Eksternalizacja i internalizacja problemów u dzieci i adolescentów wychowywanych w rodzinie alkoholowej wychowywanych w rodzinie alkoholowej

W ciągu ostatnich lat badania realizowane na próbie dzieci osób uzależnionych od alkoholu w dużej mierze koncentrują się na problematyce zachowań eksternalizacyjnych oraz internalizacyjnych, przy czym eksternalizacja oznacza przypisywanie wewnętrznych impulsów światu zewnętrznemu, a internalizacja oznacza mechanizm uwewnętrzniania relacji lub obiektu popędu. Obydwa terminy zostały zaczerpnięte z psychoanalizy (K. Gąsior 2012, s. 52).

Szerzej ujmując, eksternalizacja problemów wywodzi się z osłabionej kontroli emocji i obejmuje te zachowania, które polegają na „odegraniu się”. Charakteryzują się one nieposłuszeństwem, agresją, impulsywnością, buntowniczością, łamaniem reguł. Charakterystycznymi cechami wyróżnionych zaburzeń są: ukryta wrogość, agresja słowna bądź fizyczna, mściwość, kłótliwość, nieposłuszeństwo, skłonność do destrukcji. Do szeregu zaburzeń eksternalizacyjnych zalicza się zaburzenia antysocjalne oraz te związane z agresją i przemocą, przestępczością oraz nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Ostatnie z wymienionych zaburzeń zachowania - nadużywanie substancji psychoaktywnych - często występuje w okresie dojrzewania (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2006, s. 79; K. Gąsior 2012, s. 53).

Z kolei internalizacja problemów wiąże się z nadmierną kontrolą emocji i przejawia się w postaci wycofania społecznego, nieśmiałości, nasilenia zaburzeń lękowych bądź depresyjnych czy dolegliwości somatycznych. Grupa dzieci odczuwających głęboki lęk przed niepowodzeniem oraz przed oceną społeczną nie wykorzystuje w pełni swoich intelektualnych możliwości i często zdarza się, że nie spełnia standardowych wymagań szkolnych. Ich pozycja wśród rówieśników jest niska i przejawiają tendencję do uzależniania się od osób z najbliższego otoczenia (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2006, s. 79).

Omówiona wyżej klasyfikacja zachowań na eksternalizacyjne oraz internalizacyjne, która została zaproponowana przez T. M. Achenbach, znalazła swoje zastosowanie w podstawowym podziale kategorialnym, który odnosi się do problematyki zdrowia psychicznego dzieci, młodzieży oraz młodych dorosłych. W ostatnich latach szerzej zainteresowano się tą tematyką w odniesieniu do grupy dzieci alkoholików i przeprowadzono szereg badań weryfikujących epidemiologię oraz uwarunkowania powstawania u nich zaburzeń eksternalizacyjnych oraz internalizacyjnych (K. Gąsior 2012, s. 53).

192

Wśród najczęściej wyróżnianych trudności, które mogą wystąpić w funkcjonowaniu osób dorastających w rodzinie alkoholowej wymienia się:

a) kłopoty ze snem, które mogą się objawiać następującymi symptomami: często powtarzające się koszmary senne; odmowa lub lęk przed zaśnięciem mimo późnej godziny; przerywany lub chaotyczny sen (B. E. Robinson 2000, s. 165; G. Polok 2009, s. 20).

b) Zaburzenia związane z nawykami czynności fizjologicznych. Dorastanie w rodzinie alkoholowej, a konkretniej stres, jaki niemal nieustannie przeżywają dzieci, często staje się podłożem do występowania regresu w kontrolowaniu czynności fizjologicznych. Objawiać się to może moczeniem nocnym, bądź brudzeniem bielizny. Takie sytuacje pojawiają się pomimo wcześniejszego nabycia przez dziecko umiejętności kontrolowania własnych czynności fizjologicznych (B. E. Robinson 2000, s. 165). Zofia Ostrihanska wskazuje, że „dzieci te ujawniają często zaburzenia nerwicowe takie jak lęki nocne, przedłużone moczenie nocne, często stwierdza się u nich znaczną lękliwość, nadpobudliwość, >>nerwowość<<” (Z. Ostrihanska 1993, s. 153).

