W dalszej kolejności wymienia się rodziny sprężyste. Ich charakterystyka została dokonana w płaszczyźnie dwóch wymiarów: więzi oraz elastyczności systemu rodzinnego

Wymiar więzi określany jest przez stopień, w jakim członkowie rodziny są ze sobą emocjonalnie związani74. Z kolei drugi wymiar - wymiar elastyczności - określany jest przez stopień, w jakim rodzina może zmienić granice, pełnione role, swoje reguły w odpowiedzi na sytuacje kryzysowe. Wyznacznikami elastyczności będzie otwarty wzorzec komunikacji, możliwość przejmowania obowiązków, gotowość członków rodziny do wypracowywania

74 Odwołując się do płaszczyzny emocjonalnego przywiązania poszczególnych osób tworzących system rodzinny, należałoby zwrócić uwagę, że istnieją rodziny, których członkowie z zewnątrz są ze sobą, ujmując potocznie, silnie związani. Wydawać by się mogło, że są ze sobą bardzo blisko, a przez to - są ze sobą szczęśliwi. Jednak należałoby rozdzielić konstruktywne przywiązanie i konstruktywną symbiozę od destrukcyjnego przywiązania, które jedynie z pozoru jest czymś, co scala rodzinę i pozwala jej członkom prawidłowo się rozwijać. Jednak to, czy więzi występujące w rodzinie są tymi więziami, które wpływają konstruktywnie na funkcjonowanie ich członków i całego systemu, czy jedynie z pozoru takimi się wydają, jest kwestią niezwykle trudną do rozstrzygnięcia jedynie w krótkim i powierzchownym kontakcie z rodziną i wymaga dłuższego poznania sposobów jej funkcjonowania.

121

kompromisów, aktywne ich uczestnictwo w podejmowaniu decyzji. Podobnie jak w przypadku rodzin regeneracyjnych, również wśród rodzin sprężystych można wyróżnić ich cztery modele (B. Matyjas 2008, s. 124-125).

a) Rodziny kruche - cechuje je niski poziom zarówno więzi, jak i elastyczności. Członkowie tego systemu rodzinnego unikają siebie nawzajem i rzadko polegają na sobie. Wykazują trudność w płaszczyźnie realizowania różnych czynności w ramach swojej rodziny. Członkom tych rodzin trudno jest wypracować kompromis. Cechuje ich brak doświadczenia w przejmowaniu obowiązków innych członków rodziny oraz utrwalone wzorce postępowania. Najczęściej nie wszyscy członkowie tworzący rodzinę kruchą, są jednakowo włączeni w podejmowanie decyzji (B. Matyjas 2008, s. 125). b) Rodziny związane - jak wskazuje nazwa - charakteryzuje je wysoki poziom więzi, z

kolei niski poziom elastyczności. Członkowie rodzin związanych wykazują umiejętność współdziałania oraz mają poczucie wewnętrznej jedności. Z drugiej strony niechętnie wypracowują kompromis, wykazują sztywne i utrwalone wzorce postępowania. W sytuacjach kryzysowych najczęściej opierają swoje działania na poczuciu jedności oraz wspólnoty przy jednoczesnym braku chęci do jakichkolwiek zmian (B. Matyjas 2008, s. 125).

c) Rodziny giętkie - charakteryzują się wysokim poziomem elastyczności i niskim poziomem więzi. Członkowie tych rodzin wiedzą, czego chcą, są zdolni do zawierania kompromisów, potrafią elastycznie dysponować obowiązkami pomiędzy sobą, mają wpływ na podejmowane decyzje. Mimo wymienionych powyżej zasobów rodzin giętkich, ich członkowie mają słabe poczucie więzi rodzinnych i chętniej odwołują się do osób spoza własnego systemu rodzinnego (B. Matyjas 2008, s. 125).

d) Rodziny sprężyste - charakteryzują się wysokim poziomem więzi oraz elastyczności. Mają poczucie wewnętrznej jedności oraz wykazują gotowość do zmiany. Członkowie rodzin sprężystych polegają na sobie i współdziałają ze sobą. Są również na tyle elastyczni w swoim funkcjonowaniu, że potrafią wprowadzać zmiany we własnym systemie rodzinnym (B. Matyjas 2008, s. 125).

