Mentalizacja w odniesieniu do dzieci alkoholików- zarys teoretyczny 113 Koncepcja mentalizacji Petera Fonagy’ego nawiązuje do założeń teorii przywiązania, a Koncepcja mentalizacji Petera Fonagy’ego nawiązuje do założeń teorii przywiązania, a

jej pierwotne opracowanie zostało dokonane w celu wyjaśnienia mechanizmu powstawania zaburzenia osobowości borderline. Pojęcie to funkcjonuje w literaturze przedmiotu od lat siedemdziesiątych XX wieku, odnosząc swoje znaczenie do szeroko opisywanej teorii umysłu (M. Marszał 2015, s. 61).

Wspomniany autor zwraca uwagę na procesualny wymiar mentalizacji, który określa mentalizowaniem. W jednym z artykułów stwierdza: „mentalizacja, albo lepiej mentalizowanie, jest procesem, dzięki któremu rozumiemy siebie oraz innych ludzi dokładnie i dogłębnie w kategoriach subiektywnych stanów oraz procesów umysłowych” (A. Bateman, P. Fonagy 2010, s. 11: tłum. Dorota Dolata). W takim kontekście mentalizacja jest procesem, który nie musi być zwerbalizowany, jak również uświadamiany. Może być aktywizowany automatycznie, ale również podlegać zakłóceniom - czyli posiadać własną dynamikę czasową (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 49; M. Stawicka, D. Górska 2016, s. 43).

Podobnie jak tworzenie określonego stylu przywiązania w relacji figura przywiązania - dziecko, również mentalizacja ujawnia się w kontekście relacji niemowlę - dorosły, ponieważ operacjonalizowana jest „jako refleksyjne działanie powstałe w wyniku transformacji systemu przywiązania na wyższy poziom” (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 49). Szczególnie ważne okazują się być relacje dziecka z rodzicem, którego stopień responsywności na sygnały płynące od potomka będzie dla niego (dziecka) zwrotną informacją dotyczącą własnych stanów emocjonalnych. Jest to zatem początek procesu, który odpowiada za regulację

113 Mentalizacja jest zjawiskiem niezwykle złożonym oraz wielowymiarowym. Jak wskazują Magdalena Stawicka oraz Dominika Górska, jest to konstrukt ujmowany jako „kompetencja rozległa, złożona i wielowymiarowa o skomplikowanym, wieloczynnikowym podłożu i bardzo różnorodnych przejawach (M. Stawicka, D. Górska 2016, s. 49). W ostatnich latach zainteresowanie naukowe tą problematyką znacznie wzrosło. Pojawia się coraz więcej badań, jak również treści teoretycznych wyjaśniających omawianą koncepcję. Moim celem nie jest jednak precyzyjne zgłębienie omawianej tematyki, a jedynie jej zarysowanie w odniesieniu do interesujących mnie wątków: teorii przywiązania i dzieci z rodzin alkoholowych. W konsekwencji, w swojej pracy dokonam jedynie zarysu teoretycznego mentalizacji nie odwołując się do jego zagadnień szczegółowych.

184

emocji oraz samokontrolę, a zaburzenia w zakresie mentalizacji mogą wiązać się z wczesną traumą, jak również jakością relacji między matką a dzieckiem, generując określone trudności w funkcjonowaniu psychicznym osoby dorosłej (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 49; M. Marszał 2015, s. 61).

W wyniku interakcji figury przywiązania z dzieckiem, możliwe są przede wszystkim trzy konstelacje reakcji opiekunów na stany umysłowe dziecka.

1. Wrażliwe oraz adekwatne ich odzwierciedlanie, które możliwe jest wyłącznie w przypadku bezpiecznego stylu przywiązania. Jeśli rodzic posiada wysoki stopień samoświadomości i stara się wnikliwie zrozumieć dziecko, wówczas pozwala mu na naukę zarówno koncentracji, jak również uważności na siebie i innych ludzi. W konsekwencji takiej jakości relacji dziecko nabiera zdolności do podejmowania refleksji nad własnymi stanami emocjonalnymi i ich rozumieniem (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 50). Ponadto w bezpiecznym stylu przywiązania dziecko doświadcza adekwatnej regulacji emocji, „między innymi poprzez odzwierciedlanie, szczególnie w sytuacji doznawania negatywnego afektu, a więc wtedy, kiedy aktywowany jest system przywiązania nakazujący uruchomienie zachowań zmierzających do poszukiwania bliskości z opiekunem” (M. Stawicka, D. Górska 2016, s. 56).