c) Trudności w obszarze nawyków związanych z odżywianiem się. Może to być zarówno głodzenie się, jak również kompulsywne objadanie albo nadmierne zaabsorbowanie tym, co się je. Przygnębienie i depresja mogą stać się czynnikami determinującymi u dzieci alkoholików problemy żywieniowe, które objawiać się mogą utratą apetytu a w konsekwencji- wychudzeniem. Zaburzenia te są także często powiązane z nawykami, wykształconymi przez dziecko w pierwszym roku życia (B. E. Robinson 2000, s. 166- 167). Problematyka odżywiania oraz nawyków żywieniowych dzieci z rodzin alkoholowych staje się szczególnie trudna w przypadku rodzin wysokiego ryzyka116, gdzie status

116 Rodziny alkoholowe stanowią systemy niezwykle heterogeniczne w płaszczyźnie specyfiki funkcjonowania, statusu materialnego oraz społecznego ich członków. Ich analiza pozwala wyodrębnić dwie podstawowe kategorie tych rodzin: rodziny wysokiego oraz niskiego ryzyka. Te pierwsze charakteryzuje jawny konflikt w rodzinie, zaniedbanie, brak wsparcia, wybuchy złości oraz agresji, chłód emocjonalny. Takie systemy rodzinne zwiększają podatność dzieci na wystąpienie zaburzeń, „nie tylko poprzez bezpośrednie narażenie na przemoc i wykorzystanie, ale również kładąc podwaliny pod biologiczną i genetyczną ich podatność” (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 3). Te rodziny alkoholowe, które stanowią grupę rodzin wysokiego ryzyka charakteryzuje najczęściej: współwystępowanie u uzależnionego rodzica również innych zaburzeń psychicznych; wybiórczy dobór małżeński- najczęściej oboje rodziców jest uzależnionych; podobne wzorce picia u obojga rodziców; wysoki wskaźnik agresji względem potomstwa; bardzo intensywne oraz nałogowe spożywanie alkoholu; osobowość aspołeczna; niskie możliwości intelektualne rodziców; częste konflikty oraz agresja w domu; niski status socjoekonomiczny rodziny; wysoki wskaźnik pozytywnych oczekiwań wobec wzmacniającego działania alkoholu (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 63- 64).

193

socjoekonomiczny jej członków zazwyczaj jest bardzo niski. W takiej sytuacji nierzadko trudno o wykształcenie zdrowych nawyków żywieniowych, często dzieci chodzą zaniedbane, niedożywione, co zwrotnie rzutuje zarówno na ich zdrowie, jak również funkcjonowanie psychofizyczne.

d) Trudność w dostosowywaniu się do zmian, jakie mają miejsce w przedszkolu. Wynika z braku poczucia bezpieczeństwa w domu, chaotyczności i nieprzewidywalności reakcji jego członków, co w konsekwencji przekłada się na trudności w dostosowywaniu się do zmian, które mogą powodować wystąpienie lęku u dziecka (B. E. Robinson 2000, s. 167).

e) Opóźnienia rozwojowe, które wiążą się z odchyleniem od przyjętych norm rozwojowych dziecka, a które także występują u dzieci z rodzin alkoholowych. Można do nich zaliczyć problemy w umiejętnościach językowych lub motorycznych (B. E. Robinson 2000, s. 165).

f) Zaburzenia nerwowo- psychiczne. Badania realizowane przez poradnie dzieci i młodzieży w Warszawie wykazały, że większość z tych wychowywanych w rodzinach alkoholowych wykazuje następujące zaburzenia: zaburzenia łaknienia, lęki nocne, jąkanie, nadmierną pobudliwość nerwową, czasami również objawy choroby psychicznej (K. Płeczkan 1998, s. 318). Rezultaty badań podejmowanych przez poradnie psychologiczno- pedagogiczne na próbie dzieci którym udzielana jest w nich pomoc, nie powinny być generalizowane, bowiem stanowią one specyficzne instytucje, do których przychodzą jedynie dzieci wykazujące określone trudności w funkcjonowaniu. W rezultacie trudno o porównanie z innymi grupami dzieci, które nie są delegowane do udzielania im pomocy przez specjalistów, ponieważ nie uzewnętrzniają żadnych problemów, a które również wychowywane są w rodzinach alkoholowych. g) Zaburzenia związane z separacją. Dzieci pochodzące z rodziny alkoholowej