3) Kolejny typ rodzin - rodziny rytmiczne - są charakteryzowane przez pryzmat wspólnie spędzanego czasu oraz znaczeniu, jakie się jemu nadaje. Wspólnie spędzany w rodzinie czas może być czymś, co umacnia jej członków, a przewidywalność zachowań w ramach realizacji codziennych zadań może stanowić podłoże poczucia bezpieczeństwa w systemie rodzinnym.

122

a) Rodziny bezwzorcowe - ich członkowie niewiele czasu spędzają razem, równocześnie nie nadają wysokiego znaczenia wspólnie wykonywanym aktywnościom (B. Matyjas 2008, s. 126).

b) Rodziny intencjonalne - ich członkowie niewiele czasu spędzają razem i mimo wykazywanego oporu przed podejmowaniem wspólnej aktywności i nieumiejętnością regularnego spotykania się, to nadają jej wysoką rangę (B. Matyjas 2008, s. 126). c) Rodziny ustrukturowane - członkowie tych rodzin silnie akcentują wspólne spędzanie

ze sobą czasu przy równoczesnym niskim nadawaniu temu ważności. Oznacza to, że angażują się we wspólną działalność, jednak nie chcą/nie potrafią przyznać się, że jest to dla nich ważne (B. Matyjas 2008, s. 126).

d) Rodziny rytmiczne - ich członkowie zarówno wysoko cenią sobie wspólne spędzanie wolnego czasu, jak również kładą na to nacisk. Wspólne podejmowanie aktywności wzmacnia ich poczucie więzi, jak również wprowadza przewidywalność rytmu życia (B. Matyjas 2008, s. 126).

Mówiąc o rodzinach alkoholowych należy podkreślić duży stopień ich heterogeniczności. Nie w każdej rodzinie, w której jeden z członków boryka się z problemem uzależnienia od alkoholu, musi np. być stosowana przemoc fizyczna. Niemniej jednak tym, co może stanowić wspólny mianownik dla wszystkich systemów alkoholowych, jest trudność bądź nieumiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, również takimi, które generują stres w systemie bądź doprowadzają do wystąpienia kryzysu.

W literaturze przedmiotu często wskazuje się, że członkowie rodziny alkoholowej żyją w nieustannym stresie oraz chaosie, który często (choć nie zawsze) wynika z uzależnienia jednostki i warunkowany jest wieloczynnikowo (destabilizacją ról rodzinnych i społecznych, konfliktami wewnątrzrodzinnymi, pojawiającymi się kryzysami itp.) (W. Sztander 1997; S. Wegscheider - Cruse 2000; A. Margasiński 2011; L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010 i in.). Wanda Sztander, wymieniając sześć podstawowych objawów współuzależnienia, akcentuje rolę stresu jako ważnego wyznacznika sięgania po środki psychoaktywne przez osobę współuzależnioną (W. Sztander 2006, s. 17- 18).

Widać więc, że stres, a właściwie (nie)umiejętność radzenia sobie z nim przez członków rodziny, odgrywa ważną rolę. By móc jednak próbować go przezwyciężyć, należałoby ustalić, co go generuje, jakie są jego źródła. Niestety często trudno określić, czy stres jest przyczyną, czy wtórną konsekwencją już istniejącego problemu, ponieważ „w wielu przypadkach zachowanie rodziny jest tak złożone, że nie wiadomo, czy określone symptomy i napięcia są częścią reakcji stresowej, czy też wtórnie występującymi stresorami” (W. Świętochowski 2010,

123

s. 100). Zwłaszcza, że zgodnie z ujęciem systemowym, mówiąc o chorobie przewlekłej w rodzinie, należy przyjąć założenie o przyczynowości cyrkularnej - reakcja rodziny, najczęściej przebiega relatywnie z modelem podwójnego ABC/X, gdzie proces radzenia sobie rodziny z występującym stresem kończy się w fazie adaptacji, która może przyjąć dwojaką postać: dobrą bądź złą75 (W. Świętochowski 2010, s. 97).

Należy również zwrócić uwagę na to, że uzależnienie jednostki może być traktowane jako element rozładowania napięcia powstałego jeszcze przed wystąpieniem problemu alkoholowego u niej. Może stać się jednym ze sposobów radzenia sobie rodziny z powstałą już wcześniej trudnością. W tym przypadku (i nie tylko) choroba alkoholowa jednostki ma swoją rolę - jej zadaniem będzie bowiem utrzymanie tożsamości systemu i utraconej, z powodu kryzysu, jego równowagi wewnętrznej.

