STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWAMI
2.2. Indyjsko-pakistańska dyplomacja krykietowa
Interesujący przejaw dyplomacji sportowej ukierunkowanej na zbliżenie zwaśnionych państw dotyczy relacji Indii i Pakistanu. Od ich powstania na sku-tek dekolonizacji w 1947 roku doszło pomiędzy nimi do czterech wojen. Naj-częściej miały one charakter terytorialny w odniesieniu do Kaszmiru, do które-go obie strony zgłaszają pretensje32. Co istotne, obydwa państwa posiadają broń nuklearną, co jeszcze bardziej podnosi napięcie pomiędzy nimi. Jednak pomimo antagonistycznego nastawienia czy nawet wrogości społeczeństwa tych państw mają również pewne cechy wspólne. Łączy je chociażby zamiłowanie do krykieta. Krykiet uznawany jest za drugi po piłce nożnej najczęściej uprawiany sport świata, jako że jest bardzo popularny w państwach Południowej Azji o dużej popu-lacji – w Indiach, Pakistanie i Bangladeszu, emocje zaś, które wzbudza w tamtej czę-ści świata, porównywane są niekiedy wręcz z emocjami związanymi z konfliktami zbrojnymi33. Nie może dziwić, że kontakty w sporcie tak popularnym w Indiach i Pa-kistanie, a więc w państwach mocno ze sobą skonfliktowanych, wywołują silne reak-cje i przypisuje im się polityczne znaczenie. Z perspektywy pozytywnej dyplomacji sportowej sytuacja ta może mieć dwa następstwa. Z jednej strony, kontakty sporto-we w tej dyscyplinie budziły duże zainteresowanie wśród obu społeczeństw, z dru-giej jednak sport traktowany w sposób tak emocjonalny z oczywistych względów był ryzykownym narzędziem kształtowania pozytywnych stosunków dwustronnych, mógł bowiem prowadzić do pojawienia się nastrojów nacjonalistycznych.
Dyplomacja krykietowa pomiędzy Indiami i Pakistanem jest według Stu-arta Murraya i Geoffreya Pigmana przykładem sytuacji, w której dyplomacja sportowa tworzy alternatywne kanały dyplomatyczne, pozwalając państwom na wyjście poza ugruntowaną pozycję w polityce zagranicznej34. Mimo że ter-min ten w literaturze naukowej często wiązany jest z osobą prezydenta Paki-stanu Muhammada Zia-ul-Haqa i wykorzystaniem przez niego kontaktów krykietowych w celach dyplomatycznych w 1987 roku35, o dyplomacji
krykie-32 S. Ganuly, Conflict Unending. India-Pakistan Tensions since 1947, Washington
2001, s. 1.
33 N. Showkat, Cricket Diplomacy between India and Pakistan: A Case Study of
Lead-ing National Dailies of the Both Countries (The Hindu & Dawn), „Journal of Mass
Commu-nication and Journalism” 2016, vol. 17, no. 1, s. 1; K.C. Dash, Regionalism in South Asia.
Negotiating Cooperation, Institutional Structures, Abingdon 2008, s. 210.
34 S. Murray, G.A. Pigman, Mapping the Relationship…, s. 1101.
35 R.J. Baumgardner, Innovation in Pakistani English Political Lexis, [w:] South Asian
English. Structure, Use, and Users, red. R.J. Baumgardner, Champaign 1996, s. 179; L. Saez, The Political Economy of the India – Pakistan Nuclear Standoff, [w:] South Asia’s Nuclear Security Dilemma. India, Pakistan, and China, red. L. Dittmer, New York 2005, s. 15.
towej można powiedzieć, że obejmuje cały szereg kontaktów krykietowych po-między Indiami i Pakistanem na przestrzeni lat. Niekiedy mówi się co prawda o dyplomacji krykietowej także w odniesieniu do kontaktów pomiędzy innymi państwami36, najczęściej jednak pojęcie to odnosi się właśnie do stosunków in-dyjsko-pakistańskich.
