KONTROLA SPOŁECZNA

W  zupełnie inną stronę niż posługiwanie się karą poszli przedstawiciele kierunku nazywanego abolicjonizmem⁸². Postulują oni likwidację prawa karnego i  zastąpienie kary różnymi instrumentami rozwiązywania konfliktów społecz-nych. Przestępstwo w ujęciu abolicjonistów jest konfliktem, który należy rozwią-zać, a prawo karne zamiast to osiągać, wyrządza jedynie dalsze szkody społeczne⁸³ . Według nich konflikty powinny być rozwiązywane przez samą społeczność.

Postulują oni wykorzystanie instytucji mediacji pomiędzy stronami, w której to strony same tworzą porozumienie, zamiast postępowania sądowego. Głównym zaś środkiem powinna być restytucja, ewentualnie zadośćuczynienie pokrzyw-dzonej stronie, a nie wymierzanie kary sprawcy. Siłą kontrolującą i gwarantują-cą wykonanie porozumienia powinna być społeczność, a  nie aparat przymusu kontrolowany przez państwo. Koncepcja ta opiera się na roli i sile kontroli spo-łecznej. Wyniki porównania systemów prawnych dokonanego przez Richarda D. Schwartza i Jamesa C. Millera świadczą o tym, że koncepcja ta nie stanowi żadnego novum. Przeanalizowali oni pięćdziesiąt jeden społeczeństw przedpań-stwowych, historycznych i współczesnych, po czym zajęli się związkami pomię-dzy występowaniem w  nich mediacji (definiowanej przez nich jako regularne stosowanie interwencji niespokrewnionej osoby trzeciej), policji (wyspecjalizo-wanej siły zbrojnej uży(wyspecjalizo-wanej częściowo lub całkowicie do egzekwowania norm) oraz obrony (regularne występowanie wyspecjalizowanych i niespokrewnionych

„adwokatów”). Mediacja występuje w nich zdecydowanie najczęściej – w sumie w trzydziestu ośmiu społeczeństwach. W jedenastu spośród nich towarzyszy jej policja, a w siedmiu łącznie policja i obrona. W trzynastu społeczeństwach z ba-danej grupy brak było jakiejkolwiek z tych trzech instytucji⁸⁴. Wynika z tego, że mediacja odgrywa rolę podstawowego sposobu rozwiązywania sporów w więk-szości społeczeństw, przy wtórnym wobec niej pochodzeniu metod opartych na przymusie⁸⁵. Jako prekursor sprawiedliwości naprawczej we współczesnym

82 M. Płatek, Ruch abolicjonistyczny w Skandynawii – teraźniejszość czy wizja przyszłości, Studia Iuridica, tom 20, Warszawa 1991, s. 81 i n

83 L. Gardocki, op. cit., s. 25.

84 R. D. Schwartz, J. C. Miller, Legal Evolution and Societal Complexity, American Journal of Sociology, vol. 70, no. 2, 1964, s. 159–169.

85 J. Kurczewski, O badaniu prawa w naukach społecznych, Warszawa 1977, s. 122–123.

71

2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  prawie wymieniany jest Leon Petrażycki, chociaż pierwsze użycie tego określenia (restorative justice) przypisywane jest Randy’emu Barnettowi⁸⁶ .

Nieformalna kontrola społeczna polegająca na regulowaniu i celowym kształ-towaniu zachowania jednostek przez otoczenie, z  którym pozostają w  jakiejś osobistej więzi, do którego przynależą⁸⁷, odgrywała największą rolę w zapobie-ganiu przestępstwom we wspólnotach przedpaństwowych. Jako przykład takiego wpływu podaje się reakcje otoczenia, które zmusza jednostki do określonego sposobu ubierania się, zachowania, wyboru pewnych dróg życiowych. Podkre-ślany jest fakt, że wpływ ten jest często znacznie silniejszy od formalnej kontroli społecznej w postaci m.in. przymusu wywieranego przez aparat państwowy oraz że jest to znacznie tańszy sposób kontrolowania niż za pomocą prawa i instytu-cji⁸⁸. To (nieformalna) kontrola społeczna była czynnikiem wpływającym, między innymi, na zapobieganie popełnianiu przestępstw w społecznościach nieznają-cych prawa i  przymusu zinstytucjonalizowanych przez organizację polityczną.