mogą mieć trudności w odzyskaniu spokoju na skutek rozłąki z rodzicem, usilnie poszukiwać kontaktu z wychowawcą, a w momencie separacji z nim prezentować szereg trudności adaptacyjnych. Takie zachowania znacznie utrudniają swobodną eksplorację otaczającej rzeczywistości (B. E. Robinson, J. L. Rhoden 1998, s. 176).

Odwołując się do badań prowadzonych na próbie dzieci i adolescentów osób uzależnionych od alkoholu, ujawnienie się psychopatologii najsilniej występuje w drugiej oraz trzeciej dekadzie życia. Wiąże się to częściowo ze specyfiką tych okresów rozwojowych.

194

Adolescenci koncentrują swoje wysiłki na formowaniu własnej tożsamości, równolegle zmagając się ze zmianami fizycznymi wynikającymi z przemian biologicznych. Ponadto uniezależniają się stopniowo od swoich rodziców budując swój własny i unikatowy system wartości. Ich oczekiwania zostają urealniane i konfrontowane z realiami życia codziennego. W tym szczególnie trudnym okresie następują również pierwsze próby przyjmowania substancji psychoaktywnych, w tym również alkoholu. Kształtowany zostaje wzorzec jego spożywania. W związku z powyższym ich również dotyka specyficzne spektrum problemów. Oprócz dynamicznych zmian rozwojowych przypisanych temu okresowi rozwojowemu, wśród najczęściej wskazywanych trudności w literaturze przedmiotu można wskazać:

a) konflikty z prawem/ zachowania nieaprobowane społecznie. Nastolatkowi wychowującemu się w rodzinie alkoholowej, częściej niż jego rówieśnikom, zdarza się popadać w konflikty z prawem bądź zachowywać w sposób dezadaptacyjny. Osoby te z większą częstotliwością wagarują, nadużywają substancji psychoaktywnych, dokonują prób samobójczych, włamań, czy kradzieży (W. Ławska, G. Dębska, H. Kadučáková 2012, s. 54). Zachowania te najczęściej charakterystyczne są dla tych dzieci, które przyjmują rolę Kozła Ofiarnego.

b) Zachowania ryzykowne- stosowanie środków psychoaktywnych. Cechy rodziny związane ze szkodliwym używaniem substancji psychoaktywnych zwiększają prawdopodobieństwo ich używania przez nastolatków. Równocześnie kontrola rodzicielska może spełniać czynnik ochronny przed intoksykacją chemiczną (J. Sadowska- Mazuryk, A. Tomczuk- Ismer, A. Jakubczyk, M. Wojnar 2013, s. 171).

c) Próby samobójcze. Niezwykle niepokojący jest fakt, że aż 1/5 dzieci wychowywanych w rodzinach, w których istnieje problem alkoholowy, dokonała prób samobójczych (B. E. Robinson, J. L. Rhoden 2000, s. 153). Wyniki te są rezultatami badań przeprowadzanych na zachodzie, niemniej jednak w Polsce również podkreśla się znaczenie korelacji czynnika dorastania w rodzinie alkoholowej z podejmowanymi przez młodzież próbami samobójczymi. Katarzyna Krajewska, Antoni Florkowski oraz Agnieszka Gmitrowicz realizowali badania na próbie nastolatków oraz młodych dorosłych hospitalizowanych w szpitalu psychiatrycznym. Wyniki wskazały na występowanie prób samobójczych najczęściej u tych osób, których oboje rodzice byli uzależnieni od alkoholu oraz gdy uzależniona od alkoholu była

