na płaszczyźnie ideacyjnej: stereotypy, wyobrażenia, projekty rzeczywistości
1.3. Dyskursywne praktyki terapeutyczne Próby publicznego uprawomocnienia
spraw wykluczonych
W praktykach podmiotów dyskursu feministycznego można wyróż‑
nić szereg zbiorowych działań realizujących strategie równościowe. Ich charakterystykę rozpocznę od działań terapeutycznych skierowanych do kobiet postrzeganych przez liderki jako słabsze, Inne ze względu na przypisywane im wyróżniki i dyspozycje. Typ ten mieści się w profilu
Część druga: Dyskursy dyskryminacji i tolerancji
92
kobiety przeciętnej, którą charakteryzuje przede wszystkim rola gospo‑
dyni domowej i wycofanie się z życia publicznego.
Formy kontaktów interpersonalnych, o których chcę powiedzieć, czyli te nastawione na edukowanie, radzenie czy wspieranie, kształ‑
tują się pod wpływem dyskursywnych ról nadawczo ‑odbiorczych, ja‑
kie przyjmują uczestnicy dyskursu feministycznego, oraz w związku z funkcją przekazywanych komunikatów. Jak pisze Ewa Ficek (2013:
147), nadawca rady/porady zajmuje pozycję osobliwą, ponieważ ma nad odbiorcą przewagę wynikającą ze specyficznych kompetencji upoważ‑
niających go do udzielania porad. W dyskursie feministycznym metody udzielania porad czy edukowania – a co za tym idzie: pozycja mówią‑
cego – ulegają przeobrażeniom zmierzającym ku niwelowaniu asyme‑
trycznych relacji. Zresztą podobne tendencje zauważają badacze także we współczesnych tekstach poradnikowych (Ficek, 2013). Nadawcami tekstów realizujących funkcję terapeutyczną i jednocześnie inicjatorka‑
mi przedsięwzięć stwarzających sytuacje do zaistnienia kontaktów po‑
radniczych są liderki dyskursu (wspomagane przez wykwalifikowanych fachowców) oraz kobiety znane, które są postrzegane jako autorytety.
Uchodzą one za ekspertki, znawczynie w dziedzinie biznesu i aktywnoś‑
ci publicznej, a ponieważ ważne są też cechy osobowości (Ficek, 2013:
148), ekspertki odznaczają się nie tylko pożądanymi umiejętnościami, ale i charyzmą, pewnością siebie, którymi zarażać mają uczestniczki prowadzonych spotkań. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że są one ucieleśnieniem konstruowanego w dyskursie obrazu kobiety sukcesu.
W ten sposób promowany profil kobiety, a więc jej predyspozycje, po‑
zycja, rola społeczna, są uwiarygodniane, co stanowi ważną strategię w drodze do uzyskania władzy symbolicznej. Odbiorcami tego typu tek‑
stów są kobiety znajdujące się w sytuacji problemowej, zwykle zagubio‑
ne i niedoinformowane, ale też pragnące nauczyć się czegoś nowego, by móc w pełni uczestniczyć w życiu publicznym (Ficek, 2012b: 151).
Wśród gatunków mowy aktualizowanych w tekstach feministek, a znamiennych także dla dyskursu terapeutycznego, wymienić należy:
rady, podpowiedzi, wskazówki, pouczenia, instrukcje. Są one wplatane w różne formy wypowiedzi, dla których rada jest elementem marginal‑
nym, okazjonalnym (Ficek, 2012a: 250; Ficek, 2013: 144). Przywołam kilka z nich:
Trzeba również nauczyć siebie i domowników rozgraniczania aktyw‑
ności rodzinnej i zawodowej w domu18.
18 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/praca_w_domu_idealne_rozwia nie_dla_mamy [dostęp: 17.10.2014].
Kobieta, która pragnie mieć dzieci, nie powinna z powodu kariery odkładać w nieskończoność decyzji o ciąży, bo w pewnym momencie może się okazać, że jest za późno – przestrzega Bochniarz19.
