Przemoc 32 a uzależnienienie od alkoholu

Przemoc, w kontekście alkoholizmu jednego z członków rodziny alkoholowej, może być rozpatrywana z różnych perspektyw. Z jednej strony sam problem uzależnienia od alkoholu jednostki może stać się przyczyną kłótni (np. pomiędzy małżonkami), a w konsekwencji zachowań przemocowych. Z drugiej strony działanie alkoholu na jednostkę może wyzwalać w niej taki rodzaj zachowań. Także osoby doświadczające przemocy (niekoniecznie będące uzależnione od alkoholu) mogą wypijać nadmierne ilości alkoholu w odpowiedzi na trudną sytuację, jaka ma miejsce w domu (http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html). Stąd zjawisko przemocy współwystępujące z problemem alkoholowym jest bardzo złożone i nie należy go analizować jednoczynnikowo czy przyczynowo- skutkowo. Na potrzeby niniejszego opracowania zostanie dokonane odniesienie

32 Istnieje wiele różnych definicji przemocy oraz agresji. Niektórzy stosują niniejsze terminy zamiennie, używając ich jako synonimy, niektórzy jednak dostrzegają i zaznaczają wyraźnie, że oba terminy różnią się między sobą. Dla przykładu, o przemocy, za Jerzym Mellibrudą, można mówić wówczas, gdy: sprawca wykazuje intencjonalność podejmowanych działań; narusza dobra lub prawa osobiste osoby doświadczającej przemocy; występuje osłabiona jej zdolność do samoobrony; powoduje u niej wystąpienie szkód osobistych (J. Mellibruda 1993, s. 4-6). Termin „agresja” definiowany jest przez Wincentego Okonia jako działanie, które zwrócone jest przeciw przedmiotom bądź ludziom, a które równocześnie wywołuje u jednostki niezadowolenie albo gniew. Celem zachowań agresywnych jest wyrządzenie szkody jednostce jej doświadczającej (W. Okoń 1981, s. 13). Podobnie twierdzi Wilhelmina Wosińśka, która definiuje „agresję” jako „fizyczne lub werbalne zachowanie zorientowane intencjonalnie na uszkodzenie obiektu lub zranienie osoby. Wrogość jest aktem agresji motywowanej gniewem; zadanie szkody jest tu celem samym w sobie” (W. Wosińska 2004, s. 434). W niektórych opracowaniach bądź na stronach instytucji (http://www.niebieskalinia.info/index.php/przemoc-w-rodzinie/7-przemoc-a-agresja) różnicuje się agresję od przemocy, twierdząc, że w przypadku przemocy występuje nierównowaga sił pomiędzy sprawcą a jednostką doświadczającą zachowań przemocowych, z kolei w przypadku agresji te siły są wyrównane. Ponadto twierdzi się, że przemoc jest procesem, z kolei agresja jest zachowaniem oraz, że w przypadku agresji, celem jest zaszkodzenie ofierze, gdy w przypadku przemocy wywarcie na nią wpływu (E. Czemierowska- Koruba 2015, s. 5; I. Pospiszyl 1994, s. 11). Stąd w literaturze przedmiotu mówi się o swoistym rodzaju przemocy, przemocy w rodzinie, którą czasami bardzo trudno ocenić, czy istnieje bądź istniała równowaga sił pomiędzy jednostką stosującą a doświadczającą agresji lub przemocy. Jak słusznie zauważa Irena Pospiszyl, „chociaż intuicyjnie wyczuwa się różnicę między przemocą a agresją, to jednak kryteria tego podziału nie wydają się uzasadnione” (I. Pospiszyl 1994, s. 11). Dalej autorka przytacza szereg argumentów celem potwierdzenia swej tezy (I. Pospiszyl 1994, s. 11-16). Stąd w niniejszej pracy, mając świadomość, że obydwa terminy bywają różnie definiowane (czasami synonimicznie, czasami odmiennie) oraz, że trudno wystosować jasny i klarowny podział różnicujący je, będą one stosowane zamiennie z tym rozróżnieniem, że pisząc o przemocy w rodzinie, ma się na myśli cały wachlarz zachowań z uwzględnieniem złożonych procesów, które nierzadko mają postać odtwarzania traumatycznych wydarzeń dziecięcych, w konsekwencji składających się na cykle przemocy oraz która jest traktowana jako jeden z rodzajów agresji (D.G. Dutton 2001, s. 51-62; R. J. Crisp, R. N. Turner 2009, s. 239).

