane modele, a na zakończenie propo-zycja połączenia ich elementów wraz ze wskazaniem potencjalnych zagrożeń.
W tym miejscu warto przedstawić dwa przykłady ogólnych założeń skutecznego
3 B. Tracy, Eat That Frog!: 21 Great Ways to Stop Procrastinating and Get More Done in Less Time, San Francisco 2008, s. 15 i n.
4 Z. Żaroń, op. cit., s. 21.
5 Za: http://www.quotegarden.com/goals.html, dostęp dnia: 5 maja 2012 (tłum. własne).
6 A. Einstein, L. Infeld, The evolution of physics, New York 1971, s. 92. (tłum. własne).
7 T. Pszczołowski, Zasady sprawnego działania, Warszawa 1982, s. 12.
8 Zob. Rozdział: Praktyka prewencji kryminalnej w miastach. Badania własne.
3.2. WYZNACZANIE CELÓW 93 działania pochodzących z dziedziny prakseologii – nauki o skutecznym działaniu9, które można z powodzeniem zastosować niezależnie od charakteru aktywności.
Według wskazówek Bolesława Prusa przed podjęciem jakiejkolwiek działal-ności należy odpowiedzieć sobie na cztery pytania (Dopiero twierdząca odpo-wiedź na każde z nich uzasadnia przystąpienie do działań):
1. Czy warto to robić (pozwalające poznać własne pobudki i motywację)?
2. Czy da się to zrobić (określenie potencjalnej możliwości)?
3. Czy potrafię to zrobić (określenie własnych kompetencji)?
4. Czy mogę to zrobić (określenie możliwości w konkretnych warunkach i przypadku)10?
Georges Hostelet wyróżnił z kolei pięć etapów dokonania rozważnego czynu:
1. Wybór celu – dokładne określenie rezultatu, który ma być uzyskany.
2. Określenie środków dostosowanych do wybranego celu i poznanych wa-runków faktycznych.
3. Wykonanie założonego planu działania przy zastosowaniu środków okre-ślonych w etapie drugim.
4. Kontrola wykonania polegająca na obiektywnej ocenie otrzymanych wyni-ków.
5. Określenie – na podstawie efektów kontroli (etap czwarty) – przyczyn nie-powodzenia lub niedociągnięć danej działalności praktycznej11 .
Określając cel lub cele, należy pamiętać o pewnych zasadach, które zwiększą szansę jego (ich) osiągnięcia. Jeden ze sposobów to oparcie się o tzw. regułę SMART (ang. sprytny), która jest akronimem od pojęć:
• specific – konkretny,
• measurable – mierzalny,
• attainable – osiągalny,
• relevant – stosowny,
• timely – określony w czasie12 .
9 T. Kotarbiński, op. cit., s. 3 i n.
10 B. Prus, Najogólniejsze ideały życiowe, Warszawa 1899.
11 G. Hostelet, Metodologia naukowego badania czynności ludzkich, Myśl Współczesna, nr 7/8, 1947.
12 G. Doran, There’s a S.M.A.R.T. way to write management’s goals and objectives, Management Review, vol. 70, issue 11, 1981, s. 35–36.
94 ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH
Przykładem określenia konkretnego celu będzie np. zmniejszenie liczby wła-mań do samochodów na terenie danego osiedla (którego granice zostały jasno określone). Celem niespełniającym tego wymogu będzie natomiast „poprawa bezpieczeństwa”, „zwalczanie przestępczości” czy „walka z chuligaństwem”. Są one określone zbyt ogólnie i – co z tego wynika – niekonkretne. Każdy z nich może zostać rozłożony na części składowe – konkretne cele, których suma zosta-nie uznana za realizację celu ogólnego. Przykładowo „poprawa bezpieczeństwa”
może składać się ze zmniejszenia liczby kradzieży samochodów i rozbojów oraz zmniejszenia wśród mieszkańców lęku przed przestępczością.
Mierzalność celu polega na możliwości stwierdzenia na podstawie jasnych kryteriów, czy został on osiągnięty. Najłatwiej zrealizować wymóg mierzalności, kiedy cel zostaje określony w liczbach. Mogą one mieć charakter bezwzględny lub względny (wyrażony procentowo). W przypadku zmniejszenia liczby włamań do samochodów może to być np. zmniejszenie liczby zgłoszeń o czynach tego typu o 20%. Wybór źródła danych nie ogranicza się do zdarzeń zarejestrowa-nych przez policję lub straż gminną (miejską). Można w określozarejestrowa-nych sytuacjach uznać za bardziej wiarygodne informacje pochodzące od ubezpieczycieli lub administratorów osiedli, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych z danego obsza-ru. Określając metodę pomiaru, należy pamiętać o ograniczeniach, jakie wiążą się z każdą z nich13. Zdefiniowanie metody pomiaru osiągnięcia celu na samym wstępie pozwala uniknąć problemów na dalszych etapach planowania, wdraża-nia i ewaluacji działań. Przede wszystkim umożliwia stwierdzenie, czy cel został zrealizowany zgodnie z przyjętymi założeniami.
