Sport w kontaktach pomiędzy Koreą Północną a Koreą PołudniowąKoreą Północną a Koreą Południową

Za niezwykle interesującą należy uznać dyplomację sportową ukierunko-waną na zbliżenie pomiędzy pozostającymi formalnie w stanie wojny Koreą Pół-nocną i Koreą Południową. Cechuje ją dość duża rozpiętość czasowa, a także znaczne zróżnicowanie pod względem form podejmowanych kontaktów. Sku-pimy się tutaj na aspektach związanych z kształtowaniem stosunków dwustron-nych. Pominięte zostaną negocjacje dotyczące współorganizacji przez Koreę Północną igrzysk olimpijskich w Seulu, gdyż zagadnienie to omówiono w roz-dziale czwartym niniejszej publikacji.

Jak wiadomo, Republika Korei oraz Koreańska Republika Ludowo-Demo-kratyczna (KRL-D) formalnie pozostają w  stanie wojny, co jest następstwem toczącej się w latach 1950–1953 wojny koreańskiej. Od chwili ogłoszenia przez nie niepodległości w 1948 roku każde z nich określało siebie jako jedynego legal-nego reprezentanta całego narodu koreańskiego. Jedną z aren ich rywalizacji był sport, a w pierwszej kolejności objawiało się to w przystępowaniu do struktur międzynarodowego sportu, co wiązało się z koniecznością podejmowania sto-sownych decyzji przez międzynarodowe federacje sportowe i Międzynarodowy Komitet Olimpijski odnośnie uznawania organizacji sportowych z poszczegól-nych państw koreańskich. Niemniej od lat sześćdziesiątych można mówić o ist-nieniu w międzynarodowym sporcie dwóch pełnoprawnych państw koreańskich. Jednakże ów udział w międzynarodowej rywalizacji sportowej Korei Północnej i Południowej w kontekście politycznym i dyplomatycznym najczęściej objawiał się ostrą rywalizacją ideologiczną.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nie dochodziło pomiędzy Ko-reą Północną i Południową do niemal żadnych kontaktów w dziedzinie sportu. Wyjątek stanowiły jedynie nieudane negocjacje dotyczące wysłania wspólnej re-prezentacji na igrzyska olimpijskie w Tokio, a wcześniej w Rzymie218. W latach siedemdziesiątych rozważano jeszcze wystawienie wspólnej reprezentacji na roz-grywane w  północnokoreańskim Pjongjangu w  1979 roku mistrzostwa świata w tenisie stołowym. Doprowadziło to do rozmów pomiędzy dwoma państwami odnośnie udziału reprezentacji Korei Południowej w  tych zawodach. Minister kultury i edukacji Republiki Korei powiedział wówczas w jednym z wywiadów, że jego państwo będzie uczestniczyło w imprezie, jeśli otrzyma gwarancje bez-pieczeństwa ze strony administracji północnokoreańskiej. Korea Północna za-proponowała wówczas rozmowy okrągłego stołu w sprawie wystawienia wspól-nej reprezentacji. Wymagało to oczywiście poczynienia ustaleń co do nazwy

218 B. Bridges, Reluctant Mediator: Hong Kong, the Two Koreas and the Tokyo

drużyny, hymnu, flagi itp. Do spotkań doszło w Panmundżomie w lutym i marcu 1979 roku. W ich trakcie natychmiast ujawniły się rozbieżności zdań, jak choć-by odmowa strony południowokoreańskiej, achoć-by nazwać wspólną reprezentację „drużyną zjednoczeniową”. W  rozmowach formalnie uczestniczyły federacje tenisa stołowego poszczególnych państw, ostatecznie spełzły one jednak na ni-czym. W efekcie strona północnokoreańska odmówiła udziału w mistrzostwach samodzielnej reprezentacji Korei Południowej. Później jednak zaproponowała kolejną, piątą rundę rozmów, ale Korea Południowa nie zamierzała już do nich zasiadać, podejrzewając nieczyste intencje sąsiada219. Było to jednak ważne wy-darzenie, jeśli chodzi o dwustronne stosunki sportowe, udało się bowiem podjąć jakiekolwiek rozmowy, choć jak na razie dotyczyły one tak symbolicznej kwestii jak wspólna reprezentacja i zakończyły się fiaskiem.

