Dylematy dotyczące działania wsparcia społecznego

Istnieje wiele prac teoretycznych odnoszących się do problematyki funkcjonowania wsparcia społecznego. Najbardziej popularne są te, które nawiązują do hipotez efektu

głównego oraz działania buforowego (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 24).

Efekt główny (bezpośredni)⁸⁰- największa liczba badań odnosząca się do efektów

bezpośrednich nawiązywała do prozdrowotnej funkcji wsparcia. Twierdzi się, że wsparcie społeczne pełni korzystną funkcję wobec zdrowia i dobrostanu jednostki, ponieważ niezależnie od przeżywanego przez nią stresu, daje jej poczucie przynależności, którego samo doświadczanie działa wzmacniająco. Osoby, których sieć wsparcia społecznego jest mocno rozbudowana, są zdrowsze od tych, które jej nie doświadczają. Jak wskazują badania, brak wsparcia, samotność jednostki, „sprzyja niekorzystnym stanom zdrowia i jest także związany z ryzykiem śmierci” (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 25). Ch. Viswesvaran, J. I. Sanchez i J. Fischer podkreślają, że „wsparcie społeczne redukuje poziom obciążenia jednostki mimo intensywności działania stresorów, na których działanie jest wystawiona” (social support

reduces the level of strain regardless of the intensity of the stressors experienced. tłum. Dorota

Dolata za: Ch. Viswesvaran, J. I. Sanchez, J. Fischer 1999, s. 315). Trudno jednak przyjąć deterministycznie, że występujące wsparcie zawsze będzie miało prozdrowotny wpływ na funkcjonowanie jednostki. Należy bowiem wziąć również pod uwagę inne zmienne, które mogą się do tego przyczyniać (np. poziom postrzeganego przez jednostkę stresu) (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 25).

Drugi typ bezpośredniego efektu wskazuje, że jednostki posiadające oparcie w innych osobach, które funkcjonują we wspierającym środowisku społecznym, w znacznie mniejszym stopniu są narażone na wydarzenia stresowe bądź spostrzegają niższy poziom stresu. W rezultacie wsparcie społeczne może działać profilaktycznie - zabezpiecza przed pojawieniem

80 Przy efekcie bezpośrednim można wyróżnić dwa jego typy: efekt bezpośredniego wpływu na stresory i wydarzenia oraz efekt bezpośredniego wpływu na poziom zdrowia (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 24).

133

się stresorów bądź modyfikuje spostrzeganie już istniejącego stresu (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 25).

Hipoteza buforowa - hipoteza ta jest najbardziej popularną oraz weryfikowalną przez

wielu badaczy. Uważa się, że w sytuacji doświadczania silnego stresu, istniejące, otrzymywane oraz spostrzegane wsparcie społeczne, działa jak bufor w odniesieniu do zagrożenia patologią z tego względu, że „obniża występujące napięcie stresowe i umożliwia przezwyciężenie trudności, włącza się w złożony mechanizm stresu i radzenia sobie, osłabiając jego negatywne skutki” (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 26). Schroeder oraz Schmitt wskazują, że percypowane wsparcie społeczne może mieć wpływ na procesy wiążące się z oceną w przebiegu stresu. Oznacza to, że może zmieniać ocenę w płaszczyznach: strata - zagrożenie na ocenę: wyzwanie, bądź zmniejszyć intensywność negatywnych ocen pierwotnych. Ponadto jednostki znajdujące się w kryzysie, dzięki wsparciu społecznemu, mogą zmienić percepcję własnych kompetencji. Mogą również mieć większy wgląd w swoje możliwości, zwiększając przy tym poczucie własnej zaradności, a w rezultacie wtórną ocenę stresu, która będzie decydować o efektywnym radzeniu sobie. Również buforowa rola wsparcia społecznego może przyczynić się do tworzenia, jak również podwyższania samooceny oraz poczucia zaradności jednostki, w konsekwencji wpływają na wzmocnienie indywidualnych strategii radzenia sobie ze stresem81

(H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 26-27; D. Kubacka-Jasiecka 2010, s. 168).

W modelu addytywnym wsparcia społecznego przyjmuje się, że wsparcie działa równolegle do występującego stresu - stres przyczynia się do obniżenia poczucia dobrostanu jednostki, z kolei wsparcie społeczne podnosi jej samopoczucie. Jeżeli obie zmienne występują z tym samym natężeniem, wówczas nie pojawi się żadna forma zaburzenia, jednak gdy stres będzie przeważał nad występującym wsparciem społecznym, wówczas może się pojawić