195

jedynie matka (K. Krajewska, A. Florkowski, A. Gmitrowicz 2014, s. 199). Należy nadmienić, że w literaturze przedmiotu odnoszącej się do problematyki prób samobójczych u dorastającej młodzieży, wśród istotnych czynników związanych z tą formą skrajnej autoagresji wymienia się między innymi trudną sytuację rodzinną, częste konflikty w rodzinie oraz uzależnienie rodzica/ rodziców (K. Kuberska- Przekwas 2014, s. 60). Rodzice tych nastolatków częściej spożywali alkohol oraz zażywali więcej narkotyków aniżeli rodzice adolescentów, którzy prób samobójczych nie dokonywali. Patrick McKenry oraz jego współpracownicy z Uniwersytetu w Ohio przeprowadzili badania, z których wynika, że w grupie wysokiego ryzyka związanego z próbami samobójczymi znajdują się właśnie dzieci alkoholików (B. E. Robinson, J. L. Rhoden 2000, s. 153- 154).

d) Problemy natury tożsamościowej. Istotną płaszczyzną funkcjonowania adolescentów jest walka pomiędzy poczuciem tożsamości a niepewnością roli. W rezultacie adolescent dokonuje prób odpowiedzi na pytania: kim jestem; co chcę ze swoim życiem zrobić i dokąd zmierzam. Młodzi ludzie dojrzewający w rodzinie alkoholowej mają to zadanie znacznie utrudnione (W. Ławska, G. Dębska, H. Kadučáková 2012, s. 56). Wynika to z chaosu, w jakim żyją oraz ról przez nich przyjętych. Innym istotnym czynnikiem, który może utrudniać nastolatkom z rodziny alkoholowej dokonanie identyfikacji swoich potrzeb oraz pragnień, jest intensywna koncentracja na chorobie alkoholowej rodzica, często zawężająca ich perspektywę do zrozumienia oraz identyfikacji potrzeb i pragnień uzależnionego a nie ich samych117.

e) Trudności w pierwszych relacjach intymnych. Nastolatkowie z rodziny alkoholowej mogą mieć duże trudności w nawiązywaniu pierwszych relacji intymnych. Wynika to z tłumienia uczuć z przeszłości, co upośledza ich zdolność aktualnego odczuwania i konstruktywnego wyrażania emocji (W. Ławska, G. Dębska, H. Kadučáková 2012, s. 54).

117 Regulacyjna koncepcja potrzeb Borysa Bratusia, rozwijana przez Kazimierza Obuchowskiego, skrupulatnie wyjaśnia, jak pierwotne potrzeby jednostki, takie jak potrzeba bliskości, akceptacji i inne, w rozwoju procesu uzależnienia od alkoholu, stają się potrzebami wtórnymi do dominującej potrzeby intoksykacji chemicznej. Tak, jak uzależniony skupiony jest na spożywaniu alkoholu, tak również jego partnerka i dzieci koncentrują swoją uwagę na jego piciu, zapominając o własnych potrzebach i pragnieniach (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 25).

196

Powyższe zagadnienia teoretyczne znajdują swoje odzwierciedlenie w badaniach naukowych związanych z problematyką eksternalizacji oraz internalizacji problemów w grupie dzieci i adolescentów pochodzących z rodzin alkoholowych. Miały one potwierdzić bądź zanegować zależność deterministyczną pomiędzy okresem dzieciństwa w rodzinie alkoholowej a eksternalizacją bądź internalizacją problemów u potomstwa osób uzależnionych od alkoholu.

Szereg analiz w tej problematyce, na grupie dzieci w wieku przedszkolnym wychowywanych w rodzinie alkoholowej, zostało dokonanych przez Rinę D. Eiden, Ellen P. Edwards oraz Kenneth E. Leonard. Autorki porównały funkcjonowanie potomstwa ojców uzależnionych od alkoholu z potomstwem rodziców nieuzależnionych obejmując swoją próbą badawczą łącznie 220 rodzin. Dzieci były w wieku od 2 do 3 roku życia. Badania miały podłużny charakter, a zastosowano w nich zarówno szereg narzędzi pomiarowych o specyfice kwestionariuszowej oraz obserwacyjnej. Nie ujawniły one związku deterministycznego pomiędzy chorobą alkoholową ojca a internalizacją zasad postępowania u dzieci, niemniej jednak wykazano pośredni związek pomiędzy internalizacją a rodzicielską wrażliwością zdefiniowaną jako gotowość do reagowania przez rodzica na sygnały płynące od dziecka. Im wspomniana wrażliwość u ojców uzależnionych od alkoholu była mniejsza, tym większe problemy wykazywały dzieci w płaszczyźnie internalizacji zasad. W ramach podsumowania autorki podkreśliły, że choroba alkoholowa rodzica może pośrednio wpływać na pojawienie się u dzieci trudności w obszarze kontroli swojego zachowania, co zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń zachowania w późniejszym okresie rozwojowym (K. Gąsior 2012, s. 53; R. D. Eiden, E. P. Edwards, K. E. Leonard 2009, s. 311- 315).