W późniejszym czasie podejmowano kolejne próby prowadzenia rozmów międzykoreańskich odnośnie różnych form współpracy sportowej. Jeszcze w 1979 roku z inicjatywy MKOl wznowiono zerwane przed mistrzostwami w Pjongjan-gu negocjacje, zimnowojenne realia nie pozwoliły jednak na ich sukces. Później Korea Północna zaproponowała kolejne rozmowy w kwestii wystawienia wspól-nej reprezentacji na igrzyskach w Moskwie w 1980 roku. Korea Południowa szyb-ko jednak odrzuciła tę propozycję, tłumacząc swoją odmowę dotychczasowym brakiem kontaktów i wynikającym z tego brakiem zaufania. Ten temat powrócił przy okazji igrzysk w Los Angeles w 1984 roku, tym razem z inicjatywy Korei Po-łudniowej. Początkowa Korea Północna była temu niechętna, ale na dwa miesiące przed igrzyskami jej rząd wysłał list do południowego sąsiada z zaproszeniem do rozmów nad wspólnym udziałem w tej imprezie, a także w przyszłych igrzyskach azjatyckich i mistrzostwach świata. Do rozmów ostatecznie nie doszło ze wzglę-du na napięcia związane z zamachem bombowym w Mjanmie w październiku 1983 roku220. Odbyła się co prawda jeszcze jedna tura rozmów, jednak dzielących oba kraje różnic nie dało się przezwyciężyć. Chodziło chociażby o oczekiwanie Korei Północnej odnośnie deklaracji udziału w igrzyskach tylko jako wspólna re-prezentacja, strona północnokoreańska zaś domagała się przeprosin za podjęcie politycznego tematu zamachu bombowego w trakcie spotkania221.

219 H.  Cho, International Sporting Events, Nationalism and Sport Diplomacy. The

Evolving Relationships between North and South Korea from 1978 to 2007, rozprawa

dok-torska, Loughborough University, 2012, s. 77–81, 86, 89–92.

220 Ibidem, s.  71, 94–97, 100–102; International Olympic Committee Historical

Archives (dalej IOC Archives), Los Angeles 1984, Political matters at the 1984 Olympic

Summer Games in Los Angeles: Correspondence, CIO JO-1984S-POLIT, Letter from

the President of the Olympic Committee of the Democratic People’s Republic of Korea NOC Kim Yu Sun to All IOC Executive Committee Members and All IOC Members, 31.03.1984.

Dotychczasowe porażki wszelkich inicjatyw nawiązania współpracy mię-dzykoreańskiej w  dziedzinie sportu nie spowodowały bynajmniej, że całkiem zaniechano takich prób. Szybko pojawiły się nowe tego typu przedsięwzięcia, związane zwłaszcza z organizacją imprez sportowych, które Korea Południowa postanowiła wykorzystać do własnych celów wizerunkowych i  zarazem jako formę uderzenia propagandowego w północnego sąsiada. Pierwszą z nich były igrzyska azjatyckie w Seulu w 1986 roku, przy czym jeszcze zanim to miasto zo-stało wybrane na gospodarza tych zawodów, MKOl przyznał Seulowi prawo or-ganizacji igrzysk olimpijskich w 1988 roku. Jak wspomniano, doszło wówczas do zakrojonych na szeroką skalę negocjacji pomiędzy Koreą Południową, Północną oraz MKOl, o czym będzie mowa w rozdziale czwartym. Warto jednak w tym miejscu zaznaczyć, że uważa się, iż wspólna organizacja wydarzenia sportowego przez KRL-D i RK z pewnością miałaby pozytywny wpływ na stosunki pomiędzy tymi państwami222.

Powszechny jest pogląd, że organizacja igrzysk w Seulu stanowiła koniec mię-dzykoreańskiej rywalizacji legitymizacyjnej, Korea Południowa zademonstrowała bowiem poziom rozwoju, któremu Korea Północna nie miała szans dorównać223. Igrzyska były więc dla Korei Północnej sporym problemem, dlatego jeszcze zanim wybrano Seul na gospodarza igrzysk, próbowała straszyć członków MKOl popie-rających tę kandydaturę, oczerniać Koreę Południową i sam Seul, a także propono-wała ustanowienie Grecji stałym gospodarzem igrzysk224. Ostatecznie Korea Pół-nocna nie wzięła udziału w igrzyskach olimpijskich w Seulu w 1988 roku, a dwa lata wcześniej zbojkotowała także odbywające się w tym samym mieście igrzyska azja-tyckie. Pomimo fiaska prowadzonych negocjacji trzeba jednak pamiętać, że po raz kolejny doszło do rozmów pomiędzy dwoma państwami koreańskimi (formalnie uczestniczyli w nich przede wszystkim działacze sportowi), co również przemawia za hipotezą o roli sportu jako płaszczyzny, na której wrogie podmioty polityczne są bardziej skore do rozmów, nawet jeśli przyjmiemy, że żadna ze stron nie była do końca zainteresowana podjęciem realnej współpracy.

