STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWAMI
2.6. Kanadyjsko-radziecka dyplomacja hokejowa
Kanadyjsko-radziecka dyplomacja hokejowa to kolejny przejaw dyplomacji sportowej ukierunkowanej na zbliżenie międzynarodowe. Hokej na lodzie był wykorzystywany w celach dyplomatycznych także przez inne państwa, np. na linii Stany Zjednoczone–Związek Radziecki, jak się jednak zdaje, to kanadyjsko--radziecka dyplomacja hokejowa była najdalej posunięta i w największym stop-niu wpłynęła na stosunki dwustronne.
Hokej na lodzie jest niezwykle istotny dla Kanady, która przez wiele lat do-minowała w międzynarodowej rywalizacji w tej dyscyplinie sportu. Twierdzi się nawet, że przyczynił się do stworzenia odrębnej tożsamości Kanadyjczyków, bio-rąc pod uwagę brak wspólnej dla populacji tego kraju kultury czy języka176. Także w kanadyjskiej dyplomacji publicznej hokej na lodzie zajmuje szczególne miej-sce, państwo to jest bowiem kojarzone z tą dyscypliną sportu177. Tradycje hokeja na lodzie były w ZSRR o wiele skromniejsze, aczkolwiek społeczeństwo radziec-kie było do niego entuzjastycznie nastawione178. Dyscyplina ta wydawała się więc odpowiednia do prowadzenia działań dyplomatycznych, gdyż ewentualne kon-takty na tym polu budziły duże zainteresowanie wśród obu społeczeństw. Jednak-że jak zostanie wskazane w dalszej części niniejszego podrozdziału, sytuacja ta
175 M.M. Reinos, Academic Diplomacy: Cultural Exchange between Cuba and the
United States, [w:] Debating U.S. – Cuban Relations, red. J.I. Domínguez, R. Hernández,
L.G. Barbeira, New York 2012, s. 250.
176 J. Soares, Cold War, Hot Ice: International Ice Hockey 1947–1980, „Journal of
Sport History” 2007, vol. 34, no. 2, s. 208, 214.
177 E.H. Potter, Branding Canada. Projecting Canada’s Soft Power through Public
Diplomacy, Montreal 2009, s. 122.
prowadziła zarazem do pewnych trudności, jeśli chodzi o dyplomatyczny wymiar kontaktów hokejowych.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku z różnych powodów wyniki kanadyjskich hokeistów w międzynarodowej rywalizacji znacznie się po-gorszyły. Wobec odrzucenia przez Międzynarodową Federację Hokeja na Lodzie (IIHF) kanadyjskiej propozycji, aby w mistrzostwach świata mogli brać udział zawodowcy, Kanada z niej wystąpiła oraz zrezygnowała z organizowania zapla-nowanych na 1970 rok mistrzostw świata179. Wydarzenia te miały duże znaczenie dla dyplomacji hokejowej pomiędzy Kanadą a ZSRR, jaka miała się później wy-wiązać. W Kanadzie po pewnym czasie podjęto bowiem starania na rzecz powro-tu do międzynarodowej rywalizacji hokejowej, zdając sobie sprawę ze szkód wi-zerunkowych spowodowanych długotrwałą absencją. Za ponowną integrację z federacją hokejową odpowiedzialna była blisko powiązana z rządem federal-nym, utworzona w lutym 1969 roku organizacja pozarządowa Hockey Canada180. Podjęła ona negocjacje, które w niedługiej przyszłości miały doprowadzić do nawiązania kontaktów hokejowych ze Związkiem Radzieckim, określanych jako dyplomacja hokejowa.
Gdy premierem Kanady został w 1968 roku Pierre Trudeau, jednym z celów jego polityki zagranicznej było zbliżenie ze Związkiem Radzieckim, co było czę-ścią większej strategii mającej doprowadzić do zwiększenia niezależności Kanady w stosunkach międzynarodowych181. Trudeau wierzył, że dzięki temu, iż oba pań-stwa odnosiły sukcesy w hokeju na lodzie, sport ten stanowił logiczne narzędzie zacieśnienia więzów między nimi182. Także strona radziecka w pozytywny sposób przyjęła starania Kanady zmierzające do przedefiniowania wzajemnych relacji. Inicjatywę kanadyjską postrzegano bowiem jako „sposób na ułożenie stosunków z państwami zachodnimi na bardziej przewidywalnych podstawach”183.
