Wymiany koszykarskie

Drugą kluczową formę amerykańsko-radzieckiej dyplomacji sportowej ukie-runkowanej na wzajemne zbliżenie stanowiły wymiany koszykarskie. Podobnie jak lekka atletyka, był to sport, który miał duże znaczenie w obydwu państwach. O możliwości nawiązania wymian koszykarskich dyskutowano zresztą od czasu igrzysk olimpijskich w Helsinkach w 1952 roku. Podczas przyjęcia w radzieckiej ambasadzie dyplomaci radzieccy stwierdzili wtedy, że ZSRR byłby żywo zain-teresowany wysłaniem do Stanów Zjednoczonych drużyn siatkarskich i koszy-karskich117. W USA sprawę rozpatrywano w Departamencie Stanu, gdzie zwra-cano uwagę m.in. na problem z przyznaniem wiz w związku z Internal Security Act, dotychczasowe ignorowanie przez ZSRR tego rodzaju propozycji oraz niską

wartość propagandową ewentualnej wymiany118. Ostatecznie kontakty w koszy-kówce usankcjonowało wspomniane Porozumienie kulturalne z 1958 roku.

Do pierwszej serii spotkań koszykarskich doszło w  Związku Radzieckim w 1958 roku, a ze strony amerykańskiej – tak jak w wypadku wymian lekkoatle-tycznych – odpowiadała za nie AAU, aczkolwiek wyjazd był współfinansowany przez Departament Stanu119. Amerykanie rozegrali sześć meczów w  Moskwie, Tbilisi i Leningradzie. Radzieccy kibice stworzyli podczas spotkań świetną at-mosferę, szczególnie podczas dwóch pierwszych meczów w Moskwie. Amery-kanom udało się zwyciężyć we wszystkich spotkaniach, chociaż dwa rozegrane w Moskwie przeciwko reprezentacji Związku Radzieckiego oraz jedno przeciwko drużynie z Leningradu były bardzo zacięte120. Było to pierwsze z serii corocznych spotkań koszykarskich pomiędzy drużynami z tych dwóch państw. Ich formuła w dużej mierze przypominała tę wypracowaną przy okazji kontaktów lekkoatle-tycznych – w jednym roku drużyna amerykańska rozgrywała kilka spotkań na terenie Związku Radzieckiego, by w roku następnym drużyna radziecka złożyła wizytę w USA.

117 USNA, General Records of the Department of State, International Information

Administration Private Enterprise Cooperation Staff (IIA/ICO), Subject Files, 1941–

1953, 59 P 226 30, Memorandum, To: ICO/NY – Bart Underhill, From: ICO/CHI – Joe

Rummel, Subject: KV Olympiad Art Exhibition, 12.08.1952.

118 USNA, General Records of the Department of State, International Information

Administration Private Enterprise Cooperation Staff (IIA/ICO), Subject Files, 1941–

1953, 59 P 226 30, Office Memorandum, United States Government, To: ICO – Mr. Glatzer,

From: EE/P – James W. Pratt, Subject: Invitation to Soviet Athletes, 4.09.1952.

119 C. Cunningham, American Hoops. The History of United States Olympic

Basket-ball from Berlin to Barcelona, Ann Arbor 2006, s. 164; D. Sarver Coombs, B. Batchelor, American History through American Sports. From Colonial Lacrosse to Extreme Sports,

San-ta Barbara 2013, s. 147.

Co ciekawe, amerykańsko-radzieckie wymiany koszykarskie dotyczyły też drużyn kobiecych, a do pierwszej serii ich spotkań doszło także w 1958 roku121. Jednakże jak już wspomniano, sport kobiet w  tamtym czasie traktowany był w USA jako znacznie mniej istotny, stąd ten aspekt wymian koszykarskich nie miał aż takiego znaczenia i nie zostanie tu szerzej omówiony.