W kontekście roli sportu w kształtowaniu relacji pomiędzy Koreą Północną a Południową duże znaczenie przypisuje się igrzyskom azjatyckim, które odbyły

222 K.-G. Yu, S.-Y. Park, Selection and Concentration Strategy in the Sports Exchange

between North and South Korea, „Journal of Asian Public Policy” 2015, vol. 8, no. 2, s. 225.

223 V.D. Cha, Beyond the Final Score. The Politics of Sport in Asia, New York 2009,

s. 59–60; J.W. Lee, The Olympics in the Post-Soviet Era: The Case of Two Koreas, [w:] The

Politics of the Olympics. A Survey, red. A. Bairner, G. Molnar, London 2010, s. 118.

224 J.A. Mangan, G. Ok, K. Park, From the Destruction of Image to the

Reconstruc-tion of Image: A Sports Mega-Event and the Resurgence of a NaReconstruc-tion – The Politics of Sport Exemplified, „The International Journal of the History of Sport” 2011, vol. 28, no. 16,

się w Pekinie w 1990 roku. Zawody te przypadły na okres, kiedy Korea Połu-dniowa starała się poprawić stan stosunków z państwami komunistycznymi w ra-mach tzw. Nordpolitik. Chinom z kolei zależało na organizacji udanych igrzysk.

W związku z tym Korea Południowa zdecydowała się podzielić z Chińczykami doświadczeniami z organizacji poprzednich igrzysk azjatyckich – w nadziei na otwarcie nowych kanałów dyplomatycznych z  tym państwem225. Przeciwko współpracy Chin z Koreą Południową protestowała Korea Północna, jednak Pe-kin i tak przyjął zaoferowaną pomoc226.

Sytuacja ta miała wpływ na stosunki pomiędzy państwami koreańskimi. Zbliżenie pomiędzy wrogiem (Koreą Południową) a  sojusznikiem (Chinami) stanowiło bowiem istotny problem dla Korei Północnej. W obawie przed izo-lacją KRL-D zaproponowała międzykoreańskie rozmowy na temat możliwości wystawienia na igrzyska azjatyckie w Pekinie wspólnej reprezentacji ogólnoko-reańskiej. Niezmiennie podejrzliwe władze Korei Południowej przystąpiły do rozmów. Negocjacje trwały od marca 1989 do lutego 1990 roku. Ustalono w ich trakcie nazwę drużyny, flagę przedstawiającą Półwysep Koreański oraz wykorzy-stanie tradycyjnej koreańskiej pieśni ludowej Arirang jako hymnu wspólnej

dru-żyny. I tym razem nie udało się jednak wysłać na igrzyska wspólnej reprezentacji. Korea Południowa domagała się jak najszybszej selekcji zawodników i wspólnych treningów, podczas gdy Korea Północna przyjęcie tych warunków uzależniała od uzyskania obietnicy, że w żadnym wypadku Republika Korei nie weźmie osobno udziału w zawodach, na co nie było zgody. Ostatecznie oba państwa uczestniczy-ły w igrzyskach azjatyckich w Pekinie oddzielnie. Udało się wszakże wynegocjo-wać wspólne symbole narodowe, które podczas zawodów w Pekinie wykorzy-stywali współpracujący ze sobą kibice z obu państw227. W przyszłości symbole te miały zostać użyte przy kolejnych, bardziej udanych próbach współpracy sporto-wej. Na uwagę zasługuje natomiast wspólne kibicowanie reprezentantom Korei Północnej i Południowej przez fanów z obu państw. Wydaje się to wzorcowym wręcz przykładem pozytywnej dyplomacji sportowej uwzględnianej jako część dyplomacji publicznej, a także świadczy o braku wrogości pomiędzy zwykłymi obywatelami dwóch państw koreańskich i gotowości obu społeczeństw na ewen-tualny przełom we wzajemnych stosunkach, gdyż przynajmniej w odniesieniu do kibiców z RK można domniemywać ich niezależność od reżimu.

