Kryzysy endogenne, które zostają wywołane przez dysfunkcjonalne wzorce rodzinne. Przykład mogą stanowić kryzysy występujące w rodzinach osób uzależnionych od

alkoholu bądź takich, w których stosuje się przemoc (E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy 1996, s. 85).

Podobnie jak kryzys jest zjawiskiem wielowymiarowym, tak również konsekwencje radzenia sobie z nim mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne, w zależności od jego rodzaju, jak również sposobu przezwyciężenia. Zależy to w dużej mierze od jego specyfiki, a konkretniej od cech go charakteryzujących. Ich szczegółowego objaśnienia dokonali Richard K. James oraz Burl E. Gilliland. Chciałabym na bazie opisu wspomnianych autorów, przedstawić krótko najważniejsze z nich:

a) kryzys może stanowić zarówno zagrożenie, jak również szansę; jest to zależne od sposobu reakcji rodziny na omawiane zjawisko;

b) kryzys charakteryzuje się skomplikowaną symptomatologią, w konsekwencji nie ma możliwości, by go zrozumieć bądź wyjaśnić przyczynowo - skutkowo; w swojej etiologii jest zazwyczaj niezwykle skomplikowany i by go dookreślić, należałoby spojrzeć na niego holistycznie;

c) kryzys może prowokować jednostkę, bądź cały system rodzinny, do zmiany i rozwoju, jeśli dyskomfort oraz stres mu towarzyszący będą tak wysokie, że będzie on czynnikiem motywującym do działania;

d) kryzys charakteryzuje brak szybkich rozwiązań oraz natychmiastowej poprawy sytuacji; osoby będące w kryzysie często wymagają długotrwałego wsparcia i pomocy, ponieważ poprawa samopoczucia i danej sytuacji nie następują szybko;

e) kryzysowi towarzyszy konieczność dokonania jakiegoś wyboru przez jednostkę/rodzinę; wiąże się to z podjęciem działania, a w konsekwencji dokonania zmiany, ruszenia z „martwego punktu” (R. K. James, B. E. Gilliland 2004, s. 26-28); f) każdy kryzys jest w swej istocie unikatowy – wyjątkowy; oznacza to, że okoliczności

związane z kryzysem dla danej grupy osób są bardzo trudne i dezorganizują znacząco ich życie; z kolei druga grupa osób, dzięki swoim zasobom, będzie w stanie, bez większych problemów i samodzielnie, poradzić sobie z zaistniałą sytuacją (R. K. James, B. E. Gilliland 2004, s. 26-28).

114

Oprócz wyżej wyróżnionych cech oraz typologii kryzysów, można wskazać jeszcze na dwie podstawowe i bardzo istotne kategorie, które często wyodrębnia się w literaturze przedmiotu: normatywne kryzysy rozwojowe i nienormatywne kryzysy rozwojowe.

Te pierwsze wiążą się, w wyniku ich doświadczania, z nabywaniem przez rodzinę nowych kompetencji oraz „powstawaniem nowych całości, łączących w sobie - na coraz to nowych zasadach, zgodnych z logiką rozwoju w danym obszarze - kompetencje stare, opanowane we wcześniejszych stadiach rozwoju, i kompetencje nowe, opanowywane w aktualnym stadium rozwoju” (A. I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska 2016, s. 86-87).

Z kolei druga grupa kryzysów wynika z przeciążenia u rodziny powstałego na skutek zachwiania równowagi pomiędzy posiadanymi przez nią zasobami, naturalnym systemem wsparcia społecznego a występującymi nowymi, często nieprzewidywalnymi obciążeniami. W przypadku gdy dana osoba doświadcza normatywnego kryzysu rozwojowego zbyt długo, w dodatku nie dysponuje ona zasobami umożliwiającymi jej konstruktywne poradzenie sobie z nim a sieć wsparcia społecznego jest nieadekwatna/niewystarczająca bądź nie ma jej wcale, wówczas może się on przekształcić w nienormatywny kryzys (A. I. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska 2016, s. 87).

Najważniejszymi źródłami odporności rodziny przed przejściem kryzysu normatywnego w kryzys przewlekły, bądź w uporaniu się z kryzysami incydentalnymi czy endogennymi, będą jej umiejętności oraz zasoby. Wśród zasobów można wyróżnić trzy potencjalne źródła: pojedynczy członkowie systemu (inteligencja jednostki, wiedza oraz umiejętności, zasoby osobowościowe itp.), rodzina, jako całość (spójność rodziny, adaptacyjność, organizacja rodziny, umiejętność porozumiewania się, wytrzymałość rodziny, ilość oraz forma spędzanego wspólnie czasu, zdolność rodziny do wykorzystywania zasobów indywidualnych) oraz społeczeństwo, w którym funkcjonuje (grupy społeczne, instytucje itp.) (E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy 1996, s. 90).