O pierwszych przejawach dyplomacji krykietowej twierdzi się, że docho-dziło do nich już w 1952 roku, pomimo napięć odnośnie granicy w Kaszmirze, kiedy to po raz pierwszy reprezentacja Pakistanu przybyła do Indii na serię pięciu meczów testowych37. Mieszkańcy Delhi mieli wówczas bardzo ciepło przyjąć pa-kistańskich zawodników38. Takie wzajemne serie spotkań odbywały się jeszcze wielokrotnie w kolejnych latach, przerywane były jednak w związku z okresami wzmożonego napięcia politycznego. Dłuższa przerwa trwała przykładowo w la-tach 1961–197839. Warto w tym miejscu wspomnieć, że zawieszanie kontaktów sportowych może uchodzić za broń dyplomatyczną40, ale raczej w znaczeniu ne-gatywnej dyplomacji sportowej. Niemniej trzeba podkreślić, że przez wiele lat pomimo napiętych stosunków politycznych pomiędzy dwoma państwami utrzy-mywano, chociaż z przerwami, kontakty w bardzo popularnym w obu państwach krykiecie. Cele organizacji takich spotkań silnie korespondowały z potrzebami związanymi z łagodzeniem napięć politycznych i były wyrazem obustronnych chęci zbliżenia pomiędzy państwami.
36 Przykładowo do terminu „dyplomacja krykietowa” nawiązano także
w odniesie-niu do wykorzystania tego sportu podczas Spotkania Szefów Rządów Państw
Wspól-noty Narodów w Harrare w 1990 r. P. Sonwalker, When Nawaz Sharif Took Cricket
Diplomacy to CHOGM, „Hindustan Times”, 1.01.2018, https://www.hindustantimes.
com/world-news/when-nawaz-sharif-took-cricket-diplomacy-to-chogm/story-PKs-P49Bx30cxRjvZ32UA3O.html [dostęp: 18.04.2018]. „Dyplomacją krykietową” okreś-lono też wspólne obejrzenie meczu krykieta przez prezydenta Sri Lanki Jayawardene
i premiera Indii Rajiva Gandhiego w 1987 r. K.C. Dash, Regionalism in South Asia…,
s. 210.
37 Mecze testowe to jedna z formuł rozgrywania meczów krykietowych. Stanowią
one najwyższy poziom rozgrywek – są organizowane na poziomie międzynarodowym między reprezentacjami będącymi pełnoprawnymi członkami międzynarodowej
federa-cji ICC. P. Mittal, Cricket: Rules and Regulations, Delhi 2015, s. 1–2.
38 B.S. Battachatya, Nothing But! Book Three: What Price Freedom, [b.m.w.] 2013,
s. 189.
39 K. Bandyopadhyay, Feel Good, Goodwill and India’s Friendship Tour of Pakistan,
2004: Cricket, Politics and Diplomacy in Twenty-First-Century India, [w:] The Politics of Sport in South Asia, red. S.R. Chakraborty, S. Chakrabartii, K. Chatterjee, London
2010, s. 58.
40 S. Shafqat, Sports: Passion and Industry, [w:] South Asia 2060. Envisioning
Jak wspomniano, badania poświęcone dyplomacji krykietowej najczęściej dotyczą wydarzeń z 1987 roku. Wstępem do nich było zwiększenie napięcia w stosunkach indyjsko-pakistańskich związane z „Operacją Brasstacks”41. W tej sytuacji prezydent Pakistanu Muhammad Zia-ul-Haq postanowił użyć kontak-tów sportowych do ocieplenia wzajemnych relacji42. Wyraził chęć obejrzenia odbywającego się w Indiach meczu krykieta pomiędzy reprezentacjami obu państw. Korzystając z okazji, jaką było planowane spotkanie Indyjsko-Paki-stańskiego Komitetu Zarządzającego odpowiedzialnego za przygotowania do Pucharu Świata w krykieta, który oba państwa miały wkrótce współorgani-zować, za pośrednictwem delegatów sportowych przekazał stronie indyjskiej swoje życzenie. Premier Indii Rajiv Gandhi miał być zaskoczony tą propozycją, ale wyraził zgodę na jego przyjazd. Doszło zatem do spotkania polityków przy okazji