Na bazie wyżej przytoczonych oraz kolejnych badań realizowanych przez Rinę D. Eiden, Ellen P. Edwards oraz Kenneth E. Leonard, zbudowały one oraz zweryfikowały model rozwoju eksternalizacyjnych zachowań problemowych u dzieci w okresie przedszkolnym wychowywanych w rodzinie alkoholowej. Spektrum zainteresowania stanowiło nie tylko uzależnienie ojca od alkoholu, ale również depresja i zachowania antysocjalne rodziców, ich podejście względem dziecka- stopień wrażliwości i ciepła w relacjach z nim. Dzieci badano w płaszczyźnie zdolności samoregulacji mającej stanowić istotny czynnik związany z zachowaniami eksternalizacyjnymi. Wykazano korelację pomiędzy uzależnieniem od alkoholu ojca a niższą wrażliwością oraz niższym ciepłem rodziców w relacjach ze swoim potomstwem. Z kolei niższy poziom wrażliwości matki w relacjach z dzieckiem wpływał znacząco na trudności z samoregulacją oraz problemowe zachowania eksternalizacyjne u dziecka. Podkreślono także bezpośredni związek pomiędzy depresją rodziców a eksternalizacyjnymi zachowaniami u potomka. Co interesujące, okazało się, że nadmierne spożywanie alkoholu

197

przez matkę nie wpływało na stopień wrażliwości/ ciepła okazywanego dziecku w porównaniu z matkami nie pijącymi w sposób problemowy (K. Gąsior 2012, s. 53-54; R. D. Eiden, E. P. Edwards, K. E. Leonard 2009, s. 311- 315).

Kolejne badania realizowane przez nadmienione badaczki na grupie dzieci z rodzin alkoholowych zrekrutowanych, gdy miały 12 miesięcy a badanych temporalnie w wieku 12 miesięcy, 18 miesięcy, 24 miesięcy oraz 36 miesięcy odnosiły się do problematyki ich kompetencji społecznych w porównaniu z dziećmi wychowywanymi przez rodziców nieuzależnionych od alkoholu. Wyniki podkreśliły istotną zależność pomiędzy zachowaniami rodziców w kontekście ich wrażliwości rodzicielskiej a zdolnością dzieci do samoregulacji oraz internalizacji zasad oraz kontrolą wysiłkową a zachowaniami eksternalizacyjnymi, jak również kompetencjami społecznymi. W rodzinach borykających się z problemem uzależnienia od alkoholu jednego z rodziców skutki uzależnienia bądź współwystępujące zaburzenia rodziców wpływały na wyższe nasilenie problemów u dzieci związanych z samoregulacją, jak również na niższy poziom kompetencji społecznych (K. Gąsior 2012, s. 53-54; R. D. Eiden, E. P. Edwards, K. E. Leonard 2009, s. 741).

Badania nad eksternalizacją i internalizacją problemów polskich dzieci pochodzących z rodzin alkoholowych dokonali między innymi Lidia Cierpiałkowska oraz Michał Ziarko. Ich celem było rozpoznanie, czy dorastanie w rodzinie alkoholowej predysponuje do wystąpienia u dzieci i młodzieży zaburzeń w funkcjonowaniu w zakresie internalizacji, jak również eksternalizacji zachowań problemowych oraz dokonanie próby określenia, czy środowisko rodzinne dzieci, które pochodzą z rodzin alkoholowych różni się od środowiska rodzinnego tych dzieci, które nie pochodzą z rodzin z problemem alkoholowym oraz dookreślenia różnic w kontekście ich cech temperamentu118 i stylu przywiązania. W odniesieniu do dzieci będących w okresie przedszkolnym pochodzących z rodzin alkoholowych a dzieci będących w tym samym okresie rozwojowym jednak pochodzących z rodzin nie obciążonych tą chorobą, wykazano różnice jedynie w trzech obszarach: stylu przywiązania (częściej styl zdezorganizowany w przypadku dzieci z rodzin alkoholowych), stopnia udzielanego im