W przeciwieństwie do kontaktów lekkoatletycznych w ich pierwszej fazie, w ramach wymian koszykarskich nie trzymano się tak ściśle harmonogramu corocznych serii spotkań. Przykładowo druga taka seria odbyła się dwa lata po pierwszej – w 1960 roku. Wówczas reprezentacja ZSRR zagrała sześć me-czów przeciwko najlepszym drużynom ligi NIBL (będącej członkiem AAU)122. ZSRR wygrał cztery z sześciu spotkań. Amerykanie oceniali te zwycięstwa jako nieznaczące, podczas gdy w  Związku Radzieckim starano się wykorzystać je propagandowo123.

Mimo że koszykówka należała do sportów cieszących się dużą popularno-ścią w obu państwach, towarzyskie serie spotkań nie wzbudzały tak wielkiego zainteresowania jak chociażby wymiany lekkoatletyczne. Było to szczególnie wi-doczne podczas meczów rozgrywanych w USA w początkowym okresie wymian. Niejednokrotnie były one organizowane w skromnych salach gimnastycznych. Mimo to przypisywano im spore znaczenie polityczne, choć nie tylko w kontekś-cie pozytywnej dyplomacji sportowej i  zbliżenia między narodami. Władzom radzieckim zależało bowiem na zwycięstwach nad Amerykanami w tym typowo amerykańskim sporcie. Przejawem tego było uruchomienie w ZSRR programu rozwoju koszykówki, który pozwolił na stworzenie silnej i  osiągającej sukcesy na arenie międzynarodowej drużyny narodowej124. Widać zatem tutaj podobne nastawienie strony radzieckiej jak przy okazji wymian lekkoatletycznych, dziwić może natomiast takie a nie inne podejście amerykańskie z początkowego okresu organizacji towarzyskich serii spotkań koszykarskich.

Do kolejnej serii spotkań doszło w 1961 roku w ZSRR. Reprezentacja USA wygrała wówczas wszystkie osiem meczów. W  przeciwieństwie do meczów sprzed roku w Stanach Zjednoczonych, spotkania cieszyły się sporym zaintereso-waniem kibiców. Z kolei w 1962 roku drużyna radziecka ponownie złożyła wizy-tę w USA, wygrywając dwa z sześciu meczów. Strona amerykańska ze względów organizacyjnych zmuszona była wystawiać drugorzędne zespoły, w efekcie cze-go zainteresowanie spotkaniami było jeszcze mniejsze niż zwykle. Jednocześnie

121 R.W. Ikard, Just for Fun. The Story of AAU Women’s Basketball, Fayetteville 2005,

s. 120.

122 C. Cunningham, American Hoops…, s. 164.

123 K.B. Whiterspoon, “Fuzz Kids”…, s. 301.

124 Ibidem; D.L. Thomas, Globetrotting. African American Athletes and Cold War Po-litics, Champaign 2012, s. 75.

Amerykanie wskazywali na wiele powodów porażek, które tak właściwie miały charakter wymówek125. Było to typowe dla zimnowojennej rywalizacji sportowej, w której zwycięstwa określane były jako dowód na wyższość jednego państwa (a także systemu politycznego) nad drugim, podczas gdy porażki miały być po-wodowane niezawinionymi czynnikami zewnętrznymi. Trzeba jednak pamiętać, że w tym okresie wymian strona amerykańska rzeczywiście nie wystawiała swo-ich najlepszych amatorskswo-ich zawodników.

