Dyplomacja pingpongowa pomiędzy Chińską Republiką Ludową a Stanami ZjednoczonymiChińską Republiką Ludową a Stanami Zjednoczonymi

Zdecydowanie najbardziej znanym i najczęściej przytaczanym przykładem dyplomacji sportowej w  ogóle jest tzw. dyplomacja pingpongowa pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a  Chińską Republiką Ludową. Komunistyczne Chi-ny stanowią jedno z dwóch państw chińskich powstałych w wyniku wojny do-mowej. Republika Chińska na Tajwanie została uznana przez państwa zachodnie, podczas gdy państwa komunistyczne nawiązały bliskie stosunki z reprezentującą tę samą ideologię ChRL1. Chiński sojusz ze Związkiem Radzieckim z czasem za-czął się jednak kruszyć, w pewnym momencie przechodząc niemal w stan ostrej konfrontacji2. Było to oczywiście dla komunistycznych Chin niekorzystne, stąd zapewne chęć poszukiwania możliwości otworzenia się na relacje międzynaro-dowe. Chiny co prawda utrzymywały w tym czasie stosunkowo bliskie relacje z państwami niezaangażowanymi, jednak otwarcie na Zachód było w tej sytuacji naturalnym, aczkolwiek nie pozbawionym ryzyka kierunkiem. Wskazuje się tak-że na inne powody, dla których Chiny dążyły do zblitak-żenia z USA, wśród nich chęć wstąpienia do Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz nawiązania kontaktów handlowych ze Stanami Zjednoczonymi, a potencjalnie również korzystne dla siebie rozwiązanie kwestii Tajwanu3. Nie bez znaczenia była też próba poprawy swojej sytuacji strategicznej, biorąc pod uwagę ochłodzenie relacji ze Związkiem Radzieckim.

Stany Zjednoczone także były zainteresowane nawiązaniem z Chinami bliż-szych stosunków, szczególnie za prezydentury Richarda Nixona, który jeszcze przed objęciem urzędu twierdził, że Stany Zjednoczone muszą przeorientować swoją politykę względem Chin, później zaś uczynił kwestię chińską jednym ze swoich priorytetów. Wiązało się to po części z jego wyborczą obietnicą honoro-wego wyjścia z Wietnamu, ale Nixon też wierzył, że bliższe stosunki z Chinami wzmocnią pozycję USA wobec Związku Radzieckiego. W grę wchodziła ponoć również jego ambicja – chciał być zapamiętany jako ten, który rozpoczął dialog z Chinami4. Na tle szerszej zaś polityki Amerykanom zależało na tym, aby nie doszło do potencjalnie niebezpiecznej eskalacji konfliktu radziecko-chińskiego,

1 C.R. Hill, Olympic Politics. Athens to Atlanta 1896–1996, Manchester–New York

1996, s. 44.

2 W.  Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa

2005, s. 120–121, 156.

3 N. Bernkopf Tucker, Strait Talks. United States – Taiwan Relations and the Crisis

with China, Cambridge 2009, s. 40.

4 G.  Xu, Olympic Dreams. China and Sports 1895–2008, Cambridge 2008,

a zakulisowo zamierzali wykorzystać tę sytuację do własnych celów5. Jak widać, potrzeba zbliżenia amerykańsko-chińskiego była obustronna.

Istniały wszakże poważne przeszkody stojące na drodze zbliżenia pomiędzy USA a ChRL. Pierwszą i najważniejszą był konflikt ideologiczny, blokujący moż-liwość nawiązania kontaktu za pomocą tradycyjnych kanałów dyplomatycznych, aczkolwiek i  takie próby były podejmowane, np. przez przedstawicieli dyplo-matycznych w Genewie oraz ambasadorów w Warszawie6. Kolejna to stosunki dyplomatyczne USA z Republiką Chińską (Tajwanem), gdzie stacjonowało na-wet amerykańskie wojsko. Ze względu na wzajemną wrogość ChRL i Tajwanu Amerykanie zmuszeni byli do bardzo ostrożnych działań. Wskazuje się jednak, że poza kwestią Tajwanu nie istniał większy konflikt interesów narodowych pomię-dzy ChRL a USA7.

Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania, od początku lat siedemdziesią-tych podejmowano starania, aby zaaranżować amerykańsko-chińskie spotkanie na wysokim szczeblu. Nixonowi zależało na tym, aby inicjatywa ta miała charak-ter dyplomacji tajnej, gdyż obawiał się, że zablokuje ją tajwańskie lobby w USA8. Ponadto obie strony czyniły w tym czasie różne gesty dobrej woli, np. w grudniu 1970 roku w chińskim „Dzienniku Ludowym” na pierwszej stronie ukazało się zdjęcie ukazujące Mao Zedonga wraz z amerykańskim dziennikarzem Edgarem Snowem na placu Tian’anmen, opatrzone komentarzem: „Ludzie z całego świata, w tym Amerykanie, są naszymi przyjaciółmi”9. Jeśli chodzi o politykę Nixona, do takich gestów można zaliczyć rozluźnienie warunków podróżowania do Chin czy pewne ułatwienia w handlu10. Sygnały te bywały określane jako „dyploma-cja uśmiechów”11. Tego typu droga komunikacji była dość charakterystyczna dla okresu zimnowojennego, można ją było także dostrzec w kontekście opisy-wanego dalej zbliżenia radziecko-kanadyjskiego. Powyższy przebieg wydarzeń ukazuje prawdziwą istotę prowadzenia dyplomacji sportowej jako instrumentu umożliwiającego podjęcie właściwej dyplomacji. W opisanej sytuacji niezwykle

5 T.F. Carter, J. Sugden, The USA and Sporting Diplomacy: Comparing and

Contrast-ing the Cases of Table Tennis with China and Baseball with Cuba in the 1970s,

„Internatio-nal Relations” 2011, no. 26(1), s. 103.

6 P. Grodzki, Dyplomacja pingpongowa w kontekście relacji USA–CHRL w latach 70.

XX w., [w:] Dyplomacja publiczna wobec wyzwań współczesnego świata, red.

M. Miedziń-ska, A. Kusztykiewicz, Warszawa 2017, s. 67.

7 Y. Xia, Negotiating with the Enemy. U.S. – China Talks during the Cold War, 1949–

1972, Bloomington 2006, s. 154.

8 Ibidem, s. 154–155.

9 G. Xu, Olympic Dreams…, s. 120, 123.

10 Wywiad Prezydenta Richarda Nixona dla Wydawców Czasopism, Waszyngton, dnia 16 kwietnia 1971 r., „Zeszyty Dokumentacyjne. Seria Monograficzna” 1972, nr 5, s. 57.

trudne było nawiązanie otwartych rozmów pomimo obustronnej woli ku temu. Przydatny był tu „nietuzinkowy krok”, którym miała się okazać dyplomacja ping-pongowa.

Wstępem do późniejszej dyplomacji pingpongowej był udział chińskiej dru-żyny w mistrzostwach świata w tenisie stołowym, które odbywały się w japoń-skiej Nagoi w marcu i kwietniu 1971 roku. Pozostająca poza międzynarodowym sportem ChRL zachowała bowiem członkostwo w Światowej Federacji Tenisa Stołowego i po stosownych negocjacjach z udziałem premiera Chin Zhou Enlaia zdecydowano o udziale Chin w mistrzostwach12.

Bezpośrednio przed wyruszeniem na mistrzostwa podczas uroczystości po-żegnania zawodników w Wielkiej Hali Ludowej premier Zhou Enlai miał poprosić reprezentantów, aby kierowali się zasadą: „najpierw przyjaźń, potem rywalizacja”. Chiński rząd wydał także szereg instrukcji odnośnie kontaktów z Amerykanami, m.in. nie wolno było witać się jako pierwszy, wymieniać się flagami, dozwolony był natomiast uścisk dłoni13. Biorąc pod uwagę późniejsze rozstrzygnięcia, wspo-mniane instrukcje mogą wydać się zaskakujące lub też sugerować brak wcześniej-szego planu zaproszenia Amerykanów do Chin.