Cel osiągalny to taki, którego realizacja jest możliwa w danych warunkach oraz przy posiadanych zasobach. Jeżeli od samego początku jest to niemożliwe, działanie generuje tylko niepotrzebne koszty i dodatkowo skutkuje frustracją jego uczestników oraz adresatów. Nie oznacza to ograniczania aspiracji w działaniach prewencyjnych, a jedynie ich urealnienie. Trudno nie zgodzić się z maksymą F. de la Rochefoucauld, zgodnie z którą mało jest rzeczy z gruntu niemożliwych: bardziej nam zbywa wytrwałości niż środków14. Warto jednak zachować kontakt z zastaną rzeczywistością. O ile celem osiągalnym na poziomie osiedla lub całego miasta może być zmniejszenie liczby włamań do mieszkań, to zupełnie nieosiągalne
13 Więcej na temat ograniczeń związanych z danymi statystycznymi, w tym statystykami policyjnymi zob. Rozdział: Ewaluacja działań prewencyjnych.
14 T. Pszczołowski, op. cit., s. 74.
3.2. WYZNACZANIE CELÓW 95 będzie: całkowite wyeliminowanie przemocy w szkołach (można ją w znacznym stopniu ograniczyć, ale całkowite jej usunięcie jest raczej mrzonką) albo zwal-czanie terroryzmu międzynarodowego czy korupcji na szczeblu centralnym (dwa ostatnie cele znajdują się poza zasięgiem możliwości zarówno faktycznych, jak i prawnych działań podejmowanych na poziomie lokalnym).
Osiągalność celu jest ściśle powiązana z jego stosownością. Czy konkretny cel może zostać zrealizowany w toku działań prewencyjnych? Zmniejszenie bezdomności, opieka nad osobami niepełnosprawnymi, organizacja zajęć spor-towych dla dzieci to przykłady celów, które mogą nawet zostać zdefiniowane konkretnie, być osiągalne i mierzalne, ale nie stanowią celów z zakresu prewencji kryminalnej. W niektórych przypadkach wymienione zjawiska są nierozerwalnie związane ze stanem bezpieczeństwa, ale w obszarze działań prewencyjnych powinny stanowić jedynie element programów, środek działania, a nie ich cel.
W przeciwnym razie nastąpi całkowite rozmycie celów stawianych w różnych obszarach aktywności poszczególnych instytucji. Z tego powodu stanowi to za-grożenie dla realizacji jakichkolwiek celów. Przenikające się kompetencje i odpo-wiedzialność skutkują brakiem odpowiedzialności i w rezultacie nieosiągnięciem zakładanych efektów.
Zarówno wymóg osiągalności, jak i stosowności uwypuklają się przy podziale prewencji ze względu na poziom, na którym jest realizowana. Inaczej będzie wyglądała na poziomie ogólnokrajowym, a nawet w niektórych przypadkach międzynarodowym (makroprewencja), inaczej na szczeblu regionalnym (meso-prewencja), a od dwóch poprzednich różnić się będą (a przynajmniej powinny) programy planowane lokalnie: w gminach, dzielnicach, osiedlach (mikroprewen-cja)15. Różnice dotyczą zarówno skali problemów i angażowanych do ich roz-wiązania środków, jak również samego ich rodzaju i sposobów radzenia sobie z nimi. Mała, wiejska gmina nie będzie właściwym miejscem do zajmowania się przestępczością zorganizowaną, a z kolei ministerstwo nie jest odpowiednim szczeblem dla rozwiązania problemu grupy nastolatków hałasujących i zaczepia-jących przechodniów na miejskim blokowisku.
Określenie celu w czasie wiąże się z jego skonkretyzowaniem nie tylko na po-ziomie ścisłego zdefiniowania jego przedmiotu, ale również formy realizacji oraz potrzebnego i planowanego czasu. Kiedy dany cel ma zostać zrealizowany? Czy ma być to osiągnięte etapami lub rozłożone w czasie czy nie? Z tym wiąże się też
15 A. Misiuk, op. cit., s.15.
96 ROZDZIAŁ 3. PLANOWANIE I WDRAŻANIE PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH
jego mierzalność: kiedy ma zostać dokonany pomiar pozwalający stwierdzić czy cel został osiągnięty? W zakresie programów prewencyjnych właściwe wydaje się być wyznaczanie przede wszystkim celów średnioterminowych. Umożliwia to z jednej strony przyniesienie skutku przez podjęte działania (przy celach krótko-terminowych byłoby to trudniejsze do zrealizowania) i dokonanie pomiaru. Cele długoterminowe są na pewno z perspektywy prakseologicznej bardziej pożąda-ne, jednak odraczanie skutków często działa demotywująco na ludzi16 .
Trzy razy pomyśl, potem zrób, a wyda czyn owoce,
nie będzie tylko próba prób, trzy razy pomyśl, potem zrób17.