W efekcie kryzysu kubańskiego doszło do pewnego zachwiania wymian kul-turalnych między USA a ZSRR. Anulowano wówczas także serię meczów koszy-karzy. W USA twierdzono bowiem, że takie tournée mogłoby zaniepokoić spo-łeczeństwo oraz wywołać protesty i przemoc. Po stronie amerykańskiej pojawił się też pogląd, że osiągnięto „punkt, w którym kontynuacja programu wymian bardziej by pogorszyła, niż załagodziła napięcia”. Doszło wówczas do negocjacji pomiędzy przedstawicielami USA i ZSRR. Kontynuowano je w obliczu kryzy-su, ponieważ kierownictwo amerykańskie na czele z Johnem Kennedym i De-anem Ruskiem, a także radzieckie na czele z Nikitą Chruszczowem wierzyło, że kultura zapewniała „most do zrozumienia” nawet w najbardziej niespokojnych momentach zimnej wojny126. Z czasem oczywiście wymiany koszykarskie zostały wznowione, warto jednak tutaj zwrócić uwagę na kolejną różnicę w porównaniu z wymianami lekkoatletycznymi – były one bardziej podatne na wpływ kryzysów i napięć politycznych, co przypuszczalnie wynikało z nieco bardziej prestiżowego ich traktowania przez oba państwa.

Jak wspomniano, w początkowym okresie wymian Amerykanie często nie wystawiali do rywalizacji najlepszych zawodników. Z biegiem czasu w USA za-częto wszakże zdawać sobie sprawę, że porażki w spotkaniach z ZSRR są nie-korzystne ze względów prestiżowych. Poruszenie wywołało przegranie pięciu z ośmiu spotkań przez wizytującą ZSRR w 1964 roku drużynę amerykańską. W  tym samym roku planowana była również inna seria spotkań, do ZSRR miała bowiem przyjechać drużyna profesjonalnych zawodników z  ligi NBA. Jednak według Kevina Whiterspoona, aby nie burzyć nastrojów związanych z  wcześniejszymi zwycięstwami, działacze radzieccy odwołali tournée127, co w  USA komentowano jako dowód niższego poziomu radzieckiej koszyków-ki128. Wydarzenia te pokazują, że strona radziecka nieustannie traktowała towa-rzyskie kontakty koszykarskie przeciwko USA jako narzędzie propagandowe.

125 K.B. Whiterspoon, “Fuzz Kids”…, s. 301–302.

126 L.E. Davenport, Jazz Diplomacy. Promoting America in the Cold War Era, Jackson

2009, s. 121–122.

127 K.B. Whiterspoon, “Fuzz Kids”…, s. 302–303.

128 E.E. Redihan, The Olympics and the Cold War, 1948–1968. Sport as Battleground

Dodatkową wartość stanowiło to, że koszykówka jest sportem typowo ame-rykańskim, kojarzonym powszechnie właśnie z tym państwem, toteż porażki USA miały większe znaczenie.

Podobnie jak w wypadku wymian lekkoatletycznych, ciągłość serii spotkań koszykarskich przerwał protest ZSRR przeciwko amerykańskiemu zaangażowa-niu w Wietnamie – ogłoszony w 1965 roku129, czyli rok wcześniej niż przy okazji kontaktów lekkoatletycznych, co wynikało zapewne z harmonogramu wymian, gdyż w 1965 roku seria spotkań koszykarskich miała się odbyć w USA, podczas gdy lekkoatletycznych w ZSRR. Do serii spotkań nie doszło także w kolejnym roku, dwa lata później zaś rozgrywane były mistrzostwa świata w koszykówce, w których trakcie tradycyjnie nie organizowano wymian koszykarskich.

Spotkania koszykarskie wznowiono w 1968 roku i w dalszym ciągu cha-rakteryzowały się one bardzo dobrymi występami drużyny radzieckiej oraz rozczarowującymi amerykańskiej130. Podejście amerykańskie zmieniło się na dobre dopiero na skutek wydarzeń z 1972 roku. Podczas igrzysk olimpijskich w Monachium doszło do niezwykle kontrowersyjnego finału turnieju koszy-kówki pomiędzy USA a ZSRR, w którym zwyciężył Związek Radziecki131. Ko-mentatorzy bardzo podkreślali aspekt polityczny tego wydarzenia i odbiło się ono szerokim echem w Stanach Zjednoczonych, gdzie oceniano je jako niemal „tragedią narodową”. Wspomniany mecz stał się synonimem sportowej kon-frontacji zimnowojennej.