Kontrola społeczna bazowała na kilku czynnikach. Podstawowymi były: wypły-wający z tradycji autorytet starszych, strach przed złamaniem reguł wywołany grożącą sankcją religijną, obawa przed odrzuceniem i wykluczeniem z grupy, co często wiązało się z ryzykiem śmierci, wstyd przed wystawieniem się na śmiesz-ność, wreszcie obawa przed zemstą. Wszystko to powodowało, że do złamania panującego prawa zwyczajowego miało dochodzić niezmiernie rzadko⁸⁹. Jeżeli natomiast taka sytuacja miała miejsce, to fakt ten wywoływał reakcję społecz-ności. Mogła ona polegać na „spontanicznym” zbiorowym wychłostaniu członka plemienia Pigmejów Bambuti, który okradł starą, samotną kobietę lub również zbiorowym pobiciu winnego przez Czenczu z Półwyspu Indyjskiego⁹⁰. Pouczenie, nagana publiczna, obdarzenie złodzieja dożywotnio mianem skradzionych przed-miotów, przerwanie kontaktu społecznego z jednostką i wygnanie z grupy – były to środki nacisku, jakimi dysponowano wobec sprawcy⁹¹. Innym przykładem

86 R. Barnett, Restitution: a New Paradigm of Criminal Justice, w: G. Johnstone (red.), Restorative justice reader, Portland 2003, s. 30 i 46–56.

87 M. Kurlychek, Social Control, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014, s. 4899.

88 E. Ross, op. cit., s. 766.

89 Przytaczane wcześniej dane dot. liczby zabójstw w społeczeństwach przedpaństwowych obalają to twierdzenie będące punktem centralnym mitu o „szlachetnym dzikusie”.

90 J. Kurczewski, Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w  społeczeństwach przedpaństwowych, Warszawa 1973, s. 87.

91 Tamże, s. 91.

72  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA

było wykorzystanie „świętej fajki” u  Indian Kiowa i  Czejenów, które miało za zadanie zapobiec krwawej zemście naruszającej interesy społeczności⁹². Jednym z  najbardziej spektakularnych dla współczesnych ostrzeżeniem dla łamiącego zakazy i naruszającego ład w społeczności Eskimosów może wydać się zbiorowe oddanie moczu na domostwo (igloo, namiot) sprawcy⁹³. Według Nilsa Christiego współczesne postępowanie sądowe, w opozycji do przytoczonych form rozwią-zywania sporów, stanowi „kradzież konfliktu” jego uczestnikom przez prawni-ków i innych specjalistów⁹⁴. Nie można jednak zapomnieć o tym, że częściowym przynajmniej uzasadnieniem tej „kradzieży” była chęć położenia kresu rodowym zemstom, wróżdom skutkującym wielopokoleniowymi wyniszczającymi wojnami.

Idea „szlachetnego dzikusa” nie znalazła też potwierdzenia w badaniach liczby zabójstw w społecznościach przedpaństwowych⁹⁵. Plemiona Inuitów (Eskimosów) jeszcze w drugiej połowie XX wieku dokonywały wzajemnych najazdów, których stałym elementem było okaleczanie i zabijanie wrogów, w tym kobiet i dzieci⁹⁶ . S. Pinker wprowadzenie systemu instytucji państwowych i prawa nazywa wręcz

„procesem pacyfikacji”, co stoi w  pewnej opozycji do stosunkowo idealistycz-nych założeń koncepcji „kradzieży konfliktu”⁹⁷. Silna nieformalna kontrola spo-łeczna porządkowała nie tylko życie członków społeczności przedpaństwowych.

Wstyd stanowiący jej ważny element składowy uznawany jest za wciąż aktualny element zapobiegania zachowaniom przestępczym w Japonii i Chinach⁹⁸. Także ponad dwustutysięczna populacja amerykańskich amiszów stanowi przykład jej działania również w XXI wieku. Czasowy ostracyzm, a jako największa kara wy-kluczenie ze społeczności stanowi w nich wciąż skuteczny mechanizm kontroli zachowań⁹⁹ .