Wśród innych czynników mających duży wpływ na to, w jaki sposób rodzina poradzi sobie z kryzysem, można wskazać następujące.

 Indywidualną percepcję wydarzenia krytycznego - każda rodzina w unikatowy dla niej sposób będzie interpretowała dane zdarzenie, ponieważ wszyscy jej członkowie mają tylko sobie właściwe, wyjątkowe schematy poznawcze72. Nie istnieją dwie identyczne osoby pod względem percepcji danej sytuacji, a tym

72 Przez schematy poznawcze rozumie się „struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów; schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanej informacji zauważamy, o czym myślimy i co później pamiętamy” (E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert 2006, s. 128).

115

bardziej dwa identyczne systemy rodzinne, których członkowie w jednakowy sposób postrzegaliby dane zdarzenie. W konsekwencji dane zdarzenie przez jedną rodzinę będzie postrzegane jako kryzys i będzie dla niej dezintegrujące, z kolei inny system rodzinny będzie postrzegał tę samą sytuację jako szansę na rozwój. Bardzo istotne są przy tym doświadczenia własne jednostki oraz całego systemu rodzinnego (E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy 1996, s. 90).

 Globalną ocenę wydarzenia krytycznego - rodzina jako całość również wykształca własne kryteria oceny danej sytuacji, które wpływają na wielkość znaczenia nadawanego sytuacjom kryzysowym i tym samym, nierzadko na sposób radzenia sobie z nimi. Jeśli wszyscy członkowie rodziny w jednakowy sposób postrzegają trudną sytuację, wówczas ułatwi to całej rodzinie poradzenie sobie z nią (E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy 1996, s. 90).

W konsekwencji odmienna percepcja trudnej sytuacji będzie powodowała różny repertuar zachowań i sposobów radzenia sobie z nią w rodzinie i poza jej granicami. Stanowi to o różnorodności strategii zaradczych systemów rodzinnych w momencie doświadczania stresu. Marilyn A. McCubbin oraz Hemilton I. McCubbin wyróżnili cztery takie strategie.

1) Podejmowanie przez członków rodziny działań, których celem jest uzyskanie dodatkowych zasobów.

2) Podejmowanie działań, których celem jest zredukowanie liczby i/lub intensywności wymagań.

3) Poszukiwanie wspólnych sposobów odreagowania trudnej sytuacji.

4) Zmiana znaczenia trudnej sytuacji w taki sposób, by ta stała się bardziej przez rodzinę akceptowana. Dzieje się to w momencie, gdy zostanie dokonana zmiana widzenia trudności, obniżone zostaną oczekiwania względem siebie, dokonana zostanie zmiana widzenia zasobów systemu rodzinnego bądź zaakceptowanie faktu, że rodzina robi wszystko, co w jej mocy, by uporać się z sytuacją stresującą (E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy 1996, s. 91).

Istotną rolę w opisie strategii radzenia sobie rodziny z sytuacjami kryzysowymi odgrywa model prężności rodzinnej i związane z nim czynniki ochronne, które prowadzą do adaptacji oraz przystosowania rodziny, mimo istnienia czynników stresu i ryzyka. Wśród wspomnianych czynników ochronnych wyróżnia się:

1) stopień podatności rodziny na nadmierny stres; 2) zdolność rodziny do rozwiązywania problemów; 3) obecność zasobów wspomagających rodzinę;

116

4) znaczenie, jakie rodzina przypisuje danej sytuacji (K. Gąsior 2014, s. 83). Jednym z głównych autorów, który zaproponował kompleksowe podejście do problematyki zmiennych, które wpływają na występujące między rodzinami różnice w płaszczyźnie ich adaptacji do sytuacji stresowych, był Reuben Hill - twórca teorii kryzysu rodzinnego. Autor ten opracował formułę ABCX, zgodnie z którą: A określane jest jako stresor, który oddziałuje wzajemnie na siebie z B, czyli ze środkami, jakimi rodzina dysponuje w celu przezwyciężenia kryzysu, oraz z C, czyli ze sposobem, w jakim rodzina percypuje stresor, co prowadzi do powstania X, czyli kryzysu (M. Radochoński 1987, s. 59- 61). Model Reubena Hilla obrazuje mechanizm rozwoju sytuacji stresowej aż do momentu, w którym w rodzinie występuje kryzys, jednak nie wyjaśnia dwóch, bardzo istotnych kwestii: tego, co dzieje się po wystąpieniu kryzysu oraz w jaki sposób system rodzinny odzyskuje zakłóconą równowagę. Dopiero koncepcja R. Burra, oparta na podejściu systemowym, stara się uzupełnić wiedzę z zakresu stresu w rodzinie o brakujące elementy. Dodatkowo wzbogacona została ona badaniami H. I. McCubbina oraz jego współpracowników, prowadzonymi w populacji rodzin doświadczających długotrwałego stresu, spowodowanego brakiem mężów/ojców, którzy ponieśli śmierć na polu bitwy w Wietnamie. Na ich podstawie stworzono Teorię Podwójnego ABC/X, która „najpełniej wyjaśnia złożoność mechanizmów uczestniczących w powstawaniu kryzysu, jak i w procesie pokryzysowej readaptacji systemu rodzinnego” (W. Świętochowski 2010, s. 92). Model ten jest wzbogacony o cztery zmienne dodatkowe, którymi są:

 te stresory oraz wymagania (aA), które zostały nagromadzone i pojawiły się przed kryzysem (a), jak również te, które pojawiły się po kryzysie (A);

 zasoby (bB), na które składają się zarówno te, które już istnieją w rodzinie (b), których celem jest wspomaganie jej w tym, by nie doszło do wystąpienia kryzysu w wyniku działania określonego stresora oraz nowe zasoby (B), które powstały w fazie „po kryzysie” i zostały dodane do zasobów już istniejących w rodzinie; aktywizacja tych zasobów zachodzi na skutek wymagań stawianych rodzinie przez nagromadzone stresory; to w jaki sposób rodzina dysponuje swoimi zasobami nierzadko ma decydujące znaczenie dla jej reakcji (dez)adaptacyjnej oraz ograniczenia skutków stresu; te systemy rodzinne, które dysponują znacznymi zasobami, nie potrafią jednak ich umiejętnie wykorzystać, równocześnie przejawiają większą podatność na stresor i dłużej borykają się z obciążeniami z nimi związanymi (W. Świętochowski 2010, s. 94);

 rodzinne znaczenia oraz definicje (cC); składa się na nie rodzinna percepcja sytuacji kryzysowej w sytuacji, gdy ta poddawana jest działaniom stresorów; ujmując

117

całościowo sytuację kryzysu, należałoby wziąć pod uwagę: stresor, który uważany jest za przyczynę kryzysu, dodatkowe stresory i napięcia występujące w rodzinie, stare oraz nowe zasoby, oceny tego, co powinno zostać w rodzinie zrobione, by ta mogła odzyskać stan homeostazy;

 radzenie sobie, które ma na celu adaptację (xX); dla poradzenia sobie z występującym w rodzinie kryzysem istotna jest nie tylko jego percepcja przez rodzinę oraz jej zasoby, ale także realizowana przez nią aktywność w kontekście doświadczania trudnej sytuacji (B. H. Lachowska 2013, s. 15).

W scharakteryzowanym powyżej modelu konsekwencją jest adaptacja (xX). Obejmuje ona (adaptacja) zakres działań i ich rezultatów w odniesieniu do osiągnięcia przez rodzinę

równowagi między jednym systemem/podsystemem a możliwościami innego

systemu/podsystemu. Brak dopasowania, rozumiany jako brak równowagi pomiędzy wymaganiami jednego systemu/podsystemu a możliwościami ich realizacji przez inny system/podsystem, generuje stres rodzinny i rodzi potrzebę jej restrukturyzacji (B. H. Lachowska 2013, s. 16).

Istotną rolę w poradzeniu sobie rodziny ze stresorem/stresorami, odgrywają jej zasoby, a konkretniej zasoby systemowe, które McCubbin, Olson oraz Larsen określają, jako „coś więcej” aniżeli podstawowe cechy wymiarów systemu (W. Świętochowski 2010, s. 94). Wskazują dwa oddzielne wymiary mocnych stron rodziny - jej dumę oraz zgodę. Przez dumę rozumieją zespół cech, które mogą być wyznacznikami darzenia się wzajemnym szacunkiem przez członków rodziny oraz wyznawaniu przez nich podobnych poglądów, jak również wartości. Z kolei zgoda odnosi się do przekonania o braku istotnych i zasadniczych konfliktów w systemie rodzinnym, wzajemnej akceptacji członków rodziny oraz jej skuteczności, jak również sprawności w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami (W. Świętochowski 2010, s. 94). Pisząc o zasobach rodzinnych, oprócz kategorii wyżej wyróżnionej, w literaturze przedmiotu można znaleźć szereg różnorodnych ujęć tego terminu. Powołując się na Beatę Marię Nowak, przez zasoby rodzinne rozumiem „zbiór wszystkich dostępnych rodzinie (zewnętrznych, społeczno-środowiskowych) i posiadanych przez nią (wewnętrznych - osobowych i systemowych) elementów sprzyjających rozwojowi” (B. M. Nowak 2012, s. 13). Można spotkać się również z innym określeniem zasobów rodzinnych - prężnością rodziny, czyli resilience⁷³ bądź empowerment, co oznacza proces nabywania wiedzy o potencjałach

73 Sformułowanie resilience, w odniesieniu do dorosłych dzieci alkoholików, zostanie szerzej omówione w dalszej części pracy.