Poruszenie, jakie wywołała w  Stanach Zjednoczonych porażka koszyka-rzy w Monachium, spowodowało, że znacznie wzrosło zainteresowanie w tym państwie towarzyskimi seriami spotkań przeciwko ZSRR. Bilety szybko się wyprzedawały, a prasa chętnie o nich pisała, co tylko zwiększało presję. Jeden z dziennikarzy miał napisać o drużynie USA, że jej zawodnicy „mają tak wiele do stracenia… udowadniając, że koszykówka narodziła się tutaj, ale na pewno tutaj nie umrze. Jeszcze nie teraz”132. Amerykanie starali się ponadto wystawić silną drużynę – w 1973 roku, kiedy seria spotkań odbywała się w USA, znalazły się w niej gwiazdy ligi akademickiej NCAA, co było nietypowe, biorąc pod uwagę wcześniejsze podejście strony amerykańskiej. Jeśli chodzi o zainteresowanie spo-tkaniami, warto wspomnieć, że mecz otwarcia w Los Angeles oglądało na żywo 17 500 widzów133. O ile więc już wcześniej w Stanach Zjednoczonych

pojawia-129 K.B. Whiterspoon, “Fuzz Kids”…, s. 303.

130 C. Cunningham, American Hoops…, s. 268, 291.

131 Zob.: A. Roman, Monachijskie sensacje, Warszawa 1973, s. 16; P. Finley, L. Finley,

J. Fountain, Sports Scandals, Westport 2008, s. 132; J. Stradling, More than a Game. When

History and Sport Collide, [b.m.w.] 2009, s. 138–139.

132 K.B. Whiterspoon, “Fuzz Kids”…, s. 309.

ły się głosy, że należy z większą powagą podchodzić do meczów koszykarskich przeciwko ZSRR ze względów prestiżowych, o tyle dopiero po pamiętnej poraż-ce Amerykanów w olimpijskim finale w 1972 roku faktycznie dokonał się na tym polu spory postęp.

W trakcie odbywającej się w USA serii meczów w 1973 roku Amerykanie wygrali pierwszy mecz 83:65, w drugim jednak – odbywającym się w San Diego – zwyciężyła nieznacznie drużyna ZSRR (78:76). Obydwa spotkania były pełne fauli i brutalnej gry. Wobec agresywnej gry zawodników radzieckich Ameryka-nie powołali do zespołu najostrzej grających zawodników ligi akademickiej na trzeci mecz w Albuquerque. W kolejnych spotkaniach obie drużyny grały coraz twardziej – podczas wygranego przez Amerykanów czwartego meczu w India-napolis popełniono aż 88 fauli. Z kolei rozgrywany w Nowym Jorku piąty mecz miał bardzo kontrowersyjny przebieg pod względem rozstrzygnięć sędziowskich, notabene był on prowadzony przez tego samego sędziego co olimpijski finał sprzed roku. Ostatni mecz odbył się w Baltimore i również był bardzo brutalny – z 75 faulami. Zwyciężył w nim Związek Radziecki, jednak i tak wynikiem 4:2 serię spotkań wygrali Amerykanie, zdaniem niektórych rewanżując się w ten spo-sób za porażkę w Monachium. Całą serię z 1973 roku można zapewne uznać za jedną z bardziej znaczących, twierdzi się, że amerykańscy zawodnicy byli bardziej nastawieni na pokonanie przeciwnika niż na „podtrzymanie ducha odprężenia”. Ale też, jak zauważył Kevin Whiterspoon, zawodnicy z obu drużyn dzięki serii meczów mogli lepiej się poznać i  mimo agresywnej gry odnosili się do siebie z szacunkiem, w wywiadach i wspomnieniach zaś podkreślali, że w trakcie rywali-zacji odczuwalny był silny „podtekst dobrej woli”, pozytywnie też odnosili się do swoich przeciwników. Nawet media obok uwypuklania patriotycznych aspektów zwycięstw zwracały uwagę na kwestię przyjaźni i zbliżenia134. Tak więc mimo sil-nego wątku rywalizacyjsil-nego w kontaktach koszykarskich między USA a ZSRR, szczególnie w latach siedemdziesiątych, nie można powiedzieć, że wymiany te pozbawione były elementu związanego z pozytywną dyplomacją sportową pro-wadzącą do zbliżenia między narodami.