38

jedynie do problematyki jednostek uzależnionych, które stosują przemoc w rodzinie bądź zachowują się agresywnie wobec innych osób.

Donald G. Dutton wraz z A. Starzomskim, wystosowując własne kryteria charakteryzujące jednostkę o osobowości skłonnej do przemocy33, w autorskich badaniach odnoszących się do wpływu zażywania narkotyków oraz/lub alkoholu wykazali, że agresywni mężczyźni najczęściej charakteryzowali się bardzo wysokim wskaźnikiem zażywania omawianych substancji psychoaktywnych. Autorzy sugerują potencjalne źródło zachowań agresywnych agresora, wskazując, że osoby te mają problemy w regulowaniu swoich stanów emocjonalnych, zwłaszcza tych, które są dla nich trudne (D. G. Dutton, A. Starzomski 2001, s. 63). W konsekwencji alkohol ze względu na specyficzne działanie na organizm jednostki pełni rolę prowizorycznego „regulatora” emocji. W rzeczywistości jednak zaburza funkcjonowanie człowieka, prowadzi do „hamowania” kory mózgowej, której przednie płaty, a konkretniej kora czołowa, między innymi odpowiada za sprawowanie kontroli nad pozostałymi obszarami mózgu. Tak więc „kiedy alkohol hamuje jej funkcjonowanie, inne części mózgu przyśpieszają” (C. K. Erickson 2010, s. 143). W rezultacie jednostka wykazuje zwiększoną trudność nad kontrolą własnych zachowań, w tym zachowań w relacjach z bliskimi jej osobami - partnerem i dziećmi.

Irena Pospiszyl wskazuje, że „najwięcej przestępstw przeciwko rodzinie dokonuje się pod wpływem alkoholu” (I. Pospiszyl 1994, s. 23). Zauważalne jest to nie tylko w polskiej rzeczywistości społeczno-kulturowej, ale także zagranicznej. W Niemczech, USA, czy Wielkiej Brytanii „wskaźnik przemocy dokonywanej pod wpływem środków odurzających wynosi w różnych badaniach 20%- 65%” (I. Pospiszyl 1994, s. 23-24).

Zrealizowano wiele badań odnoszących się do korelacji występującej między używaniem alkoholu a stosowaniem przemocy w rodzinie przez jednostkę uzależnioną. Jednymi z nich były badania Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, które wskazują, że wśród współuzależnionej grupy stu dwudziestu ośmiu kobiet oraz sześciu mężczyzn, aż 80% osób płci żeńskiej doświadczało aktów przemocy w trakcie trwania małżeństwa z osobą uzależnioną od alkoholu. Z drugiej strony 20% spośród przebadanej próby kobiet, nie doświadczyło żadnej formy przemocy ze strony uzależnionego partnera (B. Włodawiec 1997, s. 26).

Inne dane statystyczne wygenerowane przez policję wskazują, że w roku 2015 wśród siedemdziesięciu sześciu tysięcy trzydziestu czterech osób podejrzewanych o stosowanie

33 Zob. także: D. G. Dutton .(2001). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media. s. 49-62.

39

przemocy w rodzinie, ponad połowa z nich była pod wpływem alkoholu (http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przemoc-wrodzinie/50863,Przemoc-w-rodzi nie.html).

Z kolei dane statystyczne badań Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej z połowy lat osiemdziesiątych przeprowadzonych w Polsce wskazują, że ogólna liczba jednostek, które były pod wpływem alkoholu w momencie popełnienia czynu zagrożonego karą, wynosiła 25%, z kolei wśród sprawców najcięższych przestępstw (gwałty, zabójstwa, rozboje) wskaźnik ten wzrasta do 50%-60%. Stwierdzono też, że „szczególnie wyraźny i bezpośredni jest związek między nadużywaniem alkoholu a przestępczością przeciw rodzinie” (M. Jarosz 1987, s. 40).