W 1971 roku Trudeau złożył wizytę w ZSRR, podczas której spotkał się z radzieckim premierem Aleksiejem Kosyginem. Spotkanie oceniano jako bar-dzo udane w kontekście wzmocnienia relacji radziecko-kanadyjskich. Podpisano wówczas m.in. radziecko-kanadyjski protokół konsultacyjny oraz porozumienie
179 Niektórzy autorzy podają, że to nie Kanada zrezygnowała z organizacji
turnie-ju mistrzowskiego, ale został on jej odebrany po tym, jak wycofała się z IIHF.
D. Macin-tosh, M. Hawes, Sport and Canadian Diplomacy, Montreal– Buffalo–London 1994, s. 30;
J. Soares, The Cold War on Ice, „Brown Journal of World Affairs” 2008, vol. XIV, no. 2, s. 81.
180 D. Macintosh, M. Hawes, Sport and Canadian Diplomacy…, s. 27–31;
R. Macskim-ming, Cold War. The Amazing Canada-Soviet Hockey Series of 1972, Vancouver 1996, s. 7.
181 J. Scherer, G.H. Duquette, D.S. Mason, The Cold War and the (Re)articulation
of Canadian National Identity: The 1972 Canada-USSR Summit Series, [w:] East Plays West…, s. 168; J. Soares, The Cold War on…, s. 82.
182 J. Soares, Cold War, Hot…, s. 214.
dotyczące współpracy gospodarczej. Wkrótce potem Kosygin został zaproszony przez Trudeau do złożenia wizyty w Kanadzie. W ramach rozwoju kontaktów dy-plomatycznych przedmiotem rozmów międzyrządowych stały się także relacje ho-kejowe. Obie strony uznały, że „sport tworzył wspólne spoiwo, które mogłoby zo-stać wykorzystane do wzmocnienia bliskości”184. Zaczątkiem późniejszej wymiany miał być artykuł zamieszczony w radzieckiej gazecie „Izwiestija”, w którym wspo-minano o znudzeniu ciągłymi zwycięstwami radzieckiej reprezentacji hokejowej na mistrzostwach świata i igrzyskach olimpijskich oraz potrzebie nowych wyzwań. Dyplomaci kanadyjscy w Moskwie potraktowali to jako sugestię, zatem po niedłu-gim czasie doszło do spotkania autora artykułu Borisa Fiedosowa z pracownika-mi kanadyjskiej ambasady w Moskwie Garym Sz pracownika-mithem i Peterem Hancockiem, podczas którego strona radziecka wyraziła gotowość organizacji spotkań przeciw-ko Kanadyjczyprzeciw-kom grającym w NHL, na co we wcześniejszych latach nie było zgody185. W planowanej wymianie strony dostrzegły realną szansę na wzajemne zbliżenie. Zaaprobowanie przez stronę radziecką rywalizacji z zawodowcami może świadczyć o tym, że w tym wypadku przykładano mniejszą wagę do zwycięstwa (inaczej niż w wymianach sportowych ze Stanami Zjednoczonymi), a większą do poprawy wzajemnych stosunków (choć mogło się to wiązać z innym międzynaro-dowym statusem Kanady w porównaniu do USA). Warto podkreślić, że akurat tu-taj kontakty sportowe nie były konieczne do nawiązania kontaktów politycznych. Przeciwnie, to kontakty polityczne dały początek wymianom sportowym.
Negocjacje w sprawie zorganizowania spotkań hokejowych pomiędzy Kana-dą a ZSRR toczyły się niejako przy okazji rozmów działaczy kanadyjskich z IIHF odnośnie powrotu Kanady do międzynarodowej rywalizacji w tej dyscyplinie. I to w dużej mierze dzięki wsparciu działaczy radzieckich Kanadyjczykom udało się porozumieć z IIHF podczas spotkania w kwietniu 1972 roku. Wtedy też po-stanowiono zorganizować we wrześniu serię ośmiu meczów pomiędzy zespołami Kanady i Związku Radzieckiego186: cztery miały się odbyć w różnych miastach Kanady, a cztery w Moskwie187. Zbliżającą się wymianę potraktowano w Kana-dzie z taką powagą, że Departament Spraw Zewnętrznych powołał specjalną Ko-mórkę ds. Międzynarodowych Stosunków Sportowych w ramach Biura Spraw Publicznych188, która odpowiadała za przygotowania oraz za negocjacje i kwestie protokolarne189. Sugeruje to, że Kanadzie bardzo zależało na wykorzystaniu kon-taktu sportowego do poprawy stosunków ze Związkiem Radzieckim.