Dr Aleksandra Piotrowska ostrzega o tzw. „syndromie niepracującej mamuśki”, który negatywnie wpływa na rozwój dziecka20.
Zadania terapeutyczne realizowane są również za pośrednictwem form relacji interpersonalnych o pewnym stopniu specjalizacji i forma‑
lizacji, zorganizowanych w formy letnich akademii przeznaczonych dla kobiet z różnych miejscowości i środowisk w różnym stopniu zaangażo‑
wanych w działalność publiczną. Mają one głównie funkcję edukacyj‑
ną – zakładają wpływ na zmianę postaw, wyobrażeń o sobie i świecie oraz o roli, jaką mogą w nim odgrywać kobiety. Same przedstawicielki dyskursu feministycznego oraz uczestniczki organizowanych przez nie warsztatów i szkoleń mówią tak:
Zdaniem Doroty Warakomskiej, Prezeski Stowarzyszenia Kongres Ko‑
biet – LAKK [Letnia Akademia Kongresu Kobiet – B.C.] to unikalna inicjatywa Stowarzyszenia Kongres Kobiet. To 80 pań z całej Polski, reprezentantki wszystkich 16 województw, w różnym wieku, różnych zawodów, różnych zainteresowań, a jednak łączy nas jedna myśl, że chcemy brać sprawy we własne ręce. Chcemy, żeby kobiety w na-szym kraju odgrywały zdecydowanie większą rolę! […] Uczyłyś‑
my się, jak zakładać komitety wyborcze, jak prowadzić stowarzysze‑
nia, jak być aktywnymi publicznie. Mówiłyśmy dużo o feminizmie, gender, polityce. Uczyłyśmy się także, jak występować publicznie, jak dyskutować, debatować konstruktywnie21.
Obowiązek – bo tak jak kamień wrzucony w wodę wywołuje fale, tak i my wracając do swoich środowisk, wywołamy falę: podamy kolej‑
nym kobietom informację, jak się edukować, jak być aktywną, jak się integrować i co robić, by zmieniać świat22.
Prowadzone w ramach Akademii kursy, szkolenia, warsztaty mają charakter merytoryczny. Treści wykładów prowadzonych przez fachow‑
19 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/macierzynstwo_i_kariera_jasne,_
ale_nic_za_darmo [dostęp: 25.10.2014].
20 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/szybki_powrot_do_pracy_nie_
wplywa_negatywnie_na_dziecko [dostęp: 30.10.2014].
21 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/letnia_akademia_kongresu_ko biet_to_kuznia_kadr_nowej_polski [dostęp: 15.10.2014].
22 http://stopfanatykom.blox.pl/2009/08/Oswiadczenie ‑organizacji ‑kobiecych ‑ w ‑sprawie.html [dostęp: 15.11.2014].
Część druga: Dyskursy dyskryminacji i tolerancji
94
ców w danej dziedzinie odnoszą się głównie do specjalistycznej wie‑
dzy z dziedziny finansów, inwestowania, etyki w życiu publicznym, stosunków interpersonalnych: istoty bycia liderką oraz współpracy.
Pragmatyczny wymiar zajęć uwidacznia się w wyrabianiu i ćwiczeniu konkretnych umiejętności uczestniczenia w debacie publicznej: sztuki argumentowania, prowadzenia konstruktywnej polemiki, przygotowy‑
wania strategii, odróżniania prawdy od opinii, a także autoprezentacji, korzystania z mediów społecznościowych, pomnażania kapitału, two‑
rzenia biznesplanu. Edukacja w ramach Letnich Akademii Kongresu Kobiet ma więc wymiar przedmiotowy, przekazywane treści mieszczą się w ramach paradygmatów wielu dyscyplin naukowych, jak: prawo, finanse, psychologia, komunikacja społeczna, etyka. Prezentowane treś‑
ci wyróżnia zatem obiektywizm, który dominuje nad subiektywizmem przekonań i nacechowaniem ideologicznym. Osobną kwestię stanowią natomiast decyzje programowe i tematyczne warsztatów, całkowicie pod‑
porządkowane linii ideologicznej dyskursu feministycznego. Działania edukacyjne kształtują bowiem pożądane przez liderki dyskursu postawy i cechy charakteru umożliwiające aktywne i efektywne uczestnictwo w życiu zawodowym, a także umiejętności niezbędne do pełnoprawne‑
go funkcjonowania w sektorze publicznym. Stanowią więc one swoiste zaproszenie do feministycznego świata, do przejęcia ustalonych zgodnie z jego normami ocen, priorytetów i wzorców zachowań. W tym sensie inicjatywa Stowarzyszenia Kongresu Kobiet niewątpliwie musi być trak‑
towana jako akt perswazji, działanie mające kultywować typowe dla jego członkiń wartości i zachowania (por. Sztompka, 2002: 135).