92 Tamże, s. 244–245.

93 Tamże, s. 96–102.

94 N. Christie, Conflicts as Property, British Journal of Criminology, vol.17, no. 1, 1977, s. 1–15.

95 Zob. Rozdział: Przestępczość, bezpieczeństwo, poczucie bezpieczeństwa, lęk przed przestępczością .

96 E. Burch, Alliance and Conflict: The World System of the Inupiaq Eskimos, Calgary 2005, s. 110.

97 S. Pinker (2011), op. cit., s. 12.

98 L. Hong, W. Mettiyy, M. Sakiyama, Shaming in Asian Societies, w: G. Bruinsma, D. Weisburd (red.) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, New York 2014, s. 4817–4827.

99 Opisy współczesnej praktyki w tym zakresie zob. D. Kraybill, The Riddle of Amish Culture, Baltimore, MA 2001, s. 137–141; Shunning with the Amish Community in Lancaster County: the

73

2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  Model kontroli „idealnej” stanowił zaproponowany w 1791 roku przez an-gielskiego prawnika i ekonomistę Jeremy’ego Benthama Panopticon¹⁰⁰. Miał to być budynek w kształcie pierścienia z umieszczoną pośrodku wieżą, której szerokie okna miały wychodzić na wewnętrzną fasadę pierścienia. Okrągły budynek byłby podzielony na cele, z których każda zajmowałaby całą jego grubość. Cele miałyby dwa okna, jedno skierowane do wewnątrz, na okna wieży, a drugie na zewnątrz pierścienia – pozwalając światłu przechodzić przez celę na wylot¹⁰¹. W wieży na-leżało umieścić nadzorcę, a w każdej z cel zamknąć szaleńca, chorego, skazańca, robotnika albo ucznia. Głównym efektem miało być wzbudzenie w uwięzionym świadomego i  trwałego przeświadczenia o  widzialności, które daje gwarancję automatycznego funkcjonowania władzy. Nadzór, nawet faktycznie nieciągły w działaniu, byłby nieprzerwanie skuteczny. Wystarczyć miała sama świadomość jego istnienia u osób umieszczonych w celach. Osadzeni nie wiedzieliby, kiedy są obserwowani, a kiedy nie. Władza jest niewidzialna i nieweryfikowalna. Ujarz-mia ona i zmusza do dobrego zachowania: szaleńca do spokoju, robotnika do pracy, ucznia do pilności, chorego do przestrzegania recept¹⁰². Pomysł, chociaż autorstwa myśliciela czasów oświecenia, wydaje się być rodem z państwa totali-tarnego. Państwa, w którym kontrola społeczna zastąpiona zostaje permanentną instytucjonalną kontrolą wszystkich wymiarów życia. Studio „Wielkiego Brata”, który przez swoją obserwację kontroluje zachowania uczestników programu lub mieszkańców całego państwa („Rok 1984”) przypomina taki „idealny” Panopti-con. Zwracana jest uwaga na analogię z systemami monitoringu wizyjnego, insta-lowanymi przez władze w miastach na całym świecie. Sama świadomość, że jest się obserwowanym, ma zapobiegać łamaniu norm społecznych. Wykorzystywane jest to także przez montowanie samych atrap kamer. Systemy takie obejmują swoim zasięgiem przestrzeń publiczną, władza (co do zasady) nie może przez nie zaglądać do prywatnych mieszkań, szkół, szpitali i innych instytucji, co stanowi istotne odróżnienie od orwellowskich teleekranów¹⁰³ .

practice of social avoidance, online: http://www.welcome-to-lancaster-county.com/amish- community.html, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.

100 J. Bentham, Panopticon or the inspection house, London 1791, s. 1–4.

101 Tamże.

102 M. Foucault, Nadzorować i karać, Warszawa 1993, s. 195–197.

103 Więcej na temat systemów monitoringu wizyjnego zob. P. Waszkiewicz, Wielki Brat Rok 2010. Systemy monitoringu wizyjnego – aspekty kryminalistyczne, kryminologiczne i prawne, Warsza-wa 2011.