Stres w rodzinie alkoholowej generowany jest także przez jej patogenne formy struktury, komunikacji oraz strategie postępowania (nazewnictwo i określenie w zależności od koncepcji - strukturalnej, komunikacyjnej bądź strategicznej). Zalicza się do nich między innymi: nadmiernie sztywne lub/i przepuszczalne granice (zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne), częste konflikty, niewydolność wychowawczą rodziców, niepełną komunikację, tłumienie ekspresji jednostki bądź nieadekwatne do sytuacji wyrażanie przeżywanych emocji oraz uczuć itd. (W. Świętochowski 2010, s. 99). Jedną ze wspomnianych patogennych strategii postępowania w konsekwencji doświadczania stresu lub/i kryzysu w rodzinie, jest używanie alkoholu jako środka uspokajającego76, który ma służyć do obniżenia pojawiającego się napięcia, zwłaszcza w sytuacji, gdy jednostka ma ograniczony zasób umiejętności zaradczych w sytuacjach dla niej trudnych (w wielu badaniach naukowych jest to szeroko omawiane) (M. L. Cooper, M. Russell, M. R. Frone 1990; J. Greeley, T. Oei 1999)77. R. C. Cronkite oraz R. H. Moos w realizowanych przez siebie badaniach podłużnych nad psychologicznymi następstwami stresu chronicznego wśród 267 małżeństw wykazali, że oprócz nerwic i chorób psychosomatycznych, na trzecim miejscu znajduje się konsumpcja alkoholu, która nierzadko prowadzi do rozwoju uzależnienia jako reakcji na stres - w szczególności stres chroniczny (J. F. Terelak 2001, s. 303).

75 Shontz wzmiankuje, że po fazie adaptacji rodziny do sytuacji stresowej, może pojawić się jednak jeszcze jedna faza: reorientacji, charakteryzująca się tym, że chory, właśnie dzięki chorobie ma „możliwość odkrycia wzbogaconego obrazu świata i siebie samego” (W. Świętochowski 2010, s. 97). Podobnie można mówić o procesie reorientacji systemu rodzinnego (W. Świętochowski 2010, s. 98).

76 Właściwości alkoholu mogą prowadzić do zmniejszenia niepokoju jednostki, a w konsekwencji stać się jedną z przyczyn jego spożycia w wyniku działania silnego stresu. Etanol może prowadzić do zmniejszenia biochemicznych oraz behawioralnych skutków działania stresu (W. Dyr 2005, s. 12).

77 Spożywanie alkoholu może być także widoczne u pozostałych członków rodziny, np. dzieci, które przede wszystkim takiej formy „radzenia sobie” doświadczyły w wyniku obserwacji zachowań rodzica/rodziców.

124

Podsumowując, „w zasadzie każda rodzina dotknięta jest lub przechodzi kryzys w swej małej dynamice i w różnym natężeniu. Mogą one mieć przebieg przejściowy czy też typowy lub z różnych powodów szczególnie ostry, z ryzykiem przejścia w kryzys przewlekły” (S. Kawula 2004, s. 163). Odpowiednia diagnoza i rozpoznanie danego systemu rodzinnego stanowi podstawę adekwatnej pomocy w sytuacji kryzysowej. Duże znaczenie mają, jak wspomniałam wcześniej, zasoby rodziny oraz jej sposób radzenia sobie z pojawiającym się stresem i kryzysem. Zdarza się, że dany system, mobilizując swoje siły, konstruktywnie radzi sobie z zaistniałą sytuacją. Bywa również tak, że rodzina nie potrafi przywrócić wewnętrznej homeostazy, jej sposoby radzenia sobie nie są wystarczające, co może prowadzić do adaptacji do długotrwałego stresu. Dzieje się tak w szczególności w systemach zamkniętych, zwartych, np. w rodzinach alkoholowych. W konsekwencji bardzo często efektywność podejmowanych działań socjalnych na rzecz rodziny zależy od trafności opisu występującego kryzysu oraz „poszukiwania tych zmiennych środowiska rodzinnego, które przyczyniają się do łagodzenia skutków kryzysu bądź jego przezwyciężenia” (B. Matyjas 2013, s. 63). Dlatego tak istotne jest wsparcie społeczne w radzeniu sobie rodziny z trudnymi sytuacjami czy kryzysem.

125

ROZDZIAŁ IV