184 D. Macintosh, M. Hawes, Sport and Canadian Diplomacy…, s. 31.
185 R. Macskimming, Cold War…, s. 5–6.
186 D. Macintosh, M. Hawes, Sport and Canadian Diplomacy…, s. 32.
187 R. Macskimming, Cold War…, s. 9.
188 E.H. Potter, Branding Canada…, s. 92.
Do serii spotkań pomiędzy reprezentacją ZSRR a kanadyjską drużyną gwiazd występujących w lidze NHL doszło jesienią 1972 roku190. W ramach przygotowań zawodnicy radzieccy mieli najpierw przez dwa tygodnie funkcjonować według czasu kanadyjskiego. Z kolei Kanadyjczycy mieli pewne problemy ze skompleto-waniem możliwie najlepszego składu, ponieważ kluby nie chciały zwalniać swoich zawodników na planowane rozgrywki191. Pomimo braku kilku gwiazd Kanadyj-czycy, jak się wydawało, przystępowali do rywalizacji w roli faworytów, gdyż po raz pierwszy mieli okazję wystawić do gry przeciwko ZSRR swoich zawodowych ho-keistów. W pewnym sensie można tu zatem dostrzec realizację wcześniejszych ka-nadyjskich postulatów dotyczących międzynarodowej rywalizacji hokejowej, których niespełnienie doprowadziło do wystąpienia tego państwa z IIHF, chociaż oczywiście w tym wypadku miało to jedynie towarzyski wymiar.
Seria spotkań zakończyła się nieznacznym zwycięstwem Kanady, dzięki bram-ce strzelonej podczas ostatnich sekund ostatniego meczu w Moskwie. Kanadyjczy-cy wygrali cztery spotkania, ZSRR trzy, raz padł remis. Uważa się, że był to jeden z ważniejszych momentów w historii kanadyjskiego sportu192 (choć sam wynik był nieco poniżej oczekiwań, gdyż wielu specjalistów przewidywało wygranie przez za-wodników kanadyjskich wszystkich spotkań193). Przy okazji meczów organizowa-ne były spotkania dyplomatów i polityków. Jak wspominał kanadyjski ambasador w Moskwie Robert Ford, efektem połączenia tych elementów było większe zain-teresowanie Kanadą, co przyczyniało się do poprawy relacji dyplomatycznych194.
Seria z 1972 roku była oczywiście traktowana prestiżowo i obie strony dą-żyły do zwycięstwa sportowego, przede wszystkim jednak była ona pomyślana jako narzędzie politycznego zbliżenia. Strona radziecka wyraźnie podkreślała jej dyplomatyczne znaczenie. Jeden z radzieckich dyplomatów miał powiedzieć: „w stosunkach z Kanadą oczekujemy stworzenia wzajemnej przyjaźni poprzez hokej”195. Rywalizacja na lodzie miała przy tym oddziaływać na społeczeństwa obu państw zgodnie z założeniem, że zdecydowanie więcej osób interesuje się sportem niż stosunkami międzynarodowymi196. Takie nastawienie kryje
się zresz-190 J. Soares, The Cold War on…, s. 82.
191 R. Macskimming, Cold War…, s. 18–19, 24–25.
192 J. Soares, The Cold War on…, s. 78, 82.
193 Idem, East Beats West. Ice Hockey and the Cold War, [w:] Sport and the Trans-formation of Modern Europe. States, Media and Markets 1950–2010, red. A. Tomlinson,
C. Young, R. Holt, London 2011, s. 36.
194 D. Macintosh, M. Hawes, Sport and Canadian Diplomacy…, s. 34.
195 J. Scherer, G.H. Duquette, D.S. Mason, The Cold War and the (Re)articulation…,
s. 172–173.
196 J. Scherer, H. Cantelon, The Forgotten Series: 1974 WHA All-Stars vs the Soviet
National Team: Franchise Recognition, Ageing Icons and Foreign Diplomacy, „Journal of
tą za potencjalną użytecznością dyplomacji sportowej w ogóle, jeśli chodzi o jej możliwości oddziaływania na kształt stosunków międzynarodowych.
Biorąc pod uwagę powyższy cel, dyplomacja hokejowa napotykała pewne trudności. Wiązało się to z agresywnym stylem gry kanadyjskich zawodników. Liczne faule doprowadzały niekiedy do sytuacji, że zamiast przyjaźni mecze wzbudzały niechęć czy wręcz wrogość wobec Kanadyjczyków. Zdarzyło się, że jeden z Kanadyjczyków pokazywał zawodnikowi radzieckiemu podczas spotka-nia gest „podcinaspotka-nia gardła”, inny natomiast miał umyślnie złamać kostkę repre-zentantowi ZSRR. Oczywiście nie można powiedzieć, że zawodnicy radzieccy pozostawali bierni i byli całkowicie bez winy197, niemniej to zwłaszcza kanadyj-scy gracze uchodzili wtedy za grających bardzo brutalnie.