74  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA

Kontrola społeczna była, i  wciąż jest, przedmiotem badań psychologów (zwłaszcza psychologów społecznych). W jednym z eksperymentów Philip Zim-bardo potwierdził słuszność teorii wybitych szyb (broken windows), która wła-śnie kontrolę społeczną i wynikające z niej działania, czyni odpowiedzialnymi, w dużym stopniu, za stan przestępczości w różnych rejonach. Teza postawiona przez twórców tej teorii brzmi: Jeżeli bowiem wybito okno w fabryce lub w biurze, przechodzień, który to zauważy, dojdzie do wniosku, że nikomu taki stan rzeczy nie prze-szkadza, i że nikt nie jest za taki stan rzeczy odpowiedzialny. Po jakimś czasie znajdą się tacy, którzy zaczną rzucać kamieniami w pozostałe okna. Wkrótce nie ostanie się żadna szyba, przechodzień zaś dojdzie do wniosku, że nikt nie odpowiada za budynek, ale rów-nież za ulicę, którą spaceruje. Na pozbawionej kontroli i dozoru ulicy będą się pojawiać tylko przestępcy, młodzież... albo ryzykanci. Szybko zawładną ulicą, natomiast zwykli obywatele będą ją omijali z daleka. W ten sposób pozornie nieznaczne i nikłe przejawy braku poszanowania prawa i porządku prowadzą do powstawania coraz groźniejszych objawów tego procederu, a  w efekcie do wzrostu przestępczości¹⁰⁴. Teoria wybitych szyb stanowiła inspirację niektórych elementów polityki W. Brattona w Nowym Yorku, a jej współtwórcy byli jego doradcami, kiedy sprawował funkcję komisarza nowojorskiej policji¹⁰⁵. P. Zimbardo badał, jaki wpływ na rozwój zjawiska wybi-tych szyb ma kontrola społeczna. W tym celu zostawił samochód osobowy ze zdjętymi tablicami rejestracyjnymi w dwóch różnych środowiskach. Jeden w oko-licy domków jednorodzinnych, gdzie sąsiedzi znali się nawzajem (Palo Alto w Ka-lifornii), a drugi na anonimowym, nowojorskim osiedlu (Bronx). W Palo Alto już pierwszego dnia miejscowa policja odebrała kilkanaście telefonów informujących o pozostawionym samochodzie. Z drugiego samochodu już po dziesięciu minu-tach przechodnie zaczęli usuwać wszystkie ruchome części – po upływie doby nic wartościowego w nim nie zostało, a po kradzieży wszystkich części, rozpoczął się proces dewastacji tapicerki, okien itd. Ciekawy jest dalszy ciąg eksperymentu w Palo Alto. Po tygodniu badacz sam rozbił część karoserii młotkiem, a już po

104 J. Wilson, w: G. Kelling, C. Coles, Wybite szyby. Jak zwalczać przestępczość i przywrócić ład w najbliższym otoczeniu, Poznań 2000, s. 10.

105 Niektórzy autorzy podważają naukowość teorii wybitych szyb, zarzucając jej nieopiera-nie się na wynikach badań oraz publikowanieopiera-nie poza czasopismami naukowymi, w których obo-wiązuje system recenzji. Tak np. L. Wacquant, The Scholarly Myths of the New Law‑and‑Order Doxa, w: L. Panitch, C. Leys (red.) The Socialist Register 2006: Telling the Truth, London-New York 2006, s. 105–106.

75

2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ...  chwili przypadkowi przechodnie przyłączyli się do niego¹⁰⁶. Oznacza to, że wy-bita szyba może zburzyć ład nawet w „porządnej” okolicy, ale tam, gdzie istnieją silne więzi międzyludzkie, trudniej jest naruszyć porządek niż w miejscach, gdzie panuje anonimowość. Co istotne, w obu przypadkach w niszczeniu i okradaniu samochodów brali udział dobrze ubrani, trzeźwi przedstawiciele klasy średniej.