meczu krykieta. Podczas powitania na lotnisku wszyscy byli świadka-mi symbolicznego gestu, gdy zaświadka-miast uścisku dłoni Zia objął preświadka-miera Indii43. Ocenia się, że pakistański prezydent osiągnął wówczas wielki sukces wizerun-kowy, był bowiem widziany przez miliony Hindusów na ekranach telewizorów, a także otrzymał ciepłe przyjęcie44. Podczas swojej wizyty powiedział: „moją misją jest krykiet dla pokoju”, a także stwierdził, że „chciałby obejrzeć dobry krykiet i zobaczyć, jak mógłby rozwiązać nasze problemy”. Mimo iż wiele wska-zuje, że kiedy Zia przybył do Indii, kryzys pomiędzy obu państwami był już w fazie schyłkowej, jego obecność na meczu pozwoliła dodatkowo obniżyć na-pięcie i wkroczyć państwom ponownie na ścieżkę pokojową. Podczas wizyty
41 Były to zainicjowane przez Indie w 1986 r. największe ćwiczenia wojskowe
w hi-storii regionu, na pustyni Rajesthan. K.C. Dash, Regionalism in South Asia…, s. 210;
N. Joeck, Tacit Bargaining and Stable Proliferation in South Asia, [w:] Opaque Nuclear
Proliferation. Methodological and Policy Implications, red. B. Frankel, London 1991, s. 87;
S.P. Cohen, Indo-Pak Track II Diplomacy: Building Peace or Wasting Time?, [w:] Security
beyond Survival. Essays for K. Subrahmanyam, red. P.R. Kumaraswamy, New Delhi 2004,
s. 197.
42 Zia już wcześniej podejmował działania zmierzające do zbliżenia dwóch państw
z wykorzystaniem krykieta. Było to widoczne chociażby w zwracaniu się do indyjskich zawodników. Podczas jednej z serii meczów pokazowych drużyn obydwu państw w la-tach 1984–1985 Zia upamiętnił udział w setnym meczu pokazowym jednego z zawod-ników indyjskich Sunila Gavaskera przez podarowanie mu srebrnej tacy oraz albumu.
C. Valiotis, Cricket in ‘a Nation Imperfectly Imagined’: Identity and Tradition in
Postcolo-nial Pakistan, [w:] Cricket and National Identity in the PostcoloPostcolo-nial Age. Following on, red.
S. Wagg, Abingdon 2005, s. 125–126.
43 N. Samadani, Sport Diplomacy: Playing for a Win-Win, praca magisterska,
George-town University, Washington, D.C. 2004, s. 93–94.
44 P. Oborne, Wounded Tiger. A History of Cricket in Pakistan, London 2015,
złożono deklarację o nieatakowaniu wzajemnych instalacji nuklearnych, która została sformalizowana w grudniu 1988 roku45.
Zainicjowana przez pakistańskiego prezydenta dyplomacja krykietowa jest bardzo typowym przykładem dyplomacji sportowej, w której ramach wykorzy-stano okoliczność kontaktu sportowego do zaaranżowania bezpośredniego spo-tkania pomiędzy politykami dwóch nieprzychylnych sobie państw. Jak już wielo-krotnie wspominano, ze względu na kontekst polityczny spotkania takie często są trudne do zorganizowania w normalnych okolicznościach, jednak dzięki pozor-nie apolitycznemu sportowi możliwe jest nawiązapozor-nie rozmów bez ryzyka „utra-ty twarzy”. I tak w opisywanym tutaj przypadku, jeśli nie doszłoby do sukcesu dyplomatycznego, strona pakistańska mogłaby oświadczyć, że jej prezydent udał się do Indii jedynie w celu obejrzenia meczu krykietowego. Na uwagę zasługuje też to, że ów przejaw dyplomacji sportowej został zaaranżowany właściwie jedno-stronnie, o czym świadczy pewne zaskoczenie całą sytuacją strony indyjskiej. Nie stanowiło to jednak przeszkody do nawiązania rozmów dyplomatycznych przez przywódców obu państw, aczkolwiek oczywiście bez dobrej woli ze strony indyj-skiej nie byłoby to możliwe.