W  trakcie zawodów miało dojść do przypadkowego spotkania chińskiego mistrza świata Zhuang Zedonga z Amerykaninem Glennem Cowanem, kiedy ten ostatni spóźnił się na autobus i został podwieziony przez Chińczyków. Następ-stwem tego kontaktu miała być propozycja ze strony Chińczyka, aby zorganizo-wać w Chinach chińsko-amerykańskie mecze tenisa stołowego14. Nie ma jednak zgodności co do konkretnej formy sformułowania zaproszenia. Wiele wskazuje na to, że to Amerykanie o nie zabiegali15. Być może brak precyzyjnych informa-cji na ten temat był częścią planu zachowania amerykańsko-chińskich kontaktów w tajemnicy.

W dniu 6 kwietnia 1971 roku amerykańska drużyna otrzymała oficjalne za-proszenie do odbycia tournée po Chinach. Zostało ono poprzedzone nieoficjalną wizytą chińskiego przedstawiciela Song Zhonga w hotelu amerykańskiej drużyny,

12 Negocjowano z  organizatorami mistrzostw, ale także prowadzono rozmowy

z prezydentem Światowej Federacji Tenisa Stołowego H. Royem Evansem, który miał zasugerować, aby po mistrzostwach Chiny zaprosiły kilka reprezentacji na towarzyskie mecze, aczkolwiek nie ma pewności, czy sugestia ta była powodem dalszych

rozstrzyg-nięć. G. Xu, Olympic Dreams…, s. 127; R. Espy, The Politics of the Olympic Games. With

Epilogue, 1976–1980, Berkeley 1981, s. 127–128; F. Danner, Adventures of the Ping-Pong Diplomats. The U.S. – China Friendship Matches Change World History, vol. 1,

Blooming-ton 2012, s. 77; A. Axelrod, The Real History of the Cold War. A New Look at the Past, New

York 2009, s. 378.

13 G. Xu, Olympic Dreams…, s. 129.

14 G.A. Pigman, Contemporary Diplomacy, Cambridge 2010, s. 193.

który pytał o gotowość do wymiany, obiecując także pokrycie wszelkich kosztów. Ze strony amerykańskiej za decyzję odpowiadał specjalista od Chin w amerykań-skiej ambasadzie w Tokio, który wyraził zgodę na wyjazd. Nixon miał przyjąć tę wiadomość z radością i od razu polecić wystawienie wiz dziennikarzom, aby mogli relacjonować tournée16. Trzeba podkreślić, że mimo oczywistego zaangażowania także władz państwowych przynajmniej z perspektywy amerykańskiej była to ini-cjatywa oddolna, co jest charakterystyczne dla tej formy dyplomacji sportowej.

Dziesiątego kwietnia rozpoczęła się wizyta amerykańskiej drużyny tenisa stołowego w Chinach. Amerykanie odwiedzili Pekin, Szanghaj i Hangzhou oraz rozegrali dwa mecze towarzyskie17. Zostali przyjęci bardzo ciepło i entuzjastycz-nie, w  co osobiście zaangażowany był premier Zhou. Kulminacją wizyty było jego spotkanie z drużynami chińską, amerykańską oraz czterema innymi wizy-tującymi wówczas ChRL w Wielkiej Hali Ludowej, podczas którego powiedział: „Wasza wizyta otworzyła nowy rozdział w historii stosunków pomiędzy Chińczy-kami i Amerykanami”18. Miało to symboliczne znaczenie także z tego względu, że w tym okresie wielu zachodnich dyplomatów akredytowanych w Pekinie nie otrzymało możliwości wzięcia udziału w takim spotkaniu19. Kilka godzin później Waszyngton ogłosił zniesienie trwającego od 22 lat embarga na handel z China-mi, zezwolenie na handel towarami będącymi bliskim ekwiwalentem tych, który-mi handlowano ze Związkiem Radzieckim, zakończenie kontroli amerykańskiej waluty w odniesieniu do Chin oraz ułatwienia wizowe dla Chińczyków chcących odwiedzić Stany Zjednoczone20.