2. Trudność adekwatnego reagowania przez rodzica na sygnały płynące od dziecka. W takiej sytuacji mamy do czynienia z pozabezpiecznym stylem przywiązania oraz niemożnością u jednostki pełnego rozwoju w zakresie mentalizacji. W rezultacie dzieci „nie uczą się, jak rozumieć własne emocje, potrzeby, myśli i uczucia oraz jak rozumieć emocje, myśli potrzeby i uczucia innych” (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 50).

3. Zaniedbywanie i krzywdzenie dziecka. Wówczas jednostka doświadcza traumy przywiązania - wynika z doświadczanego strachu oraz bardzo silnego stresu. Dziecko poszukując kontaktu z opiekunem, zamiast ukojenia, doznaje pogłębienia stanu zaalarmowania, co jest konsekwencją dysfunkcyjnego zachowania opiekuna. Rosnące przerażenie „pogłębia tendencję do lgnięcia do opiekuna, który niestety nie tylko zawodzi pod względem regulacji napięcia dziecka, ale wywołuje u dziecka stan skrajnego negatywnego pobudzenia” (M. Stawicka, D. Górska 2016, s. 58).

185

Mechanizm związku pomiędzy mentalizacją a doświadczaniem w dzieciństwie traumy może mieć różną formę.

1. Doświadczenia wynikające z interakcji z wrogim lub niedostępnym opiekunem mogą doprowadzić do „obronnego zablokowania prób wnioskowania o jego stanach mentalnych w celu uniknięcia przez dziecko świadomości, że opiekun jest źródłem zagrożenia” (M. Marszał 2015, s. 82). Konsekwencją jest niementalizowanie o innych osobach w życiu dorosłym przez jednostkę odbieranych przez nią jako nieprzyjazne oraz zagrażające. Stanowi to wynik jej reakcji obronnej.

2. Wysoki poziom stresu doświadczany przez jednostkę od wczesnych lat jej życia może spowodować zablokowanie aktywności korowej, która wiąże się ze zdolnością do mentalizacji, nawet przy stosunkowo niskim poziomie pobudzenia. 3. Doświadczenie traumy może skutkować chroniczną aktywacją systemu

przywiązania w okresie dorosłości jednostki, ponieważ „zwracanie się przez dziecko do opiekuna będącego źródłem traumy prowadzi do dalszego wzrostu pobudzenia i niezaspokojenia potrzeby bliskości z figurą przywiązania” (M. Marszał 2015, s. 82). Osoby dorosłe mają wówczas tendencję do poszukiwania poczucia bezpieczeństwa u figury przywiązania, która przeżywana jest jako wroga i niezaspokajająca (M. Marszał 2015, s. 82).

W tych systemach rodzinnych, w których dzieci doświadczają przemocy bądź poczucia bycia nieważnymi rozwój mentalizacji może zostać poważnie zakłócony. Wynika to ze zniekształcania lub zaprzeczania przez opiekunów prawdziwych intencji stojących za zachowaniem przemocowym. Inną trudnością jest również niewłaściwe odwzorowywanie stanów umysłowych dziecka, a nawet przypisywanie mu własnych nierozpoznanych stanów. Co więcej, jeśli wychowanek podejmie próbę zrozumienia uczuć, jak również myśli rodzica, który stosuje przemoc, często zostaje skonfrontowany z bolesnymi emocjami na temat swojej osoby (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 51). W przypadku dzieci doświadczających traumy przywiązania, rozwój mentalizacji zostaje znacznie zahamowany także z powodu blokowanej aktywacji wspomnień urazu, co pełni u jednostki funkcję adaptacyjną do zaistniałej sytuacji (M. Stawicka, D. Górska 2016, s. 58). Wykazują one wówczas szereg nieprawidłowości, które mogą wskazywać na problemy z mentalizacją. Wśród nich można wymienić: rzadsze stosowanie odniesień do własnych stanów mentalnych, mniejsze zaangażowanie w symboliczną zabawę, gorsze rozwiązywanie zadań badających teorię umysłu, trudności zarówno z okazywaniem, jak również odczuwaniem empatii, trudności w regulowaniu emocji oraz rozpoznawaniu i różnicowaniu stanów emocjonalnych.