W związku z pewnym odprężeniem na linii Indie–Pakistan podtrzymywa-no dwustronne kontakty krykietowe – w 1987 i w 1989 roku, kiedy to zespół Indii rozgrywał serie meczów w Pakistanie. Odbywały się one w ramach inicja-tywy znanej jako „Krykiet dla pokoju”, którą ogłosił prezydent Pakistanu Zia ul--Haq i która miała na celu stworzenie atmosfery wzajemnego zaufania46. Później jednak na skutek kolejnych kryzysów politycznych kontakty krykietowe zosta-ły ograniczone. Kilka skróconych, jednodniowych meczów udało się rozegrać w 1997 roku, ale wkrótce potem relacje między państwami znów się pogorszy-ły w związku z obustronnymi testami nuklearnymi. Po obu stronach zaczynano sobie jednak zdawać sprawę z konieczności ocieplenia wzajemnych stosunków. W 1999 roku odnowiono więc kontakty krykietowe i pomimo pewnych wątpli-wości w styczniu i lutym zorganizowano w Indiach serię meczów pokazowych47. Pakistańscy zawodnicy otrzymywali od hinduskich kibiców owacje na stojąco48,
45 F.H. Khan, Eating Grass. The Making of Pakistani Bomb, Stanford 2012, s. 224–
225; M.M. Zaki, American Global Challenges. The Obama Era, New York 2011, s. 36.
46 M. Karczewski, Sport w stosunkach międzynarodowych. Wstęp do teorii, „Refleksje.
Pismo Naukowe Studentów i Doktorantów WNPiD UAM” 2012, s. 18; A. Kraśnicki,
Słowo wstępne, [w:] Sport i dyplomacja. Polski Komitet Olimpijski, Warszawa 2015, s. 14;
M. Polakowski, Sport – więcej niż zwycięstwo, „Olimpionik. Pismo Edukacyjne Polskiego
Komitetu Olimpijskiego” 2015, nr 1(15), s. 5.
47 A. Næss-Holm, Batting for Peace. A Study of Cricket Diplomacy between India and
Pakistan, Oslo 2007, s. 52.
co należy uznać za świetny przykład na potencjał sportu w przełamywaniu wro-gości politycznej. Wkrótce jednak doszło do kolejnych napięć politycznych, związanych chociażby z porwaniem indyjskiego samolotu przez wywodzących się z Pakistanu islamskich radykałów, które zniweczyły sukcesy dyplomacji kry-kietowej z 1999 roku49.
Stosunki pomiędzy Indiami i Pakistanem w dalszym ciągu się pogarsza-ły – w 2002 roku omal nie doszło do wojny w związku z kolejnym kryzysem w Kaszmirze. W następnych latach decydenci polityczni obu państw ponownie doszli wszakże do wniosku, że pożądane byłoby poprawienie stanu wzajemnych stosunków. W tym celu znów odwołano się do krykieta. W 2004 roku rządy Indii i Pakistanu zdecydowały o zorganizowaniu kolejnej dwustronnej serii meczów krykietowych w celu obniżenia napięć i sprawdzenia możliwości normalizacji relacji, otwarcia granic i wznowienia bezpośrednich negocjacji dotyczących bez-pieczeństwa50. Decyzja ta zapadła w sytuacji, kiedy stosunki pomiędzy Indiami i Pakistanem powoli się poprawiały. Obawiano się w związku z tym, że jakikol-wiek incydent w trakcie wymiany mógłby zniweczyć dotychczasowe sukcesy, ale też uważano, że odwołanie serii spotkań przyniosłoby jeszcze gorsze efekty. Doszło więc do określanego jako „Seria Przyjaźni”51 tournée indyjskiej reprezen-tacji krykieta po Pakistanie w marcu i kwietniu 2004 roku, którego cele wiązano z budowaniem wzajemnego zrozumienia i przyjaźni. Przed wyjazdem drużyny Indii do Pakistanu indyjski premier miał spotkać się z zawodnikami i zachęcać ich, aby dbali nie tylko o wynik, ale także jak najlepszy odbiór przez lokalnych wi-dzów. Co ciekawe, pierwsze spotkanie – w Karaczi 13 marca 2004 roku – zostało wygrane przez Indie wyjątkowo niewielką różnicą punktów 3:2 (349 do 344), wyrównane wyniki były także w trzech innych meczach52. Pojawiały się opinie, że były to wyniki najlepsze z możliwych z perspektywy dyplomatycznego celu wymiany. Nie wdając się jednak w rozważania z pogranicza teorii spiskowych, należy stwierdzić, że w wymianach tych z całą pewnością zwycięstwo nie było najważniejsze, głównym bowiem celem było wpływanie na opinię publiczną na rzecz wzajemnego zbliżenia.