Wyrównywanie szans dokonuje się zatem za pośrednictwem strategii unifikacji tożsamości, która przebiega w kilku etapach. Przede wszyst‑
kim porządek społeczny opisuje się za pomocą kategorii percepcyjnych dyskursu feministycznego: nierówności płci i społecznej dyskryminacji kobiet. Wspólny punkt widzenia sytuacji kobiet oraz wspólnota doświad‑
czeń kształtują więź moralną (por. Sztompka, 2002) pomiędzy liderka‑
mi dyskursu a uczestniczkami Akademii: łączy je poczucie wykluczenia z niektórych domen życia publicznego ocenianych jako atrakcyjne.
Kolejnym krokiem na drodze do przeciwdziałania marginalizacji ko‑
biet jest motywowanie do działania. Opiera się ono przede wszystkim na praktyce wspierania duchowego, mentalnego, pomagającego budo‑
wać pewność siebie, poczucie własnej wartości i wiarę we własne moż‑
liwości.
Dużo wiedzy, wiary w siebie na przyszłość! Najfajniejsza z tego wszystkiego, co stąd wywieziemy jest więź jaka się między nami – uczestniczkami narodziła. Tu naprawdę narodziła się „babska” przy‑
jaźń! […] Możliwość korzystania z ich doświadczenia. To, że były dla nas serdeczne, że chciały, dzieliły się, opiekowały się nami to jest coś wspaniałego. Ta współpraca między kobietami oraz to, żeby zawsze pomagać innej kobiecie, wspierać się, dążyć do celu, rozwijać się i wiara, że niedługo to my będziemy we władzach i to my będziemy pomagać innym23.
Wymienione cechy stanowią wizytówkę kobiety sukcesu i warunku‑
ją wyzwolenie się z ograniczeń narzucanych przez kulturę, która pomija aspekt kobiecej samoświadomości jako nieistotny z punktu widzenia tradycyjnie pojmowanej funkcji kobiety. Maria Peisert (1994: 98) przy‑
tacza za Jessie Bernard sześć społecznych funkcji współczesnej kobiety, wśród których pierwsze miejsce zajmuje funkcja reprodukcyjna, na ko‑
lejnych miejscach sytuują się zadania także związane ze sferą prywat‑
ną, domową: bycie gospodynią, wychowawczynią dzieci. Kobieta w po‑
tocznej świadomości funkcjonuje także jako obiekt estetyczny, oparcie emocjonalne i na końcu dopiero osoba zarobkująca. Unieważnianie stereotypów i kształtowanie zaprzeczających im postaw dokonuje się więc poprzez proces oddziaływania na osobowość. Tu zaś najchętniej wykorzystywaną metodą jest powoływanie się na autorytety i własny przykład. W budowaniu poczucia własnej wartości pomaga również świadomość posiadanych kompetencji, stąd ważną rolę odgrywa proces edukacji, która ma wyposażyć kobiety w narzędzia niezbędne w ruchu emancypacji – wiedzę i umiejętności – oraz przełamywać poczucie stra‑
chu przed aktywnością w sektorze publicznym.