186

Podkreślenia wymaga fakt, że samo doświadczenie traumy w dzieciństwie nie jest jedynym czynnikiem rzutującym na wystąpienie patologii osobowości. Duże znaczenie przypisuje się klimatowi emocjonalnemu (niskie zaangażowanie emocjonalne rodziców, przemoc emocjonalna czy/i zaniedbanie dziecka), który nie pozwala na przepracowanie traumatyzującego doświadczenia. W wyjaśnianiu zaburzeń rozwoju zdolności do mentalizacji bardzo istotną rolę odgrywa także komunikacja i spójność dyskursu dotyczącego stanów mentalnych - nie samo doświadczanie przez dziecko utraty opiekuna bądź przemocy z jego udziałem (M. Marszał 2015, s. 81-82).

Z powodu doświadczania traumatycznych przeżyć może pojawić się stan

hipermentalizacji oznaczający przymus nieustannego i błyskawicznego wnioskowania o

stanach emocjonalnych, potrzebach oraz myślach opiekuna, by zapobiec potencjalnym przyszłym zagrażającym sytuacjom. Takie funkcjonowanie jest charakterystyczne dla dzieci osób uzależnionych od alkoholu, które niemal permanentnie starają się rozpoznać stan psychofizyczny uzależnionego rodzica, by móc adekwatnie reagować i uniknąć ewentualnej z nim konfrontacji bądź/ i konfliktów. Jak wskazują B. E. Robinson i J. L. Rhoden, rodzina alkoholowa stanowi „psychiczne pole bitwy, na którym każdy mężczyzna, kobieta czy dziecko musi walczyć o przetrwanie” (B. E. Robinson, J. L. Rhoden 1998, s. 77).

Nawiązując do problematyki związanej z hipermentalizacją, należy także wskazać na mechanizm identyfikacji z agresorem, w wyniku którego dziecko internalizuje zagrażające, jak również agresywne aspekty opiekuna pod postacią własnego self. W dorosłym życiu może to skutkować pojawieniem się autoagresji u jednostki i samouszkodzeniami. W kontekście podejmowanej przeze mnie problematyki istotne jest podkreślenie, że obronne zablokowanie zdolności do mentalizacji może być konsekwencją między innymi nadużywania substancji psychoaktywnych, z czym często wiążą się doświadczenia traumatyczne osób będących w interakcji z jednostką uzależnioną (M. Marszał 2015, s. 83). Charakterystyczne to jest zarówno wobec osób nadużywających alkoholu i pijących szkodliwie, jak również dla części populacji dorosłych dzieci alkoholików, u których stwierdza się nadużywanie substancji psychoaktywnych (S. Ślaski 2005, s. 40).

Ograniczona zdolność do mentalizowania, mimo że stanowi potencjalną przyczynę późniejszych trudności interpersonalnych dziecka, często może stanowić dla niego funkcję adaptacyjną oraz ochronną, ponieważ dzięki niej może ono dalej utrzymywać relacje ze swoimi rodzicami mimo doświadczania sytuacji traumatycznych (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 51).

187

Zdolność do mentalizacji jest bardzo ważna, ponieważ umożliwia jednostce rozwój tożsamości, jak również stabilnej samooceny. Zwiększenie zrozumienia emocji zarówno własnych, jak i innych osób zwrotnie prowadzi do wzrostu świadomości sytuacyjnej oraz społecznej. Dzięki temu dzieciom łatwiej jest w sposób elastyczny dostosować się do różnych sytuacj, chcąc osiągnąć zaplanowany cel (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 50).

Niewiele jest badań odnoszących się wprost do problematyki kształtowania się zdolności do mentalizacji u dzieci z rodzin alkoholowych. Te, które zostały zrealizowane (T. Ostler, O. S. Bahar, A. Jessee 2010; C. Fewell 2006 za: L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 52), potwierdzają „znacząco wyższy poziom pozabezpiecznego przywiązania u dorosłych dzieci uzależnionych rodziców oraz wysoki poziom refleksyjnego funkcjonowania wobec niepijących matek” (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 52). Obserwuje się u nich także wyższy poziom stresu. Może być on wyjaśniany uaktywnieniem się lękowych aspektów związanych z pozabezpiecznym przywiązaniem, które są ukierunkowane na utrzymanie relacji z obiektem przywiązania mającym być źródłem łagodzenia poczucia braku bezpieczeństwa. Można wobec tego wnioskować, że dorosłe dzieci uzależnionych rodziców podejmują próby empatycznego zrozumienia motywacji, jak również stanu umysłowego nieuzależnionego rodzica. Niemniej jednak nie pełni to funkcji ochronnej wobec psychologicznego dystresu (L. Cierpiałkowska, I. Grzegorzewska 2016, s. 52).

5.2.4. Samoocena dzieci oraz adolescentów wychowywanych w rodzinach