Obserwatorzy są zgodni, że pakistańsko-indyjska dyplomacja krykietowa z 2004 roku pomogła polepszyć stan stosunków pomiędzy tymi państwami53. Już w kolejnym roku zorganizowano serię meczów drużyny Pakistanu w Indiach, których przebieg był zbliżony do tych z 1987 roku. Prezydent Pakistanu Pervez
49 A. Næss-Holm, Batting for Peace…, s. 53–54.
50 S. Murray, G.A. Pigman, Mapping the Relationship…, s. 1101.
51 A. Næss-Holm, Batting for Peace…, s. 55.
52 K. Bandyopadhyay, Feel Good…, s. 55–66; S. Murray, G.A. Pigman, Mapping the
Relationship…, s. 1108.
Musharraf zapowiedział wówczas za pośrednictwem mediów chęć przyjazdu na mecz i przy okazji odbycia rozmów politycznych, na co strona indyjska odpo-wiedziała zaproszeniem. Doszło wówczas do spotkania Musharrafa z premierem Indii Manmohanem Singhem. Podczas konferencji prasowej obaj przywódcy stwierdzili, że „proces pokojowy jest nieodwracalny”54, natomiast w trakcie wi-zyty w parlamencie Indii Musharraf oznajmił, że „nic nie zbliża mieszkańców subkontynentu bardziej niż nasza miłość do krykieta i Bollywood”55. W swo-ich wspomnieniach Musharraf ujawnił, że zbyt dobra gra drużyny pakistańskiej omal nie zniweczyła jego wysiłków dyplomatycznych56. Warto dodać, że paki-stański prezydent sam określał swoją wizytę jako „dyplomację krykietową”57. Uważa się, że pomogła ona w konsolidacji wątłego wciąż pokoju, a także dała okazję przywódcom obu państw do przeprowadzenia nieformalnych rozmów, które przyspieszyły proces normalizacji58.
Pewien sukces, jakim zakończyła się dyplomacja krykietowa w 2005 roku, przyczynił się do kolejnych tego typu inicjatyw. W styczniu i lutym 2006 roku zor-ganizowano tournée drużyny Indii w Pakistanie59. W 2008 roku stosunki po-między państwami ponownie się jednak pogorszyły, w następstwie ataków ter-rorystycznych w Mumbaju. Wkrótce podjęto wszakże próbę wykorzystania dyplomacji krykietowej do ich naprawy. W 2011 roku premier Pakistanu Yousaf Raza Gilani przyjął zaproszenie od indyjskiego premiera Manmohana Sing-ha i miał obejrzeć rozgrywany w MoSing-hali w Indiach półfinałowy mecz PucSing-haru Świata w krykiecie pomiędzy Indiami a Pakistanem, co oceniano jako próbę wykorzystania sportu do stworzenia dobrej atmosfery pomiędzy państwami. Spotkanie polityków przyczyniło się do zainicjowania rozmów ministrów spraw zagranicznych obu państw w 2011 roku i powolnej normalizacji wzajemnych sto-sunków60. Po raz kolejny w historii relacji Indii i Pakistanu krykiet doprowadził do załagodzenia napięć. Przy czym w 2011 roku po raz pierwszy to Indie wystą-piły z taką inicjatywą. Jednocześnie w przeciwieństwie do wcześniejszych form dyplomacji krykietowej tym razem wiązała się ona nie ze spotkaniami dwustron-nymi, ale z meczem wynikającym z losowania w ramach międzynarodowej ry-walizacji sportowej. Okoliczność tę wykorzystano do zorganizowania spotkania
54 A. Næss-Holm, Batting for Peace…, s. 56–57.
55 A. Tariq, Cricket Diplomacy, http://historypak.com/cricket-diplomacy/
[do-stęp: 19.04.2018].
56 P. Oborne, Wounded Tiger…, s. 471.
57 S. Wolpert, India and Pakistan. Continued Conflict or Cooperation, Berkeley 2010, s. 87.
58 P.R. Chari, P.I. Cheema, S.P. Cohen, Four Crisis and Peace Process. American
En-gagement in South Asia, Washington 2007, s. 58.