Opisana prewencja drugiego i trzeciego stopnia, których jednym z celów jest wpłynięcie na sprawcę poprzez modelowanie rzeczywistości w sposób utrudniają-cy mu działanie, określana jest w literaturze jako prewencja sytuautrudniają-cyjna (situational crime prevention). Koncepcja ta zawiera szereg założeń określanych jako target hardening („utrudnienie celu” – działań przestępczych) polegających na:

• technicznych formach ochrony mienia,

• projektowaniu architektoniczno-urbanistycznym,

• usuwaniu (korygowaniu) okoliczności sprzyjających czynom zabronionym,

• obecności funkcjonariuszy służb mundurowych¹⁰⁷ . 2.3.3. PREWENCJA SYTUACYJNA

Ron Clarke i Patricia Mayhew, współtwórcy koncepcji prewencji sytuacyjnej, postanowili odejść od dominującego w latach sześćdziesiątych i siedemdziesią-tych skupienia się na sprawcy przestępstwa i zająć się przestępstwem jako ro-dzajem „sytuacji” dziejącej się w  określonym miejscu, czasie i  przy udziale jej aktorów. Zapobieganie przestępczości miało polegać na ograniczeniu popełniania konkretnych rodzajów czynów w  konkretnych typach miejsc poprzez zaplano-waną interwencję w  środowisko fizyczne¹⁰⁸. Pierwotna klasyfikacja możliwych sposobów oddziaływania prewencji sytuacyjnej składająca się z trzech elementów

106 J. Wilson, G. Kelling, Wybite szyby, w: W. Bratton, P. Knobler, Przełom. Jak szef Policji Nowojorskiej powstrzymał epidemię przestępstw, Poznań 2000, s. 399. Twórcy teorii „wybitych szyb”

oparli się – wbrew twierdzeniom L. Wacquanta – na wynikach badań, chociaż rzeczywiście było to tylko jedno badanie. Zwraca na to uwagę sam autor tego eksperymentu. Co ciekawe w jego opisie brakuje elementu „wybicia szyby”. Zgodnie z opisem eksperymentu samochód po pięciu dniach został odholowany, co miało skutkować reakcją mieszkańców w postaci trzech telefo-nów na pobliski komisariat z  informacją o  podejrzanym zachowaniu. Zob. P. Zimbardo, The Lucifer Effect. Deleted Content. Anonymity of Place Stimulates Destructive Vandalism, online: http://

www.lucifereffect.com/about_content_anon.htm, dostęp dnia: 2 kwietnia 2015 r.

107 Z. Żaroń, op.cit., s. 12.

108 R. Clarke, Situational crime prevention: Its Theoretical Basis and Practical Scope, Crime and Justice: An Annual Review of Research, vol. 4, 1983, s. 225.

76  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA

(wspomniane utrudnianie celu oraz nadzór i zarządzanie przestrzenią)¹⁰⁹ w toku jej praktycznego testowania i ponownych analiz teoretycznych znacznie się po-większyła i obecnie zawiera dwadzieścia pięć technik podzielonych na pięć grup:

I. Zwiększenie wysiłku (sprawcy)

• wzmocnienie celów działań przestępczych, np. za pomocą wbudowywania blokad kierownic, immobilajzerów, instalacji ekranów antynapadowych w ban-kach i na pocztach lub korzystania przez firmy produkcyjne oraz kurierskie z opakowań „sygnalizujących”, że ktoś przy nich manipulował,

• kontrola dostępu do budynków (instytucji), np. poprzez instalację domofo-nów, wykorzystanie identyfikatorów elektronicznych, prześwietlanie bagażu,

• nadzór dróg wyjścia, np. sprawdzanie biletów także przy wyjściu, wymóg posiadania dokumentów celnych, montaż zabezpieczeń elektronicznych na towarach sprzedawanych w sklepach,

• oddzielenie sprawców od potencjalnych celów, np. poprzez blokowanie ulic, oddzielne toalety dla kobiet i mężczyzn, rozproszenie miejsc, gdzie sprzeda-wany jest alkohol,

• kontrola broni lub innych narzędzi „przestępczych”, np. korzystanie z broni zaopatrzonej w czytniki biometryczne, ograniczenie sprzedaży farb w sprayu dzieciom i młodzieży, blokowanie skradzionych aparatów telefonicznych.