Od tego momentu wydarzenia rozwijały się niezwykle dynamicznie. W lipcu 1971 roku Sekretarz Stanu USA Henry Kissinger złożył wizytę w Chinach, pod-czas której rozmawiał z premierem Zhou. Wizyta była tajna, ale wkrótce R. Nixon podał tę informację do publicznej wiadomości. Podjęto także przygotowania do wizyty samego prezydenta USA w Pekinie. W październiku 1971 roku Kissinger ponownie udał się do ChRL, tym razem już oficjalnie. Wówczas ustalono szczegó-ły odnośnie wizyty Nixona, a zaraz potem przeprowadzono w Chinach kampanię wyjaśniającą społeczeństwu zmianę w stosunkach z USA. Richard Nixon przybył ostatecznie do Chińskiej Republiki Ludowej 21 lutego 1972 roku. Podczas wizy-ty podpisano dokument określany jako nieformalne porozumienie strategiczne

16 E. Ladley, Nixon’s China Trip, Lincoln 2002, s. 108; N. Griffin, Ping-Pong

Diplo-macy. The Secret History behind the Game that Changed the World, New York 2014, s. 197.

17 A. Axelrod, The Real History…, s. 378; G. Xu, Olympic Dreams…, s. 135.

18 Y. Xia, Negotiating with the Enemy…, s. 154.

19 The International Olympic Committee One Hundred Years. The Idea – The Presidents – The Achievements, vol. 3, Lausanne 1996, s. 20.

20 Y. Xia, Negotiating with the Enemy…, s. 153–154; G.A. Pigman, Contemporary

pomiędzy dwoma państwami21. Już w  październiku 1971 roku komunistyczne Chiny zostały ponadto przyjęte do Organizacji Narodów Zjednoczonych, w miej-sce Tajwanu. Jak widać, polityczne następstwa dyplomacji pingpongowej były nie-zwykle doniosłe i można jednoznacznie stwierdzić, że był to przejaw dyplomacji sportowej, który przyniósł konkretne, namacalne korzyści polityczne dla zaintere-sowanych państw oraz zmianę w kształcie stosunków między nimi.

Dyplomacja pingpongowa ujmowana jest najczęściej jako jednostkowe wy-darzenie z 1971 roku, aczkolwiek rok później doszło do jej ponowienia. Wiosną 1972 roku reprezentacja Chin w tenisa stołowego złożyła wizytę w USA, przy czym zaproszenie zostało wystosowane przez Amerykanów jeszcze przed ich wi-zytą w ChRL22. Kontakty związane z aranżowaniem rewizyty odbywały się głów-nie na linii pozarządowej, z bardzo głów-nieznacznym bezpośrednim zaangażowagłów-niem Białego Domu. Pojawiały się przy tym pewne trudności, ale udało się je ostatecz-nie przezwyciężyć i w kwietniu 1972 roku doszło do serii meczów towarzyskich pod nazwą „Najpierw Przyjaźń”23. Mecz o szczególnie symbolicznym znaczeniu został rozegrany w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych 19 kwietnia 1972 roku24. W tym samym roku doszło do wizyty amerykańskiej reprezentacji koszykarskiej w Chinach25. Jak widać, wraz z poprawą stosunków pomiędzy pań-stwami rozwijano także kontakty sportowe.

Wydarzenia związane z dyplomacją pingpongową zostały uznane za ogrom-ny sukces dyplomatyczogrom-ny i większość obserwatorów podziela pogląd, że był to ważny krok na drodze do pełnej normalizacji stosunków między dwoma państwa-mi osiem lat później26. Premier Zhou Enlai miał powiedzieć, że „nigdy wcześniej w historii sport nie został w tak efektywny sposób wykorzystany jako narzędzie międzynarodowej dyplomacji”27. Doprowadziły one do wyraźnej zmiany poli-tycznego klimatu dla kontaktów pomiędzy USA a ChRL. Umożliwiły „przetarcie

21 J.S. Goldstein, J.R. Freeman, Three-Way Street. Strategic Reciprocity in World

Po-litics, Chicago 1990, s. 109–111.

22 G. Xu, Olympic Dreams…, s. 148.

23 J.  Basu, Ping-Pong Diplomacy Returns to Stanford after 25 Years, „Stanford

News”, 15.07.1997, http://news.stanford.edu/pr/97/970715pingpong.html [dostęp: 6.06.2016].

24 G. Murray, Scoops, Pests and Ping Pong Diplomacy, 16.08.2011,

http://www.chi-na.org.cn/opinion/2011-08/16/content_23222348.htm [dostęp: 3.03.2017].