Rząd Kanady przypuszczalnie zdawał sobie sprawę ze związanych z tym po-tencjalnych zagrożeń dla dyplomatycznego wymiaru serii, dlatego duży nacisk kładziono na kwestie ceremonialne. Taki był m.in. cel powołania komórki Inter-national Sports Relations Desk. Seria spotkań z 1972 roku, choć oceniana nie-jednoznacznie, przyniosła Kanadzie spore dyplomatyczne korzyści, gdyż w ra-mach szerszych działań premiera Trudeau państwo to zyskało większe uznanie w Związku Radzieckim i stało się tam bardziej rozpoznawalne198.
Wprawdzie opracowania poświęcone kanadyjsko-radzieckiej dyplomacji hokejowej często koncentrują się właśnie na serii spotkań z 1972 roku, trzeba jed-nak pamiętać, że w późniejszym okresie także dochodziło do wymian hokejowych pomiędzy drużynami kanadyjskimi i radzieckimi. Przykładowo w 1974 roku nowo powstała północnoamerykańska liga World Hockey Association (WHA), stanowiąca konkurencję dla NHL, zorganizowała serię spotkań pomiędzy kana-dyjskimi zawodnikami tej ligi a reprezentacją ZSRR. Miała ona podobny format do serii sprzed dwóch lat. W Ottawie dostrzegano jej niższą rangę, choć i teraz ce-lem była poprawa stanu wzajemnych stosunków, aczkolwiek jeśli chodzi o WHA, to jej cele były raczej związane z chęcią podniesienia swojego statusu. Seria spo-tkań zakończyła się czterema zwycięstwami Związku Radzieckiego, trzema remi-sami i jednym zwycięstwem drużyny WHA, która mimo niższego prestiżu niż NHL posiadała w składzie kilku bardzo dobrych zawodników (niektórzy z nich brali też udział w serii z 1972 r.)199. Według Johna Soaresa ten wymiar dyploma-cji hokejowej „pasował do starań kanadyjskiego premiera Pierre’a Trudeau, aby
197 J. Soares, The Cold War on…, s. 82–83.
198 J. Wechmann, The Great Canadian Myth Exposed: The 1972 Summit Series in
Diplomatic and Domestic Perspective, [w:] Visions of Canada, vol. 6, red. C. Bates,
G. Hug-gan, M. Marinkova, J. Orr, Brno 2007, s. 10, 14.
199 J. Soares, “Difficult to Draw a Balance Sheet”: Ottawa Views at the 1974 Canada–
USSR Hockey Series. CWIHP Working Paper #68, Washington 2014, s. 2, 5, 13; J. Scherer,
poprawić stosunki z ZSRR i zredukować zimnowojenne napięcia”200. I tym razem wszakże problemem była bardzo agresywna gra Kanadyjczyków, do czego dołą-czyły kontrowersje natury organizacyjnej, gdy np. pojawiła się groźba przerwania serii po tym, jak kanadyjska drużyna wyczarterowała samolot, zamiast korzystać z otwartych linii lotniczych do przemieszczenia się pomiędzy kanadyjskimi mia-stami (zgodnie z ustaleniami). Doszło także do bojkotu meczu w Moskwie przez kanadyjskich oficjeli, którzy nie byli zadowoleni z miejsc na trybunach przy-znanych im przez radzieckich organizatorów. W raporcie kanadyjskiej ambasa-dy w Moskwie stwierdzono wręcz, że o ile seria z 1972 roku prawdopodobnie poprawiła stosunki z ZSRR, o tyle bardzo trudno jednoznacznie ocenić dyplo-matyczny efekt drugiej201. Sytuacja ta pokazuje, że dyplomacja sportowa ukie-runkowana na zbliżenie pomiędzy nieprzychylnymi sobie państwami, co w tym wypadku wynikało z ich przynależności do różnych bloków geopolitycznych, jest narzędziem, które musi być stosowane w sposób bardzo ostrożny, łatwo bowiem zniweczyć jej pozytywne efekty.