81 Należy podkreślić, że buforowe działanie wsparcia społecznego może mieć zróżnicowany charakter. Jest to związane z tym, „na jaki element dynamiki procesów stresu i radzenia sobie oddziałuje” (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 27). Mimo że procesy te nie są jeszcze dobrze rozpoznane, można wyodrębnić ścieżkę procesów: fizjologicznych, psychologicznych, poznawczych oraz behawioralnych (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 27). Pisali o tym N. Knoll oraz R. Schwarzer w płaszczyźnie problematyki wsparcia społecznego w odniesieniu do jednostek chorych. Wskazali, że „stosunkowo niewiele wiadomo na temat rzeczywistych procesów, za pośrednictwem których te czynniki wpływają na wystąpienie i przebieg konkretnych procesów patologicznych. Na pewno do lepszych rezultatów w funkcjonowaniu fizycznym nie prowadzi sama obecność członków sieci społecznej. Wpływ lub brak wpływu wsparcia funkcjonalnego zachodzi poprzez procesy wewnętrzne (np. emocje, stany afektywne, przekonania o kontroli), które są pochodną dostrzegania przez podmiot aktów wsparcia” (N. Knoll, R. Schwarzer 2004, s. 41). Autorzy podają dalej, że związek między wsparciem społecznym a zdrowiem może zależeć od bezpośrednich, jak również pośrednich, efektów tego wsparcia, które z kolei mogą być korzystne bądź niekorzystne. Do bezpośrednich należą te czynniki społeczne, które wiążą się ze zdrowiem i dokonują się bez udziału zmiennych pośredniczących. Z kolei pośrednie są konsekwencją działania jakiejś zmiennej pośredniczącej „między przyczyną a rezultatem zdrowotnym” (N.Knoll, R. Schwarzer 2004, s. 41).

134

szkodliwy efekt stresu w postaci dezorganizacji zachowania jednostki82. W rezultacie „silnym stanom kryzysu trzeba przeciwstawić silne sieci wsparcia. Wsparcie społeczne może jednak >>zahamować<< negatywne skutki stresu” (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 27).

Model mobilizacji wsparcia wskazuje na pozytywne konotacje pomiędzy stresem a

wsparciem. Im silniejszego poziomu stresu jednostka doświadcza, tym intensywniej będzie poszukiwać wsparcia innych. Równocześnie aktywne poszukiwanie pomocy jest formą zmagania się z trudną sytuacją i może uaktywnić indywidualne jej zasoby. Można również doświadczyć odwrotnej sytuacji - gdy wysoki poziom stresu czy trudne wydarzenia życiowe doprowadzają do utraty pierwotnie dostępnej sieci wsparcia (np. w przypadku przemocy małżeńskiej, gdzie partner wcześniej był wsparciem dla jednostki; w przypadku śmierci osoby itp.). Wówczas mówi się o modelu deterioracji wsparcia83 (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 27; D. Kubacka-Jasiecka 2010, s. 169).

Wsparcie społeczne może mieć różne wymiary, może zarówno sprzyjać obniżeniu poziomu stresu doświadczanego przez jednostkę i działać pozytywnie na jej funkcjonowanie i radzenie sobie z sytuacjami trudnymi, jak również osłabiać jej indywidualną mobilizację do radzenia sobie i konfrontowania się z zaistniałą sytuacją. Może również minimalizować intensywność doświadczanego stresu. Istotną rolę odgrywa przy tym specyfika sytuacji, w jakiej jednostka się znajduje, a która równocześnie może sama w sobie doprowadzić do generowania coraz szerszej sieci wsparcia bądź, wręcz przeciwnie, tego wsparcia pozbawiać. Nawiązując do problematyki wsparcia społecznego można zauważyć wiele dychotomiczności, dwubiegunowości jego specyfiki. Potocznie przyjmuje się, że każde wsparcie powinno nieść za sobą pozytywne skutki, jednak, jak się okazuje, nie zawsze tak się dzieje.

82 Przyjmując w swojej pracy perspektywę systemową, nie dziwi, że w przypadku wystąpienia silnego stresu, któremu zasoby indywidualne jednostki oraz zasoby środowiska zewnętrznego nie są w stanie się przeciwstawić, pojawia się dezorganizacja zachowania osoby doświadczającej trudności. Bowiem każdy system dąży do zachowania homeostazy (niezależnie od jego subiektywnych właściwości typowych danemu systemowi; w rodzinie alkoholowej może to być np. nieświadome dążenie partnerki osoby uzależnionej do złamania abstynencji uzależnionego). Jeżeli w wyniku działania silnego stresu jednostka sama, bądź przy wsparciu osób z zewnątrz, nie jest w stanie owej równowagi zachować, będzie dochodziło do próby jej wymuszenia poprzez niekoniecznie aprobowaną eksternalizację zachowań trudnych bądź objawów psychosomatycznych (np. stanów depresyjnych, zaburzeń odżywiania itd.) (B. M. Nowak 2011, s. 161).