II. Zwiększenie ryzyka (ponoszonego lub postrzeganego przez sprawcę)

• rozszerzona opieka, np. przebywanie po zmroku poza domem w  grupie, sprawny telefon, zostawianie oznak obecności mających zmylić sprawców, sąsiedzki dozór,

• wzmocnienie naturalnego dozoru, np. poprzez poprawę oświetlenia, archi-tekturę,

• zmniejszenie anonimowości, np. używanie identyfikatorów, mundurki szkol-ne,

• wykorzystanie personelu, np. przynajmniej dwóch/dwoje pracowników w sklepie, instalacja kamer w środkach transportu, nagradzanie czujności,

• wzmocnienie formalnej kontroli, np. poprzez alarmy antynapadowe, służby ochrony, kamery rejestrujące pojazdy ignorujące czerwone światło.

109 Tamże.

77

2.3. KARAĆ, KONTROLOWAĆ, WZMACNIAĆ... 

III. Zmniejszenie „nagrody”

• ukrycie celów, np. rezygnacja z parkingów bezpośrednio graniczących z ulica-mi, usunięcie z książek telefonicznych danych pozwalających zidentyfikować płeć, nieznakowanie pojazdów przewożących kosztowności lub gotówkę,

• usunięcie celów, np. wyjmowane radioodbiorniki samochodowe, tworzenie schronisk dla kobiet doświadczających przemocy, automaty telefoniczne na karty pre-paid, a nie na monety – promowanie rozliczeń bezgotówkowych,

• identyfikacja własności, np. znakowanie przedmiotów, samochodów, części samochodowych, zwierząt hodowlanych,

• „psucie rynku”, m.in. poprzez monitorowanie komisów i  lombardów, prze-glądanie ogłoszeń drobnych zamieszczanych w prasie i sieci, licencjonowanie ulicznych sprzedawców,

• usunięcie korzyści, np. zabezpieczanie ubrań w sklepach pojemnikami z atra-mentem, usuwanie grafitti, progi ograniczające prędkość – tzw. „leżący poli-cjanci”,

IV. Ograniczanie czynników prowokujących

• redukcja frustracji i stresu, np. sprawne kolejki i uprzejma obsługa, wystar-czająca liczba miejsc siedzących, uspokajająca muzyka i delikatne oświetlenie,

• unikanie konfliktów, np. poprzez oddzielenie kibiców rywalizujących drużyn piłkarskich, zmniejszenie tłoku w lokalach, dokładne określenie taryf taksów-kowych,

• redukcja pobudzenia emocjonalnego, np. za pomocą kontroli brutalnej por-nografii, wspierania pozytywnego zachowania na boiskach piłkarskich, zakazu rasistowskich odzywek,

• neutralizacja ciśnienia rówieśniczego, np. za pomocą haseł „tylko idioci piją i  jadą”, „możesz powiedzieć <<Nie!>>”, rozproszenie tzw. „trudnej mło-dzieży” zamiast gromadzenia jej w specjalnych klasach,

• osłabienie chęci naśladownictwa, np. dzięki szybkiemu usunięciu skutków wandalizmu, ograniczeniu dzieciom dostępu do pewnych programów telewi-zyjnych, cenzura szczegółów modus operandi .

V. Usunięcie wymówek

• ustalanie reguł, np. umowy najmu, zdefiniowanie molestowania, obowiązek rejestracji hotelowej,

78  ROZDZIAŁ 2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI, KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA

• publicznie widoczne instrukcje, np. znaki „Nie parkować”, „Własność prywat-na”, „Zakaz palenia ognisk”,

• budzenie sumienia, np. poprzez widoczny nad drogą odczyt pomiaru pręd-kości, wymóg podpisu pod deklaracją celną, informacje „Jazda na gapę to też kradzież”,

• pomoc w dostosowaniu się, np. dzięki sprawnej obsłudze bibliotecznej, pu-blicznym toaletom, koszom na śmieci,

• kontrola alkoholu i narkotyków, np. za pomocą alkomatów w lokalach rozryw-kowych, czujnej obsługi, organizacji atrakcyjnych imprez bezalkoholowych¹¹⁰ .

2.4. KRYMINALISTYKA, KRYMINOLOGIA,