Na proces unifikacji tożsamości silnie oddziałuje typ relacji między podmiotami. Mimo iż to liderki dyskursu feministycznego dysponują większym kapitałem, posiadają wiedzę, zajmują ugruntowaną pozycję społeczną, to jednak ich relacje z uczestniczkami Akademii oparte są na równości. Skracaniu dystansu sprzyja wspólnota wytyczonych celów, a także postawa troski i wsparcia ze strony liderek. Także język, jakim posługują się liderki dyskursu, nie jest językiem władzy i dominacji, lecz językiem równości i wspólnoty.
Letnia Akademia Kongresu Kobiet to miejsce, gdzie wszyscy nabywa‑
my wiedzy, umiejętności. Uczymy się solidarności, wspólnego działa‑
nia. Gdzie myślimy o przyszłej, lepszej, egalitarnej Polsce!24
Pamiętajmy, żebyśmy nigdy nie były w takiej sytuacji, że będziemy miały do samych siebie niesmak za to, w jaki sposób dyskutowałyś‑
23 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/text/inicjatywy/letnia_akademia_kongresu_
kobiet/lakk_2014 [dostęp: 15.11.2014].
24 Ibidem.
Część druga: Dyskursy dyskryminacji i tolerancji
96
my. Godność i poczucie wolności powinny być tymi uczuciami, które będą nam towarzyszyły od początku do końca debaty25.
Na płaszczyźnie gramatycznej wspólnotowość wyraża się obecnością form pierwszej osoby liczby mnogiej. Także na poziomie leksykalnym wyodrębnić można słownictwo bezpośrednio odsyłające do kategorii równości i wspólnoty (wspólny) bądź wartości te konotujące (wszyscy, nawzajem, zespół, współpraca). Symetryczność relacji znajduje odzwier‑
ciedlenie także w planie pragmatycznym. Nadawca, mimo posiadanych kompetencji, nie przyjmuje tu roli wszechwiedzącej nauczycielki, lecz opiekunki, przewodniczki. Kontakt odbierany jest jako spotkanie przy‑
noszące obopólne korzyści, forma wzajemnego pozytywnego oddzia‑
ływania i obustronnego zaangażowania w sprawy komunikujących się podmiotów.
Unifikację tożsamości obejmującą społeczne praktyki, takie jak edu‑
kacja, motywowanie, zacieśnianie więzi w perspektywie międzydyskur‑
sywnej trzeba postrzegać jako formę mobilizacji środowiska kobiecego nastawionej na budowanie pozycji grupy w społeczeństwie. Oddziały‑
wanie i wpływanie na określoną grupę aktorów społecznych przez akcje nastawione na przekazywanie wiedzy realizować ma nadrzędne zadanie każdego dyskursu – zdobywanie władzy symbolicznej umożliwiającej przemodelowanie tradycyjnych stosunków społecznych (por. Kujawa, 2009: 47).
W dyskursywnie konstruowanym świecie feministek dość ważną po‑
zycję zajmują także grupy społeczne dyskryminowane z innych przyczyn niż przynależność płciowa. Świadczy to o otwartości granic dyskursu na kategorię wykluczonych, która wchłania zróżnicowane społecznie śro‑
dowiska i podmioty. Z pozycji wykluczonych występują w przestrzeni publicznej same feministki jako reprezentantki środowiska kobiecego, a prócz tego wypowiadają się w imieniu innych, którzy z ich punktu widzenia mieszczą się w kategorii ludzi pozostających w gorszym po‑
łożeniu:
Kongres Kobiet popiera słuszny protest rodziców osób niepełnospraw-nych. Ich sytuacja jest dramatyczna, a świadczenia, jakie otrzymują, są skandalicznie niskie26.
Kongres Kobiet wielokrotnie stanowczo podkreślał konieczność uzna‑
nia pełnego prawa kobiet do samostanowienia i decydowania o swoim
25 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/konstruktywna_debata_ ‑_barba ra_nowacka [dostęp: 15.11.2014].
26 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/list_otwarty_kongresu_kobiet_ws_
osob_niepelnosprawnych [dostęp: 17.10.2014].
życiu, a także zapewnienia skutecznej ochrony kobietom doświadcza-jącym przemocy, także przemocy seksualnej27.