Poza dwoma wspomnianymi seriami meczów hokejowych pomiędzy ka-nadyjskimi zawodowcami a amatorską reprezentacją ZSRR w ramach szeroko pojętej dyplomacji hokejowej dochodziło także do innych spotkań. Zimą na przełomie lat 1975 i 1976 radzieckie kluby hokejowe CSKA Moskwa i Radziec-kie Skrzydła podróżowały do Ameryki Północnej w celu rozgrywania spotkań towarzyskich z klubami amerykańskimi i kanadyjskimi. Podczas jednego z ta-kich meczów doszło do spotkania najpotężniejszych w owym czasie klubowych drużyn – mistrza ZSRR oraz stanowiącego trzon reprezentacji tego kraju CSKA Moskwa przeciwko Montreal Canadiens, która zwyciężała w rozgrywkach NHL cztery razy z rzędu w latach 1976–1979. Mecz rozgrywany w Montreal Forum zakończył się remisem 3:3. Tymczasem w 1976 roku Kanada zorganizowała pierwszy z całej serii turniejów hokejowych Canada Cup, w których
uczestni-czyły reprezentacje ZSRR i Czechosłowacji oraz drużyny zawodowców z USA i Kanady, a niekiedy także drużyny z innych państw (np. Szwecji). Z kolei w lu-tym 1979 roku zorganizowano wspólne zmagania hokejowe w ramach serii
Challenge Cup, kiedy to rozegrano trzy spotkania pomiędzy drużyną gwiazd
ligi NHL a reprezentacją ZSRR. Po dwóch spotkaniach był remis, natomiast trzeci mecz wygrała drużyna radziecka 6:0, co w szczególności w Kanadzie nie-którzy postrzegali jako „porażkę demokracji”202. Nie było to spotkanie ściśle radziecko- kanadyjskie, ponieważ w drużynie gwiazd występowali też Amery-kanie, niemniej ten aspekt kontaktów hokejowych także można zapewne za-klasyfikować jako element kanadyjsko-radzieckiej dyplomacji hokejowej. Jak
200 J. Soares, “Difficult to Draw a Balance Sheet”…, s. 2.
201 Ibidem, s. 3, 16–17.
widać, wymiany hokejowe pomiędzy tymi państwami toczyły się w dalszym ciągu, ale też ich efekt dyplomatyczny nie był tak znaczący jak podczas pierw-szej serii spotkań z 1972 roku.
Kanadyjsko-radziecka dyplomacja hokejowa nie była niezbędna do na-wiązania kontaktów dyplomatycznych pomiędzy obu państwami. Jej celem było pogłębienie współpracy i jak się zdaje – budowanie wśród społeczeństwa, w tym wypadku radzieckiego, większej sympatii względem Kanady w sposób typowy dla dyplomacji publicznej, aczkolwiek akurat na tym aspekcie pewnym cieniem kładł się brutalny styl gry Kanadyjczyków. W związku z tym dyplo-mację hokejową można ocenić jako połowiczny sukces. Udało się wprawdzie w większym stopniu umieścić Kanadę w radzieckich koncepcjach dotyczących stosunków międzynarodowych, stała się ona bardziej rozpoznawalna wśród ra-dzieckiego społeczeństwa, więc pod tym względem kontakty hokejowe spełni-ły swoją funkcję, jednak agresywna gra Kanadyjczyków poniekąd niweczyła te wysiłki.
Należy w tym miejscu rozważyć kwestię doboru dyscypliny sportowej do prowadzenia adekwatnej dyplomacji sportowej. Jak wspomniano, hokej na lo-dzie był dyscypliną popularną w obu państwach, zwłaszcza w Kanalo-dzie, glo-dzie jest on uważany za sport narodowy. Sytuacja ta powodowała z jednej strony, że kontakty na tym polu cieszyły się ogromnym zainteresowaniem, miały więc większy wpływ na poszczególne społeczeństwa. Z drugiej strony wszakże po-wodowało to, że obie drużyny były bardzo zmotywowane, aby wygrywać, a to z kolei prowadziło do agresywnych zachowań pomiędzy sportowcami, co jest zresztą zgodne ze specyfiką tej dyscypliny. Za wyborem hokeja na lodzie prze-mawiał dodatkowo aspekt kojarzenia Kanady właśnie z tym sportem. Dobór dyscypliny sportowej należy więc tutaj ocenić w sposób pozytywny, pozwalała ona bowiem na osiągnięcie efektu dyplomatycznego i wizerunkowego (przez obie strony), aczkolwiek ze wskazanych wcześniej względów wybór ten nie był pozbawiony wad.