118

indywidualnych, osobistych oraz możliwościach ich wykorzystania w trudnej sytuacji (B. M. Nowak 2012, s. 13).

To, w jaki sposób rodzina wykorzysta dostępne jej zasoby, w dużej mierze determinowane jest „przez strategie zmagania się ze stresem stosowane przez jej członków” (W. Świętochowski 2010, s. 94). Precyzyjniejsze poznanie sposobów oraz mechanizmów radzenia sobie przez rodzinę ze stresem/trudnymi sytuacjami, pomoże w lepszym zrozumieniu tego, w jakim stopniu wykorzystuje ona dostępne jej zasoby. Jest to tak samo istotne, jak badanie rodzajów oraz siły stresorów na nią działających. Z badań naukowych wynika, że strategie zmagania się, wykorzystywane przez rodzinę w relacji ze stresorem, najczęściej prowadzą do:

a) eliminowania tych czynników, które wzmagają podatność rodziny na stres, a które równocześnie zaburzają w niej równowagę emocjonalną;

b) zwiększania się zasobów sił oraz środków rodziny, które chronią ją przed rozpadem (np. w wyniku wzrostu jej spójności oraz lepszej organizacji życia rodzinnego); c) eliminowania bądź zmniejszania siły stresorów, które oddziałują na rodzinę oraz

wiążących się z nimi obciążeń i mobilizacji rodziny do tego, by dokonywała odpowiednich zmian w otoczeniu społecznym (W. Świętochowski 2010, s. 95). Kolejnym istotnym aspektem mającym wpływ na sposób radzenia sobie rodziny z trudnymi sytuacjami, będzie etap jej rozwoju, w którym wystąpiła sytuacja stresowa. Przechodzenie przez kolejne cykle rozwoju rodziny wzbogaca ją o nowe doświadczenia, a tym samym o zasoby związane z radzeniem sobie w danej sytuacji. Innymi strategiami może posługiwać się rodzina w fazie narzeczeństwa, gdy „młodzi ludzie uczą się kontaktu partnerskiego” (K. Ostoja-Zawadzka 1999, s. 21), a innymi rodzina będąca w fazie emerytury i starości, gdy partnerzy wyposażeni są w szereg doświadczeń wzbogacających ich indywidualny i rodzinny system radzenia sobie (K. Ostoja-Zawadzka 1999, s. 29). Wszystkie trudne i stresujące sytuacje, w których członkowie rodziny byli zmuszeni równocześnie rozwijać się przy zachowaniu równowagi systemu, mogą wzbogacić jego funkcjonowanie o nowe zasoby (W. Świętochowski 2010, s. 95). Bowiem stres (albo sytuacja stresowa), która generuje napięcie w rodzinie, nie zawsze musi być rozpatrywany w kategoriach jego negatywnego wpływu na funkcjonowanie jednostki bądź całego systemu rodzinnego. Jak wskazuje Mieczysław Radochoński, „stres stanowiąc istotny element wielu sytuacji, w jakie jesteśmy uwikłani, jest po prostu nieodłącznym aspektem życia. Całkowity brak stresu stanowiłby nie mniejsze zagrożenie niż jego nadmiar” (M. Radochoński 1987, s. 56). W

119

konsekwencji istotny jest nie tyle sam fakt wystąpienia stresu w życiu rodziny, ile jej reakcja i możliwości poradzenia sobie z sytuacją, która ten stres wywołała.

Powyższe rozważania pokazały, że każda rodzina, ze względu na jej indywidualne właściwości, zasoby, możliwości, będzie w różny sposób radziła sobie z trudną sytuacją, a przede wszystkim ją postrzegała i interpretowała. Różnorodność wspomnianych sposobów radzenia sobie rodziny różnicuje ją od innych systemów rodzinnych i stanowi o jej unikatowości i niepowtarzalności. Za Marilyn A. McCubbin oraz H. I. McCubbin można wyróżnić trzy typy rodzin, które zostały skategoryzowane w zależności od ich szczególnych właściwości ułatwiających im radzenie sobie z sytuacją kryzysową. Na każdy z wymienionych typów rodzin składają się jego określone modele.