25 J. Goldberg, Sporting Diplomacy: Boosting the Size of the Diplomatic Corps, „The

Washington Quarterly” 2000, vol. 23, no. 4, s. 67.

26 A.L. Johns, Introduction. Competing in the Global Arena: Sport and Foreign

Rela-tions since 1945, [w:] Diplomatic Games. Sport, Statecraft, and International RelaRela-tions since 1945, red. H.L. Dichter, A.L. Johns, Lexington 2014, s. 2.

27 C. Bjola, M. Kornprobst, Understanding International Diplomacy. Theory, Practice

szlaku” dla nawiązania stosunków dyplomatycznych. Wcześniej kontaktowano się jedynie za pomocą dyplomacji tajnej. Odbywające się w Japonii mistrzostwa świata w  tenisie stołowym stanowiły dogodną okoliczność, z  której po prostu obie strony skorzystały. Jednakże nie należy zapominać o  tym, że w  Chinach już wcześniej wykorzystywano sport w celu utrzymywania przyjacielskich rela-cji z innymi państwami, aczkolwiek dotyczyło to państw, z którymi ChRL miała dobre stosunki, podczas gdy dyplomacja pingpongowa wiązała się ze zbliżeniem z państwem postrzeganym oficjalnie jako wrogie.

Według Stuarta Murraya i  Geoffreya Pigmana dyplomacja pingpongowa miała być narzędziem umożliwiającym przetestowanie, czy opinia publiczna w obydwu państwach zaakceptowałaby otwarcie dotychczas zamrożonych rela-cji28. Twierdzi się także, że chodziło o przygotowanie społeczeństwa chińskiego do zmiany w relacjach z USA29. Pamiętać bowiem trzeba, że przez szereg lat pań-stwo to było w Chinach określane jako wróg. W tym kontekście dyplomacja ping-pongowa miała obok wymiaru zewnętrznego także wymiar wewnętrzny, co jest zresztą charakterystyczne, jeśli chodzi o dyplomację sportową, zarówno ukierun-kowaną na zbliżenie międzynarodowe, jak i kształtowanie wizerunku państwa.

Rozpatrując dyplomatyczne znaczenie amerykańsko-chińskiej dyplomacji pingpongowej, należy także zastanowić się nad zagadnieniem wyboru właśnie te-nisa stołowego jako narzędzia zbliżenia. Być może był to zbieg okoliczności, jako że akurat w mistrzostwach świata w tenisie stołowym wzięły udział reprezentacje obu państw. Niektórzy autorzy zwracają jednak uwagę, że wybór właśnie tego sportu był nieprzypadkowy. Oczekiwano bowiem, że mecze tenisa stołowego zostaną wy-grane przez Chińczyków. Tezę tę wspiera argument, że w kolejnym roku nastąpiła wizyta amerykańskiej reprezentacji w koszykówce w ChRL, i tym razem spodzie-wano się zwycięstw Amerykanów. Takie wyniki nie zostałyby uznane za „utratę twarzy” strony przegrywającej30. Ponadto twierdzi się, że ze względu na wysoki poziom zawodników chińskich pokazowe mecze w tej dyscyplinie miały zostać odebrane cieplej przez mieszkańców Chin31. Biorąc pod uwagę przytoczone wyżej argumenty, wydaje się, że wybór tenisa stołowego jako środka zbliżenia był z róż-nych względów korzystny i pożądany, jednak o tym, że zorganizowano wymia-nę właśnie tenisistów stołowych, najprawdopodobniej zadecydowały sprzyjające okoliczności, czyli odbywające się w Japonii mistrzostwa świata w tej dyscyplinie.

28 S. Murray, G.A. Pigman, Mapping the Relationship between International Sport and

Diplomacy, „Sport in Society” 2014, vol. 17, no. 9, s. 1101.

29 Y. Xia, Negotiating with the Enemy…, s. 152–153.

30 B. Houlihan, Politics and Sport, [w:] Handbook of Sports Studies, red. J. Coakley,

E.  Dunning, London 2004, s.  217; M.  Coxall, Human Manipulation. A  Handbook,

[b.m.w.] 2013, s. 261.