Podjęte w związku z igrzyskami azjatyckimi w Pekinie negocjacje, choć wtedy niezwieńczone sukcesem, były kontynuowane. Już w trakcie zawodów w Pekinie

225 J.W. Lee, Do the Scale and Scope of the Event Matter? The Asian Games and the

Relations between North and South Korea, „Sport in Society” 2017, vol. 20, no. 3, s. 374.

226 V. Cha, The Asian Games and Diplomacy in Asia: Korea–China–Russia, „The

In-ternational Journal of the History of Sport” 2013, vol. 30, no. 10, s. 1184.

rząd chiński pośredniczył w rozmowach, podczas których ustalono organizację towarzyskich meczy piłkarskich w Seulu i Pjongjangu228, aczkolwiek jak twierdzi Dan Sanford, już latem 1989 roku sportowcy z Korei Północnej zostali zaproszeni do wzięcia udziału w co najmniej trzech zawodach sportowych odbywających się na terenie Republiki Korei229. Piłkarskie „mecze zjednoczeniowe” – jak je okreś-lano – odbyły się w październiku 1990 roku w stolicach obu państw i stanowiły pierwsze tego typu wydarzenie w historii230, a także miały być „kamieniem węgiel-nym pod utworzenie przyjaznego środowiska pomiędzy państwami231. Wkrótce po nich nawiązano także wymiany w koszykówce. Ukoronowaniem tego procesu było porozumienie w kwestii wysłania wspólnej reprezentacji na odbywające się w Japonii 41. mistrzostwa świata w tenisie stołowym oraz mistrzostwa świata ju-niorów w piłce nożnej w Portugalii. Co więcej, w trakcie rozgrywanych w japoń-skim mieście Chiba mistrzostw świata w  tenisie stołowym reprezentujący oba państwa debel kobiet zdobył złoty medal232. Podczas tej imprezy użyto ponadto wspólnych symboli narodowych, które wynegocjowano w 1989 roku233. Wyda-rzenia te stanowiły wielki przełom, jeżeli chodzi o współpracę sportową pomię-dzy dwiema Koreami, po raz pierwszy bowiem negocjacje odnośnie jakiejś formy wspólnego udziału w imprezie sportowej zakończyły się sukcesem.

Owe osiągnięcia dyplomacji sportowej nie doprowadziły do trwałej poprawy stanu stosunków pomiędzy Koreą Północną i Południową. Uległy one bowiem ochłodzeniu m.in. za sprawą zwycięstwa północnokoreańskiego zawodnika judo nad reprezentantem Korei Południowej w lipcu 1991 roku. Napięcie wzrosło do-datkowo w 1993 roku, gdy Korea Północna wycofała się z traktatu o nierozprze-strzenianiu broni nuklearnej234. Nie udało się też wysłać wspólnej reprezentacji olimpijskiej na igrzyska w Barcelonie w 1992 roku, choć przez długi czas rozmo-wy międzykoreańskie dawały na to nadzieję235.

228 Ibidem, s. 376.

229 D.C. Sanford, South Korea and the Socialist Countries. The Politics of Trade,

Basing-stoke 1990, s. 58.

230 U. Merkel, Sport, Politics and Reunification – A Comparative Analysis of Korea and

Germany, „The International Journal of the History of Sport” 2009, vol. 26, no. 3, 2009,

s. 415.

231 I. Young Chang, Sport as a Political Strategy in South-North Korean Relations,

[w:] Case Studies…, s. 191.

232 J.W. Lee, Do the Scale…, s. 372, 376.

233 Idem, North and South Korean Relations and Sport: Displaying Unified Korean Nationalism at the 2002 Busan Asian Games, [w:] Sport in Korea. History, Development, Management, red. D.H. Kwak, Y.J. Ko, I. Kang, M. Rosentraub, London 2018, s. 109.