83 Zob. także: Kaniasty K., Norris F. H. (2004). „Wzlot i upadek utopii”: mobilizacja i deterioracja wsparcia

społecznego w sytuacjach klęsk żywiołowych [w:] Sęk H., Cieślak R. (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie.

135

4.3. Zjawisko paradoksu wsparcia- gdy wsparcie społeczne niesie za sobą

niepożądane skutki

Istnieje wiele danych empirycznych, które wskazują, że wsparcie społeczne nie zawsze przynosi efektywne rezultaty, a niekiedy może nasilać negatywne następstwa stresu - w rezultacie przynosząc skutki odwrotne od oczekiwanych (D. Kubacka-Jasiecka 2010, s. 174). Przykładem może być często zauważalne funkcjonowanie żony osoby uzależnionej od alkoholu, która nieświadomie, poprzez swoje zachowanie, podtrzymuje trwanie systemu alkoholowego (np. prowokuje partnera do porzucenia abstynencji alkoholowej, mimo że wydaje jej się, że wspiera go w tym, by nie wrócił do nałogu) (A. Margasiński 2010; L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010; P. Steinglass i in. 2009). W rezultacie istotne jest dopasowanie otrzymywanego wsparcia do zapotrzebowania na nie. Jak wskazuje Helena Sęk, „to dopasowanie ma prawdopodobnie charakter interakcyjny w układzie: typ wydarzenia x zasoby/deficyty x ocena stresu x strategie radzenia sobie” (H. Sęk 2004, s. 53). Można je oceniać w sposób zobiektywizowany (wsparcie pożądane), jak również w sposób subiektywny - w płaszczyźnie zgodności wsparcia oczekiwanego a otrzymywanego (H. Sęk 2004, s. 53).

O negatywnych konsekwencjach wsparcia społecznego pisała, w odniesieniu do przeprowadzonych przez siebie badań empirycznych, Helena Sęk, która realizowała je w Ośrodku Interwencji Kryzysowej w Gorzowie Wielkopolskim. Autorka wykazała, że osoby, którym udzielono pomocy stacjonarnej, oczekiwały, jak również otrzymywały, więcej rzeczowego wsparcia. Wejście w relację pomocy wiązało się u przebadanych osób z obniżeniem ich samooceny. Zauważono także korelację wsparcia oczekiwanego ze stopniem przeżywanego kryzysu, obawami jednostki przed ujawnieniem się oraz z przekonaniami o ludzkiej zależności (H. Sęk 2001, s. 26-28). Dlatego można wystosować kilka hipotez próbujących wyjaśnić, dlaczego zdarza się, że wsparcie społeczne niesie za sobą negatywne konsekwencje:

a) o efektywności wsparcia decyduje „nie tyle wsparcie otrzymane faktycznie, ile percepcja tego, co się otrzymuje, tj. wsparcie spostrzegane przez biorcę” (D. Kubacka- Jasiecka 2010, s. 174);

b) udzielane wsparcie samo w sobie może być nieefektywne; taki stan rzeczy może wynikać z postawy osoby wspieranej - jej złości, postawy roszczeniowej, czasami agresji, które znacznie zniechęcają specjalistów oraz instytucje pomocowe do udzielania wsparcia;

136

c) wsparcie udzielane ostentacyjnie, zinstytucjonalizowane jest nieskuteczne - z kolei wsparcie dyskretne i ukryte obniża lęk jednostki i jej złe samopoczucie;

d) szukanie wsparcia może wiązać się z poczuciem, że dana sytuacja, której jednostka doświadcza, przerosła jej indywidualne możliwości radzenia sobie; „w tej sytuacji otrzymanie wsparcia staje się dodatkowym zagrożeniem, gdyż zmusza do uświadomienia sobie własnej słabości, prowadzi do obniżenia samooceny i poczucia własnej skuteczności, a w rezultacie - do nieumiejętnego korzystania ze wsparcia (R. Cieślak, T. Klonowicz 2004, s. 168; D. Kubacka- Jasiecka 2010, s. 174).

Mimo, że potoczne myślenie koreluje z przeświadczeniem, że wsparcie społeczne niemal zawsze jest czymś pozytywnym, co powinno pomóc jednostce w uporaniu się przez nią z trudnymi doświadczeniami, może się jednak okazać, że jego oddziaływanie przyniesie całkowicie odwrotne skutki od oczekiwanych. Wiele czynników składa się na to, jak efektywne będzie udzielane wsparcie. Wskazuje się między innymi dostępność sieci wsparcia, miejsce i sposób jego udzielania, dostępność zasobów niezbędnych do wsparcia jednostki (np. ubrań, pieniędzy itd.). Jednak niebagatelne znaczenie przypisuje się jednostce i jej percepcji wsparcia społecznego. W związku z tym w dużej mierze to od wspomaganego zależeć będzie, jakie konsekwencje będzie niosło za sobą otrzymane wsparcie społeczne.