59 A. Næss-Holm, Batting for Peace…, s. 57.
przywódców obu państw, aczkolwiek trzeba mieć na względzie, że rywalizacja na wielkich imprezach sportowych zazwyczaj wyzwala innego rodzaju emocje i taki mecz mógł stać się katalizatorem nastrojów nacjonalistycznych po obu stronach – ostatecznie jednak do tego nie doszło.
Krykiet w dalszym ciągu wykorzystywany jest przez Indie i Pakistan jako narzędzie ułatwiające kontakty dyplomatyczne. W 2013 roku powrócono do rozgrywania meczów pokazowych. Zorganizowano wówczas w Indiach serię trzech spotkań61. Z kolei otwarcie Pucharu Świata w 2015 roku ponownie dało możliwość politykom do nawiązania kontaktu pomimo kolejnego impasu dy-plomatycznego. Premier Indii Narendra Modi zadzwonił wówczas do swojego odpowiednika w Pakistanie Nawaza Sharifa, aby życzyć powodzenia drużynie Pakistanu. W trakcie rozmowy premier Modi miał także zaproponować wysłanie do Islamabadu nowego sekretarza zagranicznego62. Indyjski premier zadzwonił wówczas również do przywódców politycznych innych państw biorących udział w turnieju, dzięki czemu jego gest mógł być postrzegany jako zachowanie dobre-go dobre-gospodarza. Kontekst relacji Indii i Pakistanu sprawił jednak, że rozmowa ta nabrała znaczenia dyplomatycznego.
Rozpatrując opisane wyżej przejawy dyplomacji krykietowej pomiędzy In-diami i Pakistanem, należy zwrócić uwagę na to, że przyjmowały one różne for-my: obejmowały zarówno organizowanie serii spotkań dwustronnych, jak i wy-korzystywanie meczów krykietowych pomiędzy państwami przez przywódców politycznych do nawiązania dialogu. Niektóre z nich stanowiły elementy ogól-nych tendencji odprężeniowych, podczas gdy inne podejmowane były w sytuacji wzmożonego napięcia i ukierunkowane na zainicjowanie odprężenia.
Z pewnością trzeba przyznać, że swoje sukcesy dyplomacja krykietowa za-wdzięcza temu, że krykiet jest sportem niezwykle popularnym w obu państwach. Mieszkańcy Indii i Pakistanu uwielbiają swoich zawodników krykieta, którzy są postrzegani jako „dobrzy ambasadorowie pokoju”63. Krykiet w tym wypadku był bardzo odpowiednim wyborem pomimo potencjalnego ryzyka, że kontakty w tak ważnym sporcie mogłyby pobudzać nastroje nacjonalistyczne. Zdawano
61 J. Duerden, “Cricket Diplomacy” for India and Pakistan, „The Diplomat”, 9.03.2013,
http://thediplomat.com/2013/01/cricket-diplomacy-for-india-and-pakistan/ [dostęp: 5.05.2015].
62 C. Raja Mohan, Modi’s Cricket Diplomacy: Renewing Political Contact with
Pa-kistan, „Indian Express”, 13.02.2015,
http://indianexpress.com/article/opinion/co-lumns/modis-cricket-diplomacy-renewing-political-contact-with-pakistan/ [dostęp:
4.05.2015]; A. Malik, Is India’s Narendra Modi Using Cricket Diplomacy to Try and
Re-sume Talks with Pakistan?, „International Business Times”, 13.02.2015, http://www.
ibtimes.com/indias-narendra-modi-using-cricket-diplomacy-try-resume-talks-paki-stan-1815240 [dostęp: 19.04.2018].
sobie z tego zresztą sprawę – jak wspominał organizator jednej z serii spotkań, jego praca wymagała m.in. przekonania lokalnych kibiców (pakistańskich), aby traktowali mecze jako zawody sportowe, a nie walkę pomiędzy wrogimi naroda-mi64. Do pobudzenia napięcia między państwami na skutek ich rywalizacji w kry-kiecie jednak nie doszło, podczas gdy dyplomacja krykietowa okazała się niekie-dy skutecznym uzupełnieniem niekie-dyplomacji pomiędzy dwoma skonfliktowanymi państwami. Stwierdzić wszakże trzeba, że nie wpłynęła ona raczej na trwałe zbli-żenie dwóch państw. Bezwzględnie stwarzała ku temu okoliczności, jednak wyda-je się, że konflikty dzielące oba społeczeństwa są wciąż zbyt silne.