234 J.W. Lee, Do the Scale…, s. 376.

235 Zob.: IOC Archives, Barcelona 1992, National Olympic Committees (NOC)

Trzeba zauważyć, że opisana powyżej współpraca w dziedzinie sportu była w pewnym sensie odbiciem ocieplenia relacji politycznych. Sukces negocjacji do-tyczących wspólnego udziału Korei Północnej i Południowej w wybranych im-prezach sportowych na początku lat dziewięćdziesiątych należy łączyć z bardziej kompromisową polityką południowokoreańskiego prezydenta Roh Tae-woo, sprawującego swój urząd między 1988 a 1993 rokiem, który realizował wspo-mnianą wcześniej Nordpolitik. Wywiązał się wtedy dialog, którego politycznymi

efektami były Porozumienie o pojednaniu, nieagresji, wymianach i współpracy z 1991 roku oraz podpisana rok później Wspólna deklaracja o denuklearyzacji Półwyspu Koreańskiego. Później jednak tendencje odprężeniowe wyhamowały, przez co ustały także współpraca i wymiany sportowe.

Ponowna zmiana nastrojów nastąpiła pod koniec lat dziewięćdziesiątych, tym razem dzięki urzędującemu w latach 1998–2003 prezydentowi Korei Połu-dniowej Kim Dae-jungowi i jego Słonecznej polityce względem Korei Północnej. To wtedy rozpoczął się najdłuższy jak dotąd okres współpracy i wymian w dzie-dzinie sportu pomiędzy dwoma państwami koreańskimi. W grudniu 1999 roku reprezentacja Korei Północnej w koszykówce rozegrała w Korei Południowej se-rię czterech meczów, co było pierwszą tego typu wizytą od dziewięciu lat. Druży-na północnokoreańska została przyjęta bardzo ciepło, a prezydent Kim Dae-jung stwierdził, że „wymiana sportowa może stać się najszybszą drogą do wypraco-wania pojednania i  wzajemnego zrozumienia pomiędzy dwiema Koreami”236. Ta forma współpracy międzynarodowej stała się zresztą bardzo ważnym narzę-dziem dyplomatycznym w okresie realizacji Słonecznej polityki.

Wzbudzającym szczególnie duże zainteresowanie międzynarodowym efektem ocieplenia relacji pomiędzy Koreą Północną a Południową była realizacja koncep-cji wspólnego przemarszu reprezentakoncep-cji obu państw podczas ceremonii otwarcia wielu imprez sportowych, w tym igrzysk olimpijskich, przy jednoczesnym indy-widualnym udziale każdego z tych państw w zawodach. Po raz pierwszy doszło do tego podczas igrzysk olimpijskich w Sydney w 2000 roku. Na ceremonii otwarcia zawodnicy byli ubrani w takie same stroje i nieśli białą flagę z ciemnoniebieskim kształtem Półwyspu Koreańskiego oraz kółkami olimpijskimi237. Wskazuje się, że

Africa, Bosnia and Hercegovina and Korean unified team, C-J01-1992/100, Letter from

President of Korean Olympic Committee Chong-Yul Kim to IOC President Juan Antonio Sa-maranch, 24.12.1991; IOC Archives, Barcelona 1992, National Olympic Committees

(NOC) at the 1992 Summer Olympic Games in Barcelona: correspondence concerning

South Africa, Bosnia and Hercegovina and Korean unified team, C-J01-1992/100, Letter

from President of Korean Olympic Committee Chong-Yul Kim to IOC President Juan Antonio Samaranch, 1.04.1992.