Kongres Kobiet powstał jako ruch społeczny sprzeciwiający się dys‑
kryminacji i dążący do równych praw i równego traktowania wszyst‑
kich, zwłaszcza tych, którzy znajdują się w gorszym położeniu, czyli kobiet, dzieci, osób starszych, osób o innej orientacji seksualnej i „innych”28.
Skutki ustawy Gowina o in vitro: […] prawo do leczenia i rodzenia dzieci będą miały tylko pary po ślubie i kobiety w wieku poniżej 40 lat […]29.
Feministki wyraźnie manifestują postawę zaangażowania i empatii wobec grup społecznych, którym odmawia się pewnych praw i swo‑
bód. Za dyskryminowane uznaje się wobec tego osoby niepełnospraw‑
ne, dzieci będące ofiarami pedofilii, osoby o innej orientacji seksual‑
nej, pary niebędące małżeństwem oraz – w pewnej szczególnej sytuacji, o której była już mowa – również mężczyzn, a także kobiety będące ofiarami przemocy i kobiety znajdujące się w trudnym momencie życia.
Feministki solidaryzują się zatem ze słabszymi, z Innymi. Przyjmują rolę ich obrońców, nie będąc jednocześnie częścią żadnej z wymienionych zbiorowości. To powoduje, że uprawnione jest w tej sytuacji upatrywa‑
nie w dyskursie feministycznym elementów dyskursu o wykluczonych, kreującego problemy dyskryminowanych grup społecznych jako kwestie ważne społecznie. To wyraźny gest otwartości, ale i akt mobilizacji śro‑
dowisk mniejszościowych do zabiegania o własne interesy. Dyskurs rów‑
nościowy wchłania więc elementy dyskursu wykluczonych i dyskursu o wykluczonych dla zwiększenia mocy perswazyjnej oraz wzmocnienia pozycji społecznej wypowiadających się podmiotów. Jego reguły aktuali‑
zują się w kolektywnych praktykach, których intencją jest protest prze‑
ciw dostrzeżonym gestom marginalizacji, dyskryminacji, wykluczenia oraz wpływ na zmianę istniejących zwyczajów pogłębiających nierówne stosunki społeczne. Akty solidarności przybierają różne środki ekspresji, różne formy realizacji, pełnią zróżnicowane funkcje kontekstualnie.
Gest pomocy skierowany do ofiar przemocy realizuje środowisko fe‑
ministyczne, organizując grupę wsparcia dla kobiet będących ofiarami
27 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/apel_ws_ratyfikowania_konwen cji_antyprzemocowej [dostęp: 17.10.2014].
28 http://www.kongreskobiet.pl/pl ‑PL/news/show/protest_kongresu_kobiet_w_spra wie_bioetycznego_dokumentu_episkopatu_polski [dostęp: 11.10.2014].
29 http://stopfanatykom.blox.pl/html/1310721,262146,169.html?2 [dostęp: 11.10.
2014].
Część druga: Dyskursy dyskryminacji i tolerancji
98
przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, ekonomicznej w ramach akcji To nie twoja wina. Stop przemocy wobec kobiet! Praktykę tę konsty‑
tuuje prymarna dla tego typu kontaktów terapeutycznych (por. Ficek, 2012b) funkcja polegająca na wspieraniu. Akty wspierania konkrety‑
zują się na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim przybierają postać specjalistycznych czynności zmierzających do przywrócenia równowa‑
gi psychicznej, są zatem bezpośrednio kierowane do ofiar przemocy.
Drugi nurt projektu stanowi Akademia Praw Kobiet, której działalność ma wymiar prewencyjny. Wyznacza ją organizacja cyklu spotkań, de‑
bat i warsztatów poświęconych sztuce samoobrony czy asertywności.
Adresatami akcji są także pracownicy instytucji zajmujących się ofero‑
waniem pomocy. Częścią przedsięwzięcia jest również kampania pro‑
mocyjna nagłaśniająca sam projekt, ale i przyświecającą mu ideę prze‑
ciwdziałania przemocy.