Ogólnie lata siedemdziesiąte –  pomijając ową zaciętą serię meczów z 1973 roku – to czas odprężenia we wzajemnych stosunkach i intensyfikacji wy-mian pomiędzy USA a ZSRR. Przykładowo wizytę Richarda Nixona w Moskwie w 1972 roku poprzedziła wizyta w USA drużyny gimnastyczek z Olgą Korbut i  Ludmiłą Turiszczewą na czele, w  tym samym roku podpisano także kolejne porozumienie pomiędzy dwoma państwami – Traktat o kontaktach, wymianach i współpracy, którego XIII Artykuł dotyczył wymian sportowych. Jak oceniała to

porozumienie radziecka gazeta „Sowieckij Sport”, wymiana sportowa miała „two-rzyć trwałe podstawy wzajemnego zrozumienia i przyjaźni pomiędzy naszymi

narodami”135. Pomimo częstego politycznego wykorzystywania walki o zwycię-stwa podczas towarzyskich spotkań koszykarskich w kontekście ogólnych wy-mian sportowych najwyraźniej nie zapominano o  ich podstawowej roli, czyli wspieraniu podzielanego wówczas przez stronę amerykańską i  radziecką celu, jakim było pokojowe współistnienie.

Amerykańsko-radzieckie serie spotkań koszykarskich organizowane były tak-że w kolejnych latach, jednak ich znaczenie zdawało się maleć. Tak jak wcześniej, były one przerywane w efekcie różnych napięć politycznych, np. w związku z ze-strzeleniem we wrześniu 1983 roku koreańskiego samolotu pasażerskiego, który nad Sachalinem naruszył radziecką przestrzeń powietrzną136. Z czasem zaczęto też organizować mecze towarzyskie z udziałem amerykańskich zawodowców. Przykła-dowo w lipcu 1988 roku doszło do pierwszego przedsezonowego meczu drużyny NBA poza Ameryką Północną, kiedy drużyna Atlanta Hawks złożyła wizytę w Tbi-lisi, podczas której pokonała reprezentację Związku Radzieckiego 85:84137.

Znaczenie amerykańsko-radzieckich wymian koszykarskich w  ramach szer-szego programu wymian kulturalnych jest według wielu ekspertów dużo mniejsze niż opisywanych wcześniej wymian lekkoatletycznych. Przez wiele lat strona ame-rykańska zdawała się traktować te kontakty mało poważnie, podczas gdy w Związku Radzieckim podjęto kroki zmierzające do osiągania zwycięstw. Z czasem jednak także Amerykanie zaczęli dostrzegać prestiżowy potencjał meczów przeciwko dru-żynom radzieckim, szczególnie w  obliczu kontrowersyjnego zwycięstwa ZSRR w olimpijskim finale w Monachium. Takie podejście do sportowych kontaktów, ukierunkowane na zwycięstwo, stanowi główną różnicę w porównaniu do wymian lekkoatletycznych, do których przynajmniej na początku obie strony przykładały równie dużą wagę. Nie można jednak zapominać, że głównym celem tych kontak-tów była pozytywna dyplomacja sportowa ukierunkowana na promowanie wśród społeczeństw obydwu państw koncepcji pokojowego współistnienia.

2.5. Dyplomacja baseballowa