236 J. Goldberg, Sporting Diplomacy…, s. 68–69.

237 U. Merkel, The Politics of Sport and Identity in North Korea, [w:] Sport and

wydarzenie to było bezpośrednim następstwem spotkania Kim Dae-junga z Kim Dzong-ilem podczas jego wizyty w Korei Północnej238. Dawało to nową nadzieję na pokój i rozwój na Półwyspie Koreańskim239. Wprawdzie już wcześniej dochodziło do współpracy dwóch państw koreańskich podczas imprez sportowych, w tym do wspólnego udziału w samych zawodach, jednakże były to imprezy sportowe niższej rangi niż igrzyska olimpijskie. Właśnie z tego powodu wydarzeniu temu przypisy-wano szczególne znaczenie, jeśli chodzi o międzykoreańską dyplomację sportową. Swoją wagę miały też odbywające się w 2002 roku igrzyska azjatyckie w Pu-sanie w Korei Południowej. Deklarowano, że mają one służyć wzmocnieniu przy-jaźni pomiędzy państwami azjatyckimi, zwiększeniu liczby wymian i pobudzeniu ducha wspólnoty240, co dawało szansę także na ocieplenie politycznych relacji z północnym sąsiadem. W związku z tym w 2001 roku wysłano do Korei Pół-nocnej zaproszenie do udziału w zawodach. Początkowo odpowiedź była nega-tywna, jednak na skutek negocjacji w sierpniu 2002 roku strona północnokore-ańska przyjęła zaproszenie. Po dwóch dodatkowych spotkaniach poświęconych kwestiom logistycznym Korea Północna poinformowała o wysłaniu na igrzyska 318 zawodników, 22 działaczy i 355 cheerleaderek241 (różne źródła podają roz-bieżne dane co do wielkości delegacji północnokoreańskiej). Szczególnie cheer-leaderki, które były określane jako „zagrzewająca drużyna piękności”, cieszyły się dużą sympatią mieszkańców Korei Południowej. Trzeba przy tym pamiętać, że był to pierwszy udział reprezentacji KRL-D w zawodach na terenie Republiki Ko-rei od czasu podziału państwa242. Wcześniej Korea Północna bojkotowała każdą imprezę sportową organizowaną w Korei Południowej.

Podczas ceremonii otwarcia, tak jak na igrzyskach olimpijskich w Sydney, dwa państwa wspólnie wzięły udział w  defiladzie, w  jednolitych strojach i  ze wspólną flagą z kształtem Półwyspu Koreańskiego, tym razem bez kółek olimpij-skich243. Symbolika pojednania obejmowała także zapalenie ognia igrzysk azja-tyckich na szczycie góry Baekdu w Korei Północnej i przekazanie go Korei Połu-dniowej na północnokoreańskim zboczu góry Kumgang. Pierwsze z tych miejsc jest symbolicznie łączone z koreańską tożsamością narodową, podczas gdy drugie

238 C. Choi, M. Shin, C.-G. Kim, Globalization, Regionalism and Reconciliation in

South Korea’s Asian Games, „The International Journal of the History of Sport” 2015,

vol. 32, no. 10, s. 1314.

239 H. Pan, Asian Sport: Its Athletic Progress and Social Integration, „The International

Journal of the History of Sport” 2012, vol. 29, no. 4, s. 559.

240 C. Choi, M. Shin, C.-G. Kim, Globalization, Regionalism and Reconciliation…,

s. 1312.

241 J.W. Lee, Do the Scale…, s. 377.

242 C. Choi, M. Shin, C.-G. Kim, Globalization, Regionalism and Reconciliation…,

s. 1313–1314.

było pierwszym i jedynym miejscem otwartym przez rząd północnokoreański dla turystów z Korei Południowej. Co więcej, obie reprezentacje maszerowały wspólnie także podczas ceremonii zamknięcia zawodów. Z kolei północnokore-ańskie cheerleaderki kibicowały nie tylko reprezentantom swojego państwa, ale i zawodnikom południowokoreańskim244. Znicz olimpijski został zapalony pod-czas ceremonii otwarcia igrzysk wspólnie przez dwóch zawodników reprezentu-jących dwa państwa koreańskie245. Jak zatem widać, podczas zawodów w Pusanie wszechobecna była symbolika pojednania między państwami koreańskimi.

Od zainicjowania Słonecznej polityki współpraca sportowa pomiędzy dwo-ma państwami koreańskimi kwitła. Zawodnicy z obu państw, tak samo jak pod-czas igrzysk w Sydney, maszerowali wspólnie podpod-czas ceremonii otwarcia igrzysk olimpijskich w Atenach w 2004 oraz w Turynie w 2006 roku246, a także podczas zimowych igrzysk azjatyckich rozgrywanych w 2007 roku w chińskim Chang-chun247. Z kolei w 2003 roku na Uniwersjadę w Daegu w Republice Korei Korea Północna wysłała najliczniejszą reprezentację w historii swoich udziałów w uni-wersjadach248. Bardzo intensywnie rozwijano wówczas również wymiany spor-towe, w tym o charakterze oddolnym249. Dowodem na dobre relacje obu państw było też poparcie ze strony Korei Północnej kandydatury Pjongczangu do

organi-244 J.W. Lee, Do the Scale…, s. 377.

245 U. Merkel, North Korean Media Accounts of the Olympic and Asian Games: The

Fatherland’s Friends and Foes, „The International Journal of the History of Sport” 2012,