Jak wynika z powyższego, szereg danych statystycznych sugeruje, że przemoc w rodzinie w wielu przypadkach nierozerwalnie koreluje z nadużywaniem alkoholu bądź z wystąpieniem choroby alkoholowej u co najmniej jednego z jej członków. Lidia Cierpiałkowska dokonała kategoryzacji ujęć przyczynowo-skutkowych w kontekście korelacji uzależnienia od alkoholu a występowaniem przemocy w rodzinie:

 nadmierna intoksykacja chemiczna powoduje wzrost agresywności jednostki, co w konsekwencji prowadzi do stosowania przez nią przemocy;

 zaburzenia oraz choroby psychiczne prowadzą do wzrostu poziomu agresji oraz nadużywania alkoholu bądź nadużywanie alkoholu może stać się przyczyną wystąpienia tych zaburzeń, które współwystępują z nadmierną agresywnością;  utrzymujący się wysoki poziom agresywności oraz emocjonalnego napięcia

powoduje nadużywanie alkoholu, a w rezultacie także uzależnienie od alkoholu, z którym współwystępuje agresja (L. Cierpiałkowska 2003, s. 256).

Jak wskazuje Maria Jarosz, związek między intoksykacją chemiczną a „przestępczością przeciw rodzinie” jest „szczególnie wyraźny i bezpośredni” (M. Jarosz 1987, s. 40). Jednak z takim stanowiskiem nie do końca można się zgodzić, ponieważ kwestię nadużywania alkoholu bądź uzależnienia od niego oraz występowanie przemocy w systemie rodzinnym, nie należy traktować przyczynowo- skutkowo. Alkohol, sam w sobie, nie jest substancją, która stanowi determinantę zachowań o charakterze przemocowym. Mimo zgodności badaczy co do pewnej korelacji między występowaniem agresywnego zachowania a używaniem alkoholu, wciąż nieznana jest specyfika tych powiązań34 (K. Kosińska- Dec, I. Jelonkiewicz 2000, s. 224), a jak

34 Po spożyciu określonej dawki alkoholu występuje psychofarmakologiczny efekt jej działania na organizm jednostki, czyli następuje jej rozhamowanie, zniekształcenie procesów poznawczo - percepcyjnych oraz występowanie deficytów uwagi. Równocześnie, jak wskazuje James W. Kalat, alkohol „zmniejsza niepokój oraz hamowanie zachowania związanego z groźbą kary” (J. W. Katal 2006, s. 383). Patrząc jednak na funkcjonowanie jednostki holistycznie, istotny jest także aspekt sytuacyjny, społeczny, osobowościowy, który w mniejszym, bądź

40

podaje Janusz Stabryła, nadużywanie bądź uzależnienie od omawianej substancji psychoaktywnej nie jest usprawiedliwieniem dla zachowania agresywnego bądź przemocowego jednostki, ponieważ przyczyna takiego zachowania zawsze tkwi w człowieku (J. Stabryła 2013, s. 764).

Podobnie do tej kwestii ustosunkowują się Francisco Pascual Pator, Manuel Reig Ruano, Julio Fontoba Ferrándiz oraz Alvaro García del Castillo-López, którzy wzmiankują, że „konsumpcja alkoholu tradycyjnie jest kojarzona z przemocą i zachowaniami agresywnymi. Jakkolwiek nie ma jednoznacznego związku pomiędzy konsumpcją alkoholu a występowaniem zachowań przemocowych, mimo że w różnych badaniach spożywanie alkoholu jest skorelowane z pojawianiem się takich zachowań u jednostki” (F. Pascual Pator, M. Reig Ruano, J. Fontoba Ferrándiz, A. García del Castillo-López 2011, s. 72; tłum. Dorota Dolata). Trafnie przestawił to także D. G. Dutton, pisząc, że „działania, do których dochodzi pod wpływem środka pozbawiającego hamulców, stanowią część wyuczonego repertuaru danej osoby. Kiedy ludzie mówią: >>Zrobiłem to pod wpływem alkoholu<<, obwiniają jeden objaw - alkohol - a drugi, to jest przemoc. Oba zaś objawy są aspektami osobowości skłonnej do przemocy” (D. G. Dutton 2001, s. 63). Potwierdzeniem tej tezy może być fakt, że samo zaprzestanie picia przez osobę uzależnioną nie oznacza bynajmniej, że przechodzi ona proces zdrowienia, ponieważ „zmaganie się z uzależnieniem od alkoholu ma charakter procesu, dokonuje się etapowo, stopniowo i z pewnością (jeśli ma być dogłębne, całkowite i trwałe) nie oznacza jedynie niepicia alkoholu” (E. Włodarczyk 2014, s. 102). Jak pisze Elvin Morton Jellinek, „tym co sprawia, że po kilku dniach lub tygodniach po odtruciu zdarza się następne pijaństwo, nie jest »utrata kontroli«35, tzn. prawdziwe lub pozorne zapotrzebowanie na alkohol, lecz wyjściowe