118 W literaturze przedmiotu wskazuje się na istnienie tzw. trudnego temperamentu, który „charakteryzuje się pewnym specyficznym wzorcem reakcji i zachowania: powolny proces adaptacji, wycofująca odpowiedź, negatywny nastrój, nadmierna wrażliwość, nieregularność zachowania” (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 96). Dzieci charakteryzujące się tym profilem temperamentu częściej wykazują problemy w relacjach z rówieśnikami, nauczycielami oraz rodzicami. Z większą częstotliwością podejmują zachowania ryzykowne, jak np. palenie papierosów, używanie substancji psychoaktywnych (w tym narkotyków). Z kolei odwrotność tego profilu (pozytywny temperament) w przypadku dzieci alkoholików stanowi ważny wskaźnik ochronny jednostki przed wystąpieniem zaburzeń (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 96). Badania realizowane przez E. E. Werner na grupie 49 osób urodzonych w 1955 roku na Hawajach wykazały, że dzieci z tym profilem temperamentu prezentują dwa razy mniej problemów związanych z zachowaniem oraz trudnościami szkolnymi niż inne dzieci (E. E. Werner 1986, s. 34).

198

wsparcia i sprawowania kontroli przez rodziców (mniejsze u dzieci z rodzin alkoholowych, gdzie postępowanie rodziców charakteryzowało się zwiększoną kontrolą a mniejszym udzielaniem wsparcia). Nie wykazano jednak różnic w zakresie cech temperamentu oraz poziomu zdrowia i choroby. Odwołując się jednak do grupy nastolatków i młodych dorosłych wykazano znaczące różnice w funkcjonowaniu obydwu grup. U grupy adolescentów pochodzących z rodzin alkoholowych zauważono częstsze występowanie zaburzeń zachowania, jak również nasilenia depresji czy zaburzeń opozycyjno- buntowniczych. Nie zanotowano jednak różnic w odniesieniu do cech temperamentu oraz stopnia realizacji zadań rozwojowych przypisanych temu okresowi. Autorzy najwięcej różnic pomiędzy tymi próbami badawczymi wykazali w przypadku grupy licealistów- młodzież wychowywaną w rodzinach alkoholowych cechuje większe nasilenie zaburzeń wiążących się zarówno z eksternalizacją, jak również internalizacją problemów. W pierwszym z wymienionych obszarów (eksternalizacji problemów), osoby wychowywane w rodzinach alkoholowych prezentowały częstsze występowanie zachowań nie dostosowawczych, jak również agresywnych. Z kolei w drugim z wymienionych obszarów (internalizacji problemów) prezentowały one większe natężenie zaburzeń wiążących się z wycofaniem, jak również lękiem i depresyjnością (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2006, s. 87- 91).

Zarówno dzieci, jak i nastolatkowie, którzy dorastają w rodzinie borykającej się z problemem uzależnienia od alkoholu mają znacznie większe trudności w realizacji wszystkich zadań rozwojowych w sposób konstruktywny. Przy niewystarczającym występowaniu (bądź niewystępowaniu) czynników ochronnych119, może dojść do wystąpienia zachowań eksternalizacyjnych i/ lub internalizacyjnych, których konsekwencją jest szereg problemów w funkcjonowaniu jednostki, zarówno w płaszczyźnie jednostkowej, jak również w płaszczyźnie funkcjonowania w różnych systemach społecznych, w tym także w szkole. Trudności z którymi się boryka, mogą utrudniać realizację określonych ról społecznych, np. roli ucznia, czy kolegi/ koleżanki ze szkolnej ławki i stanowić dodatkowe źródło frustracji.

5.3.2. Indeterministyczne podejście do występowania zaburzeń internalizacyjnych i