większym stopniu, po spożyciu określonej dawki alkoholu przez jednostkę, będzie ją motywował do zachowań agresywnych (K. Kosińska- Dec, I. Jelonkiewicz 2000, s. 224- 225). Należy przy tym także uwzględnić, że nie ma jednoznacznej teorii wyjaśniającej powstawanie zachowań agresywnych u jednostki. Istnieje kilka różnych teorii agresji. Między innymi biologiczne teorie agresji, wśród których zalicza się teorię psychodynamiczną, podejście psychologii ewolucyjnej. Społeczne teorie agresji - teoria frustracji agresji, hipoteza katharsis, neoasocjacjonizm poznawczy, teoria transferu pobudzenia, teorie uczenia się agresji. Istotnym wydają się także osobowe determinanty agresji, do których, za Richardem J. Crispem oraz Rhiannonem N. Turnerem, zalicza się także alkohol, „ponieważ różne poziomy jego konsumpcji wywołują różny poziom agresji u spożywających go osób” (R. J. Crisp, R. N. Turner 2009, s. 228). Szeroko została opisana problematyka zarówno stosowania agresji, jak i przemocy u jednostek uzależnionych od alkoholu w książce złożonej z referatów wygłoszonych podczas sympozjum „Alkohol, alkoholizm i przemoc” o tym samym tytule, wydanej przez Fundację Rozwoju KUL. Grono naukowców, jak również praktyków, szeroko porusza w niniejszej pozycji stosowanie zachowań przemocowych i agresywnych przez alkoholików w różnych kontekstach sytuacyjnych oraz w różnych systemach społecznych. Zob. także: P. R. Giancola, A. Zeichner (1997). The biphasic effects of alcohol on human psyhical aggression [w:] „Journal of Abnormal Psychology” nr 106; B. J. Bushman, H. M. Cooper (1990). Effects of alcohol on human

aggression: An integrative research review [w:] „Psychological Bulletin” nr 107.

35 Należy podkreślić, że koncepcja nałogu alkoholowego Elvina Mortona Jellinka wskazywała, że utrata kontroli nad ilością spożywanego alkoholu jest pierwszym i podstawowym objawem uzależnienia od alkoholu (E. M. Jellinek 1987, s. 5).

41

problemy psychologiczne albo zwykłe spotkanie towarzyskie, na którym jest alkohol” (E. M. Jellinek 1987, s. 12).

Alkohol sam w sobie nie jest przyczyną zachowań agresywnych oraz powodem stosowania przez jednostkę przemocy w rodzinie. Często źródłem są personalne problemy, z którymi boryka się jednostka, a alkohol jedynie staje się środkiem, który wpływając na jej organizm, osłabia jego działanie kontrolne. Jednak to od danej osoby zależy, czy zachowa się agresywnie, czy nie.

Mimo dywagacji odnoszących się do korelacji pomiędzy intoksykacją chemiczną a stosowaniem przemocy w rodzinie, bezsprzecznym jest, że uzależnienie od alkoholu jednostki samo w sobie staje się swego rodzaju stosowaniem przemocy (chociażby psychicznej) względem pozostałych członków rodziny, w której funkcjonuje. Choroba alkoholowa znacznie dezorganizuje funkcjonowanie systemu rodzinnego, sprawia, że jej członkowie odczuwają niemal permanentny strach o własne zdrowie, a niekiedy i życie. Osoba uzależniona często nie wykonuje zadań związanych z pełnionymi przez nią rolami społecznymi (np. rolą zawodową, czy rolą rodzica). W rezultacie inne osoby z rodziny, np. dzieci, podejmują obowiązki dorosłego rodzica, wykraczające poza ich możliwości. Tak więc nierzadko członkowie rodziny funkcjonują w stanie ciągłego „czuwania”, a ich rozwój indywidualny bywa zaburzony.